Урок-концерт "Л1ыхэсэ Мугдинэ итворческэ гъогу"
методическая разработка на тему

Темэр: Урок-концерт

«Л1ыхэсэ Мугдинэ

итворческэ гъогу»

Темэр. Урок-концерт «Л1ыхэсэ Мугдинэ итворческэ гъогу».

Мурадыр: Л1ыхэсэ Мугдинэ адыгэ литературэм хэхъоныгъэ гъэнэфагъэхэр езгъэш1ыгъэ поэтэу зэрэщытыр къагурыгъэ1огъэныр; иусэхэу орэдышъо зыш1ыгъэхэм нэ1уасэ фэш1ыгъэнхэр.

Нэрылъэгъу-1эпы1эгъухэр: тхылъ выставк, поэтым ипотрет, телевизор, видеомагнитофон, магнитофон, плакатэу Л1ыхэсэ Мугдинэ игущы1эхэр зытетхагъэхэр.

                    «Сигугъэ горэ

                    1эш1агъэ хъугъэмэ,

                    Мафэу згъэш1агъэр

                    Мыпк1энчъэу къысш1ош1ы».

                                                             Л1ыхэсэ Мугдин.

Урокым ик1уак1.

К1элэегъаджэр. Ц1ыфыр гугъэм щегъа1э.

                            Усэ къэзгъэхъури щызгъа1эри гугъур ары.

Гугъэр гугъу зыхъук1э, ц1ыф гъаш1эр зэпымычыным фэш1, е акъыл гъуазэ ащ къыхэк1ы, е гум орэд – усэ къыщэущы – мыусэпынэу.

Л1ыхэсэ Мугдинэ гугъу зи1эмэ ащыщ. Гъогу гъэш1эгъон ащ къык1угъэр. Къуаджэу Хьалъэкъуае 1955-рэ илъэсым мэкъуогъум и 14-м къыщыхъугъ. Гъунэгъу къуаджэу Пчыхьал1ыкъуае гурыт еджап1эр къызыщеухым, псэолъэш1эу Краснодар т1эк1урэ щылэжьагъ. Адыгэ к1элэегъэджэ институтыр 1978-рэ илъэсым къызеухым, зыщеджэгъэгъэ гурыт еджап1эм илъэс 20-м ехъурэ ик1элэегъэджагъ, ипэщагъ. И1офш1энк1и, итхэнк1и пасэу уасэ фаш1эу зэрэхъугъэм ишыхьатыгъэх «Отличник» народного образования РСФСР» зыфи1орэ бгъэхалъхьэр къызэрэфагъэшъошагъэр, Ленинскэ комсомолым ыц1эк1э щытыгъэ Всесоюзнэ ш1ухьафтыным илауреатэу зэрэхъугъагъэр, нэмык1хэри. Непи ыгу фэщагъэу, афэгумэк1эу, и1ахьыш1у ахилъхьэу адыгэ искусствэм, культурэм афэлажьэ.

Итхэн-усэн 1оф фэгъэхьыгъэмэ, ныбжьык1э макъ а1озэ ащи илъэсыбэ къыхьыгъ. Илъэс 30-м бэк1э ехъужьыгъ, гурыт еджап1эми ч1эсыгъ тхэн зырегъажьэм, иапэрэ пьесэ ц1ык1оу! Файзет иорэдхэр» зыфи1орэр адыгэ радиомк1э къызатым.

Тежъугъэдэ1у, а пьесэм щыщ пычыгъом.

К1элэегъаджэр. Л1эш1эгъу пл1анэ теш1эжьыгъ иапэрэ тхылъэу «Гугъум илъагъу» зыфи1орэр къызыдэк1ыгъэми. Ахэмэ драматическэ произведение, орэд, усэ тхылъ пчъагъэ къак1элъык1ожьыгъ.

Л1ыхэсэ Мугдинэ иусэхэм лъэныкъо зэфэшъхьафыбэ къаубыты.

Ар къоджэ усак1у, къоджэ лэжьак1у. Илъэсхэм, уахътэм ялъытыгъэу гупшысэу ахэлъым зехъожьыми, анахьыбэр къуаджэм епхыгъ – къуаджэмрэ лэжьак1омрэ, лэжьак1омрэ губгъэмрэ, ахэмэ язэфыщытык1, нэмык1хэми.

- Ахэм афэгъэхьыгъэ усэхэм ащыщ къеджэщт …

             Адыгэ къуаджэр

Къуаджэм жьы къещэк1э,

Мэпсэук1э огугъа?

