Туган илгә, татар халкына ярату хисе (Г.Тукайның “Шүрәле” поэмасы нигезендә)
методическая разработка (5 класс) на тему

“Яхин укулары” республикакүләм фәнни – гамәли конференциясе

А. Яхин методикасына нигезләнгән әдәбият дәресе конспекты

5 нче класс

Тема: Туган илгә, татар халкына ярату хисе (Г.Тукайның “Шүрәле” поэмасы нигезендә)

                                                          Төзүчеләр: Талипова Н.К. – Чирмешән                  

                                         кадет – интернат мәктәбенең I квалификацион      

                                               категорияле татар теле  һәм әдәбияты укытучысы.

Тема. Туган илгә, татар халкына ярату хисе

Максат.

1. Туган илгә, татар халкына мәхәббәт хисенең эчтәлеген өйрәтү.

2. Сәнгатьле уку өстендә эшне дәвам итү, анализ ясау, нәтиҗә чыгарырга өйрәтү.

3. Туган илгә, әти – әниләргә, ата – бабаларга, тарихыбызга, милләтебезгә, телебезгә мәхәббәт һәм горурлык хисләре тәрбияләү.

Материал. Татар әдәбияты. Рус телендә урта гомуми белем бирүче мктәпнең 5 нче сыйныфы өчен дәреслек. Казан, “Мәгариф”, 2009г.

Әдәбият дәреслеге. Яхин А. Г. Казан, Татарстан китап нәшрияты, 2011нче ел.

Җиһазлау. Г. Тукайның китапларыннан күргәзмә, шагыйрьнең портреты, компьютер, проектор, презентация.

Өйрәнелә торган әсәр. Г. Тукай “Шүрәле” поэмасы.

Дәрес барышы.

Укытучы. Хәерле көн, укучылар. Барыбыз өчен дә бүгенге көн чынлап та хәерле булсын, шатлык-куанычлар гына алып килсен. Күңелләребездә иман нуры балкысын. Шундый яхшы теләкләр белән әдәбият дәресен башлыйбыз.

1. Алдагы дәресләрдә узган материалны түбәндәге сораулар ярдәмендә искә төшерү.

2. Укытучы. Безнең бүгенге тема туган илгә мәхәббәт хисе дип аталыр, һәм без хисләр темасын дәвам итеп Г. Тукайның “Шүрәле” әсәре буенча ачарга тырышырбыз.

II. Уку максаты кую.

Укытучы. Димәк, без бүген дәрестә нәрсә эшләячәкбез?

Укучылар (көтелгән җавап). Хисләр темасын дәвам итәбез.

Укытучы. Димәк, без Туган илгә мәхәббәт хисе темасын дәвам итәрбез. Әсәргә анализ ясаячакбыз. “Шүрәле” әсәрендәге мәхәббәт хисенең эчтәлеген табачакбыз, үзебезгә кирәкле сыйфатларны алачакбыз.

III. Уку максатын чишү.

Укучылар (план языла).

1. Әсәрләрне өлешләргә бүлү

2. Һәр өлешнең эчтәлеген табу

3. Һәр өлешкә анализ ясау

4. I һәм II өлеш арасындагы бәйләнешне табу

5. Әсәрдәге образларның мәгънәсен табу.

  Укытучы.Әсәрне кыскарта – кыскарта тема чыга. Әйдәгез беренче өлештә сүз нәрсә турында барганлыгын әйтик әле? (Әсәрне сөйләгәндә, кыскара – кыскарта, бик кечкенә вакыйгага калдырырга мөмкин). Бер җөмләгә генә калдырып кыскартырга да була. Бу әсәр фәлән турында дип, бер сүз белән дә әйтергә мөмкин.Әсәрнең бик нык кыскартылган, ягъни бик нык гомумиләштерелгән эчтәлегенә тема диләр.

         Укытучы. Ике өлешне дә матурлык сүзе белән атыйсыз икән калсын. Гомумиләштергәндә, бу өлешләр икесе дә матурлык турында дип кушарга уңай булыр. Әйдәгез хәзер каршылыкны табабыз. Авыл нинди? (Дәреслектән укыту)

Укучылар. (Өзекне укыйлар)

Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл – Кырлай диләр;

Җырлаганда көй өчен “тавыклары җырлай” диләр.

Гәрчә анда тумасам да, мин бераз торган идем;

Җирне әз – мәз тырмалап, чәчкән идем, урган идем.

Ул авылның, - һич онытмыйм, - һәр ягы урман иде;

Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде.

Зурмы? – дисәң, зур түгелдер, бу авыл бик кечкенә;

Халкының эчкән суы бик кечкенә – инеш кенә.

Укытучы. Табып укыйбыз шул урыннарын.

Укучылар.

Анда бик салкын вә бик эссе түгел, урта һава;

Җил дә вакытында исеп, яңгыр да вакытында ява.

