А. Даржай «Авамга чечээм» (Боодал сонет)
методическая разработка (8 класс) по теме

Кичээлдиң темазы:  А. Даржай  «Авамга чечээм»  (Боодал сонет)

    Кичээлдиң хевири: киирилде кичээл.

Кичээлдиң сорулгалары:

1. А.А. Даржайның чогаадыкчы намдары болгаш сурагжаан чогаалдары-биле уругларны таныштырары, тыва шүлүк чогаалында сонет деп шыңгыы тургузуглуг шүлүк аймааның доктаай бергенин билиндирер.  «Авамга чечээм» деп сонеттиң утказы, ава дугайында шүлүктүң маадырының бодалдары.

2. Уругларны мөзү-шынарга болгаш улустуң чаңчыл сагылгаларынга кижизидери, ава кижиге дээди хүндүткелди, ынакшылды кижизидери.

3. Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры.

    Кичээлге ажыглаар аргалар:

        1. Немелде литература-биле ажылдаар.

        2. Тыпкан чаа-чаа медээлерни түңнээри.

        3. Аянныг номчулга.

Дерилгези: А. Даржайның номнары, мерген угаадыглар, видеобижидилге, чуруктар, презентация, дириг чечектер,  ыры.

Кичээлдиң чорудуу:

Ι. Организастыг кезээ (1мин.).

Уруглар-биле мендилежир, кичээлдиң сорулгазын чугаалаар. Бөгүн бис кичээлде Александр Александрович Даржайныӊ  чогаадыкчы намдары-биле, сонет, сонет чечээ деп чүл дээрзин, чогаалчының бижээн «Авамга чечээм» деп боодал сонедин номчуп сайгарар бис. Ынчангаш кичээливистиң темазын кыдырааштарыңарга бижип алыңар. (Кыдыраашка бижидер) (слайд 1)

ΙΙ. Чаа тема тайылбыры (1 мин.).

 Ам дараазында шупту карактарыңарны шийип алыңар, уруглар. Мен силерге шүлүк номчуп бээримге, чүнүң дугайында шүлүк-түр, боданып олурар силер. (башкы номчуур)

‒ Чаа, четтирдим. Карактарыңарны көрүп келиӊер.

‒ Шүлүкте кымның дугайында чугаалап турар-дыр, уруглар.

‒ Ава кижи дугайында.

‒ Эр хейлер, уруглар. Ава дугайында чогаалдар делегей литературазында кайы көвей. Ава кижиниң чылыг холдары, эрге чассыг хуулгаазын эвилең чымчак сөстери, ажы-төлү дээш бодунуң амыр-дыжын уттуп алыры, ооң туржук амы-тынын безин өргүптеринден чалданмазы – муң-муң чылдар дургузунда шүлүкчүлерниң сеткил-сагыжын хөлзедип келген.

Тыва шүлүкчүлерден ава дугайында дыка хөй чогаалдарны Александр Александрович Даржай бижээн. Ам чаа дыңнаанынар кайгамчык чараш мерген сөстер база А.Даржайның сөстери-дир. Бөгүнгү кичээлде өөренир чогаалывыста чырыттынган тема база бо шүлүк-биле холбаалыг.

Баштай чогаалчының чогаадыкчы намдары-биле таныжып

көрээлиңер. (слайд2)

1. А. Даржайның элээди болгаш чалыы чылдары. (слайд3)    

А. Даржай Сүт-Хөл чурттуг чогаалчы. Ооң бичии чаш чылдары Чаа-Хөлдүң  Булуң-Терекке эрткен. А. Даржай бичиизинден тура-ла номнар номчуурунга  сундулуг, уран чүүл көрүлделеринге үргүлчү киржир турган. Чогаалчының бодунуң чугаазы-биле алырга, бирги шүлүүн 12 харлыында-ла бижээн. 10 класска тургаш, ава дугайында шүлүктү бижээн турган.

2. Чогаалчының авазы (слайд 4)

   Чогаалчының авазын Екатерина Очуровна Деңзиваа дээр. Ол кончуг чечен, тоол-домакка сундулуг, орус, тыва номнарны уругларынга номчуп бээр. Чогаалчының  чогаалчы болурунга авазы улуг салдарны чедирген.