Ишъэфхэр тыгъэм

Къызигъэнэфхэрэм,

Мафэм рык1ощтым егъэгумэк1ы.

Шъыпкъэ, джыри

Чэмдэфхэр къыдэк1ых.

К1элэк1э заули

Шъхьэк1афэу къахэк1ы.

Ямэкъуи яшхынлъи зэрагъэпэшы.

Шынк1эу зек1они къыкъок1ы.

Ауми лэжьыгъэ

Губгъом къик1ыжьрэп.

Жьыбгъэми бэмэ

Агу риутыжьрэп.

Къуаджэм итеплъи

Нэмык1ы хъугъэ.

Ащ елъытыгъэу

Уахътэри гу1эзэ,

Къоджэдэсым ыгу зэблихъугъэ.

Хъурэр ымыш1эу

Сикъуаджэ къак1орэм

Ес1онэу мыр сыхьазыр:

Гъэщэу, лэжьыгъэу

Къуаджэр щызыгъа1эрэр

Мэкъумэщыш1эм ыгу 1эк1эзыгъ.

Адыгэ къуаджэу

Зэхэмыхьажьырэр

Т1эк1у-т1эк1оу шъхьэрышъхьэм

Фэк1ожьыгъ.

К1элэегъаджэр. Философскэ гупшысэр лъэшэу къызхэщырэ усак1у Л1ыхэсэ Мугдинэ. Зэгъэпшэн гъэш1эгъонхэр еш1ых, зы сатыр е сатырэ зыт1ук1э бэмэ уязгъэгупшысэрэ мэхьанэхэр, сурэт гъэш1эгъэонхэр къытынхэ елъэк1ы.

- «Сылъэхъу псэм идунае» зыфи1орэ усэм къеджэщт …

Сылъэхъу псэм идунэе

Тыкъэмыхъузэ,

Щы1эныгъэм ику ушъагъэ,

Купэгъу джашъор къытажэ.

Тыкъэмыхъузэ,

Къытажэ насыпы ш1агъуи –

Хьадэгъуми зэк1ехы ыжэ.

Тыкъэмыхъузэ,

Тыгъэм тимафэ егощы,

Щэ ужхэр къылъэк1о тпсэ.

Тыкъэмыхъузэ,

Тэщ пай ц1ыф мин пчъагъэ

Тшъхьэ пае егупшысэ.

Тыкъэмыхъузэ,

Аш1эзэ, тигугъэ нэфмэ

Ткъошхэр ялъэпэуагъ.

Тыкъэмыхъузэ –

Зэрэхъурэмк1э – дунэе хьафым

Тытетыгъэу тыкъытехъухьагъ.

… Джаущтэу сымыш1и

Сш1и зэхэхьагъэу,

Загъори къысш1удэуае:

Гуш1уи гумэк1и

Зэхэтк1ухьагъэу,

Сылъэхъу псэм идунае!

К1элэегъаджэр. Лъэпкъ гумэк1ым фэгъэхьыгъэу усэ мак1эп и1эр Л1ыхэсэ Мугдинэ. Ахэр зы ч1ып1э иубытэгъуаехэу, 1офыгъуабэмэ алъы1эсхэу, лъэхъэнэ чыжьи охътэ благъи къызэлъаубытэу гъэпсыгъэх. Адыгэгур къызэрэтеорэри, щагъдыим ичъэ макъи ащызэхэпхыщт, лъапсэхэр къызыщежьэхэрэми алъэ1эсыжьых, адыгэ гущы1эм, адыгабзэм, адыгэ шхыным, адыгэ пщынэм, нэмык1ыбэхэми ядунай ухещэжьы.

- «Адыгэ шхыныр» зыфи1орэ усэм къеджэщт …

1эпэщыпс а1уагъ нахь,

Щыпс къодыеп.

1апэм гъомылапхъэр

Нахь пэблагъ.

Адыгэ шхыным

Иш1уагъэ къэпш1эным

Адыгэ 1анэ,

Адыгэ шхак1э ищык1агъ.

Илъэс минк1э узэк1э1эбэжьмэ,

Ыш1эгъагъэм

Ц1ыфыгур еплъыжьы.

Гъомылапхъэу

Лъэпкъым ылъ хэхьагъэм

Лъэпкъи, хабзи,

Ыбзи къегъэнэжьы.

К1элэегъаджэр. Л1ыхэсэ Мугдинэ  иусабэ орэдышъом ралъхьагъэу щыт ык1и иорэд мэкъамэхэм ч1ынэлъабэхэр къабыбыхьэх, адыгэ лъэпкъымэ зэк1эмэ зэлъаш1агъэхэу, къэшъо орэд хъугъэу ахэтыри мымак1эу, ящы1ак1э пытэу хэуцуагъэх.

- Джы шъуедэ1ущт орэдэу «Тыгъэм инур» зыфи1орэм, ар адыгэмэ афэгъэхьыгъэ гъэш1обзэ зак1эу зэхэт.

К1элэегъаджэр. «Лъэпэмаф» зыфи1орэ лирическэ орэд шъэбэ гохьым нэшхъэигъэ т1эк1уи, гушхоныгъи, ш1уфэ1о псалъи къыплъигъэ1эсэу щыт. Мы орэдыр зэк1э адыгэхэм зэлъаш1э хъугъэ п1омэ ухэукъощтэп. Орэдыр къэзы1орэр Лъэцэрэ Рим (орэдым едэ1ух, видиомк1э еплъыхэзэ, зэфак1о къыдеш1эх Хъот Руслъанрэ Хьачмэмыкъо Суандэрэ).

Орэдхэм яусын къин бэк1ае пелъагъоу иусэхэм усак1ом къаще1оми, гухахъо зэрахигъуатэрэр ыушъэфрэп. Ар къыще1о усэу «Алъэгъурэп нахь» зыфи1орэм.

- Усэм къеджэщт …

             Алъэгъурэп нахь

Сигъэл1эщт мы орэдым,

Сыгу къыдихыгъэу еуп1э!

Джаущтэу къысш1ош1ызэ,

Сыусыгъэ орэдым седэ1у.

Къысэупч1ыжьхэрэп

Жьыбгъи, пчэдыжьи,

Сигугъэ а1этышъ, рахьыжьэ.

Алъэгъурэп нахь,

Зэрык1орэ гъогум

Сыгу лъы гъуатк1охэр

Къытыренэжьых.

- Арба егъаш1эм

Узк1эхъопсыгъэр? –

Тыгъэу къохьажьрэм

Къе1отэжьы.

Джаущтэу сыщегъа1э,

Джаущтэу сегъал1э,

Джаущтэу орэдым

Сыкъегъэхъужьы.

К1элэегъаджэр. Усак1о джыри къэхъугъэпщтын ныбжьык1э ш1улъэгъум, гум рихьыгъэ пшъашъэм, хъулъфыгъэмрэ бзылъфыгъэмрэ язэфыщытык1э алъымы1эсыгъэ. Л1ыхасэри ахэмэ ахэк1ыжьыгъэп. Тежъугъэдэ1у усэу «Сызыфимытыр къызгурэ1ожьы» зыфи1орэм.

- Усэм къеджэщт …

          Сызыфимытыр къызгурэ1ожьы

Умакъэ зэхэсхымэ,

Сезэгъы хъугъэ.

Орк1э нэмык1ым

Сыщыгугъыжьырэп.

Гъуч1ы гъэплъыгъэу

Гъук1эм ы1ыгъым

Сыгу фэзгъадэу бэрэ къыхэк1ы.

Ори уфа1 ащ!

А гъуч1ыр зыфытэрэмэ –

Сыгу 1адэк1э зы1ыгъмэ –

Ори уащыщ.

Сызыфимытыр къызгурэ1ожьы:

Сыдэу зысш1ына, к1ыщым урипщ!

К1элэегъаджэр. Ш1улъэгъум фэгъэхьыгъэ орэдыбэ ытхыгъ Л1ыхэсэ Мугдинэ. «»»Ш1улъэгъур къаджэ» зыфи1орэ орэдэу Нэхэе Тамарэ къы1орэм адыгэ шъолъырым имызакъоу зэлъаш1э хъугъэ. Тежъугъэдэ1у а орэдым. Л1ыхасэм нэнэжъым, ным, шыпхъу яфэбагъи зэхыуигъаш1эу алъы1эсыгъ. Ным и1эш1угъэ зылъы1эск1э, ик1ып1э гъэш1эгъон къегъоты. Ахэм ащыщ зэлъаш1эрэ орэдэу «Тянэхэр» зыфи1орэр.

- Орэдыр къа1ощт …

К1элэегъаджэр. Усак1ом икъуаджэ щыщ Мэзыужьэкъо Мамыр ыкъуибл зэошхом хэк1одагъ. Ащ фэдиз ч1энагъэ зыш1ыгъэ ным сыд фэдиза ыгу щыш1эн фаер?! Ар къытлъигъэ1эсыныр авторым игухэлъ шъхьа1. Нэмык1 бзылъфыгъэ Л1ыхъужъэу Нэхэе Мария Сергеевнэм, Нэхэе Даутэ ишъхьагъусэу зэо гъогухэр ащ дэзык1угъэм фэгъэхьыгъ поэмэу «Шхьагъус» зыфи1орэри. Тек1оныгъэм ия 60-рэ илъэс мэфэк1ышхо ахэмэ уалъегъэ1эсыжьы.