3. Шүлүкчүнүң номнары (слайд 5,6)

А. Даржайның  бодунуң  ынак номчукчуларынга сөңнээн, уран-чечен сөстер-биле бижээн, мерген угаан бодал сиңген чогаалдары, номнары дыка хөй. Ол номнарны көрүп көрүңер.

А. Даржайның чогаадыкчы намдары, ооң  ажыл-ижи, чогаалдары-биле таныштывыс, уруглар. Ол шүлүкчү, прозачы, очулдурукчу. Тыва чечен чогаалдың сайзыралынга, хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген чогаалчы.

         4.  Кайы-даа чоннарның  литератураларында шүлүк чогаалы, ооң  аңгы-аңгы хевирлери дыка сайзыраан болур.  (слайд 8,9) Тыва шүлүк чогаалында өске чоннарның  литератураларындан үлегерлээн шүлүктүӊ дараазында хевирлери сайзыраан деп болур бис.

Верлибр, элегия, рубаи, редиф, илиглер дээн ышкаш хевирлерни көрүп болур бис. Ол хевирлерниңӊ аразындан сонет хевиринде бижиттинген шүлүктер база бар, турумчуй берген. Делегей литературазыныңӊ төөгүзүнден алырга, сонет 13-кү чүс чылда Италияга тывылган. «Сонето» деп сөс итали сөстен укталган. Тыва дылче очулдурарга, ол «эткир» дээн уткалыг. Сонет ийи катрен (дорттээн одуруглар), ийи терцеттен (уштээн одуруглар) тургустунган болур.  Баштайгы тыва сонетти 1949ч шүлүкчү Юрий Кюнзегеш бижээн. Ынчангаш 1949ч – сонеттиӊ тыва поэзияга төрүттүнген чылы болур. Тыва литературада М.Кенин-Лопсан, В.Саган-оол, М.Доржу, С.Молдурга, К.Черлиг-оол, О.Туӊ-оол болгаш өске-даа чогаалчылар сонеттерни бижээн болгаш бижип турарлар.

Делегей литературазындан алырга, сонет жанрыныӊ улуг мастерлери Данте, Петрарка, Шекспир, Ворсворд болгаш өскелер-даа сонеттерин бөлүглел хевиринге бижип чораан. Бөлүглешкен сонеттер тыва поэзияга чоокта чаа көстүп келген. Сонеттернин темалары ангы-ангы: ынакшыл, бойдус, ава кижи дугайында.

          Тыва шүлүкчүлер сонет бөлүглелиниӊ эӊ нарын хевири – сонет чечээн шиӊгээдип алган. Бо хүннерге чедир тыва поэзияда  шүлүкчүлер «сонет чечээ» деп нарын хевирге сонеттерни бижээн. В. Серен-оолдуӊ «Ынакшыл», А.Даржайның «Чоорган болган тываларым», «Авамга чечээм» деп сонеттерин бижээн. Шүлүктүӊ бо хевиринге Ю.Кюнзегеш база «сонет чечээн» номчукчуларга бараалгаткан

        Владимир Серен-оолдуӊ бижээни «Ынакшыл» деп сонет чечээ – тыва поэзияда баштайгы сонет чечээ болур.

         Сонет чечектери дээрге сонеттиң  эң  нарын, бедик хевири. Ол – бир улуг чогаал-дыр. Ол он беш сонет чечектерден тургустунган боодал-сонет болур. Эгезинде он дөрт сонеттерниӊ баштайгы одуруглары он бешки сонетти хевирлээр. А сонет бүрүзү мурнунда сонеттиң  сөөлгу одуруу-биле эгелээр.

Ава кижиге бүдүн йөрээл ыр кылдыр дыӊналып кээр чогаал – А.Даржайныӊ «Авамга чечээм» деп сонет чечээ болур. Ук чогаалда сагыш-сеткилдиӊ бүгү күжениишкини болгаш поэтиктиг чаагай бодал он бешки сонетте сиӊниккен. Ава кижиниң  ачы-буянынга мөгейген дээди чогаал!

Сонеттиӊ төөгүзүнүӊ болгаш тыва литературада сайзыралының дугайында Тываның Улустун чогаалчызы   К.Черлиг-оол биске чугаалап берген. Ынчангаш ону дыӊнап көрээлиңерем.

 Ынчангаш ам «Авамга чечээм» деп чогаалын номчуп көрээлиӊер. Баштай боодал деп сөстүӊ утказын көрүп көрээлиӊер. Боодал -  бооп шарып азы бөлүп каан бир тудумдан куспак хире чаӊгыс аай чүүлдер, букет. Ынчангаш боодал букет сонет дээн уткалыг (Словарьны уругларга көргүзүп тайылбырлаар) .

3)  Башкы сонеттиӊ аянныг номчулгазын кылыр.

Улаштыр номчулгазын өөреникчилер уламчылаар.

4) Айтырыглар:

1. Бирги сонетти номчупкаш, чүнүӊ дугайында билип алдыӊар? (Бирги одуругну самбырага бижиир)

2. Ийиги сонеттиң кол утказын чугаалаптыӊар, уруглар. (самбырага база бижидер) ( Сонеттиӊ одуругларын самбырага бижидиптер)

Сонет чечээ унуп келир.

Онзагай чүве авторнуӊ бо бижээн сонединге Тываның чурукчуларыныӊ бирээзи, хөй-хөй шиилерниӊ, номнарныӊ каасталгазын кылган Начын Шалык чурукту чураан. Бо чурукту топтап көрүӊерем. Чурукта чүнү чураан-дыр?

- Ай, хүн сылдыстар. Хүннүң херелдери.

- Айдыӊ дүне-даа ава кижи чаш төлүнүӊ чанында кезээде олуруп алган, өпей ырын ырлап берип олурар.

- Ай биле хүн дег, ава кижи чаӊгыс.

- Ай, хүннүӊ өртемчейни чылыдып, чырыдып чорууру дег, ава кижиниӊ кезээде ажы-төлү дээш чүрээ аарып, ыстап чоруур.

III. Быжыглаашкын кезээ:

     Ажылчын кыдырааш-биле ажыл. (Чечектерни айтырыг харыылаан өөреникчилерге тутсур)

1. Сонет чечээ деп чүл? Саннар-биле схемага көргүзер. (4+4+4+2)
2. Анаа шүлүк чогаалындан сонеттиң ылгалы чүл?
3. «Сактыышкынның оруу-биле челзип орайн…» Чогаалчы чүнүң дугайында сактып турар-дыр? Ооӊ сөстерин эдерти харыылаӊар.
4. Лириктиг маадыр авазынга чүнү өргээнил? Авазының кандыг чагыг сөстерин, чүү дээн сөстерин маадыр кезээде сактып, бодунга чаӊчыл дүрүм кылып алганыл? Чогаалдан тып көрүӊерем.
5. Номчаан чүүлүвүсте ажыглаан үлегер домакты тывыӊарам. Ол үлегер домактыӊ утказы чүл? Эртежи дээрге кандыг кижил?

Ажылчын кыдырааштарда бижээн айтырыгга уруглар харыылаар. Харыылапкан өөреникчи 1 чечекти алгаш, вазаже сугар. Түңнелинде боодал чечек үнүп келир.

Ынчангаш бөгүн кичээливисте бис чүгле эгезин көрдүвүс, уруглар. Дараазында кичээливисте база сайгарар бис. Ам «Авамга чечээм» деп сонетке Мерген Шойдан аялганы бижээн, ыры апарган чогаал. Дыңнап көрээлиӊерем.

IV. Түӊнел.

        - А.Даржайның чогаалында мерген угаадыглар-биле ажылдаптаалыңар.

                Уруунга-даа, оглунга-даа ава кижи

                Улуг чаагай чүректиг деп сөглээр-дир мен.

                Амыдыраар эрге берген чаяакчыӊар –

                Аваӊарга хинчек черле халдатпаӊар!

                Ава дээрге – Чер дег, Хүн дег, дыӊ-на чаӊгыс.

   Онаалгага бир сонетти шилип алгаш, доктаадып эккээр.

Демдек салырда, койгунактарны уругларга улеп бээр. Уруглар боттары демдектер салыр.

Чечектерни уруглар жюриге тутсур.