- Поэмэм щыщ пычыгъо къеджэщт …

Нэмык1 лъэныкъок1и узэк1аубытэ бзылъфыгъэм фэгъэхьыгъэу Л1ыхасэм ытхыгъэхэм. Анахьэу непэрэ щы1ак1эм пшъэшъэ ныбжьык1эхэр зэрехъул1эрэм зылъы1эск1э, гур зыгъэц1ык1урэ сурэтхэр уапашъхьэ къеуцох. Ащ фэд, гущы1эм пае, «неущ» зыфи1орэ усэр.

- Усэм къеджэщт …

                     Неущ

Адыгэ пшъашъэм

Тутыны цыпэр

Ыжэ къыдэщы …

Адыгэ пшъашъэм

Дахэу фа1уагъэм

Л1ыгур зэрещэ.

Сыд тхьамык1агъуа,

Сшыпхъу, тутыныр

Озыгъэштагъэр?

Уигъэгу1агъа

Лыузы маш1оу

Ч1ылъэм тепхъагъэм?

Хьау, сыкъыоплъышъ,

П1ашъхьи гъэш1уагъэ,

Нэгуми иш1угъу.

Укъэзылъфыгъэр

Къыщыгуш1ук1эу

Шъок1акуи пщыгъ.

Нэгушъхьэ плъыжьым

Лъы къиутхыным

Сытещыныхьэ.

Отхъэжьы пш1ош1ызэ,

Зэхэмыш1ык1эу

Маш1ом упэхьэ.

… Лъэпкъым идахэ

Языгъэ1уагъэм

Л1ыгур зэрещэ!

Адыгэм ц1ыфым

Янэу къыфэнэщтыр

Ора неущы?

К1элэегъаджэр. Орэдэу «Дэхэк1ай» зыфи1орэм сэмэкъэуа, гук1ая хэлъыр? Мафэ къэси тлъэгъурэ сурэтба ар зэпхыгъэр? Арэу щытми къэшъо орэд гъэш1эгъонэу лъакъор къыуегъэпхъуатэ (орэдым едэ1ух, къыдашъох …).

Л1ыхасэм ыц1э зэра1уагъэмэ ащыщых драматургием щилэжьыгъэхэр, аужырэ пьесэу ытхыгъэм («Нэфын») республикэ зэнэкъэкъум апэрэ ч1ып1эр къыщыдихыгъ, театрэми щагъэуцугъ. А пьесэм щыщ пычыгъо видеомагнитофонымк1э тежъугъэплъ (еплъых). Шъугу рижьыгъэу щытмэ пьесэм классный час ти1э зыхъук1э зэрэпсаоу теплъыщт.

Урокыр зетэгъажьэм гугъэм игугъ къэсш1ыгъагъ. Мы пьесэми гугъэ лъапсэр хэлъ, непэрэ щы1ак1эм нэфынэ бзый зырызэу къытыхэрэри псынк1эу къеубытых, лъэхъаным ижьыкъащэ, ихьалъи ипсынк1и зэрэзэхэтэу къыплъегъэ1эсы.

Л1ыхэсэ Мугдинэ иусэхэр, иорэдхэр урысыбзэк1и зэридзэк1ыжьыгъэуи щыт. Урысыбзэк1э къеджэщт усэу «О тебе» зыфи1орэм ...

                  О тебе

Ах, этот легкий

Влажный южный ветер!

И эта грязная

Школьная дорога.

И речка Дыш,

Что летом пылью дышит,

И этот зной,

Что сам себя не слышит!

Ах, эти зимы,

Злые и сухие,

И теплые весенние снега!

Ах, эти дали,

Гордые, глухие,

И милые сердцу берега!

Как страшно все,

Когда кругом родное:

Завидую

Лишь собственной судьбе.

Я думаю

О родине – о главном.

И думаю невольно

О тебе.

К1элэегъаджэр. Хэты ыш1эра Л1ыхэсэ Мугдинэ неущы тапашъхьэ къырилъхьащтыр: уса, романа, пьеса, орэда? Сэ къызэрэмш1ош1ырэмк1э, сыд къы1эк1эк1ыгъэми, талант ш1агъом илэжьыгъэу, гупшысэ куук1и, шъошэ хьалэмэтк1и ушъагъэу къыч1эк1ыщт.