Урманында кып – кызыл кура җиләк тә җир җиләк;

Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк

Укытучы. Беренче өлешнең төп эчтәлеген белдек. Туган як Тукай өчен – үзе яшәгән, кырларында эшләгән авыл, авыл уртасындагы инеш. Тирә – яктагы үзе көн дә күреп йөргән урман икән. Әкияттәге матурлык турында булганнарын бер өлеш дидек, чөнка алар барысы да матурлык турында. Ә менә ямьсезлек турындагы урынны да табыйк әле. Ул урынны әкиятнең 2 нче өлеше дип әйтә алабыз.

Хәзер 2 нче өлешнең эчтәлеген белик. (Эчтәлеген сөйләтү)

Укытучы. Яхшы, балалар. Хәзер анализның соңгы адымын ясыйбыз, ике өлеш арасындагы бәйләнешне табабыз. 1 нче өлештәге борынгы бабайларның бәйсезлеге, батырлыгы белән егетнең “былтыргы” батырлыгы арасындагы бәйләнеш. Бабайларның да батырлыгы да элек булган, егет батырлыгы да бүгенге батырлык түгел, дип басым ясый автор. Ризасызмы?

Укытучы. Шул бәйләнеш барлыгына риза булабыз икән, димәк. Егет һәм урман белән Шүрәленең дә мәгънәсен ача алабыз. 1 нче өлештә язучы кара урманны кеше өчен ярыйсы гына куркыныч урын дип әйтә. Аның бик матур урыннары булу белән бергә, анда ерткыч та бар, аю, бүре. (Дәреслектән укыту).

Укучылар. 

Билгеле, бу кап- кара урманда һәр ерткыч та бар,

Юк түгел аю, бүре; төлке – җиһан корткыч та бар.

Һәм дә бар монда куян, әрлән, тиен, йомран, поши;

Очрата аучы булып урманда күп йөргән кеше.

Укытучы. Ә чиксез урман, шуның өстенә, Чыңгыз гаскәренә охшатыла. Шулар янына ук борынгы болгарларның ирекле дәүләтләрен, һәм күрәсең, дәүләтләрен саклаганда күрсәткән батырлыкларын куеп, язучы, бабаларыбызның бу эшләре белән горурлана. Ә үзе яшәгән чордагы татарларның мескенлегенә борчыла. Бу хакта ул үзенең башка шигырьләрендә дә яза.

Укытучы. Батырлык әсәрнең ике өлешендә дә бар. 1 нчесендә Тукай дошманның кемлеген ачык итеп, батырның да Болгар халкы икәнлеген ачык әйтә. 2 нче өлеш төп өлеш. Димәк, 1 нче өлеш (бүлек) 2 нче өлешкә чагыштыру, метафора булып килә. Ул 2 нче өлешкә үзенең эчтәлеген өстәргә тиеш дигән идек. Алдагы өлешнең эчтәлеген икенчесенә күчерик әле. Урман мәгънәсе дә, егет мәгънәсе дә, Шүрәле мәгънәсе дә ачыклана башлый.

Урман – татарлар һәм болгарлар яшәгән тирә – юнь;

Шүрәле – яшәргә комачаулаучы көч;

Егет – татар халкы, яки аның бер вәкиле.

Укытучы. Тукай үзе, утынчы егет кебек, тапкыр, хәйләкәр шагыйрь. Беренче карашка ул туган як турында, аның матурлыгы турында шаян әсәр яза кебек. Ләкин шул әсәрендә бүрәнә ярыгы кебек, ярык әзерләп куя. Бөтен булган вакыйганы бүгенге тормышка, ягъни үзе яшәгән чорга күчерә. Икенче төрле әйткәндә, бөтен әсәр Тукай яшәгән чорга метафора – чагыштыру булып килә.

Димәк,

Укучылар (көтелгән җавап).

Урман – татарлар һәм болгарлар яшәгән мөхит;

Шүрәлеләр, бүреләр – шул мөхиттәге явыз көчләр;

Укытучы. Ә менә шул чорда Тукай батыр татар егетен күрмәвен әйтә. Бер сүз белән.

“Аһ! – дисең, без ник болай соң? Без дә хакның бәндәсе...” дип үзенең борчылуын кыстырып куя. (Милләте өчен көрәшүче юк)

Укытучы. Нәтиҗә ясыйбыз. Егетнең батырлыгына бәя биреп, былтыргы эш икәнен әйтеп куя. Тукайның Шүрәлесенә карап, шул чордагы явыз көчләргә бәя биреп була: ул үзен карак та дими, явыз да дими, нибары кети-кети уйнарга ярата торган итеп таныштыра һәм шунда ук көлдереп үтерүе турында да әйтеп куя.

Укытучы. Менә нинди талантлы шагыйрь булган Габдулла Тукай!

Өй эше.

1.     Алдагы дәрестә туган ил темасына инша язу турында кисәтелә.Әзерләнеп килергә кушыла. Туган як ул – без яшәгән өй, көн дә күреп йөргән агачлар, юллар, койма буендагы кычытканнар, әти белән әни, туганнар, дуслар, шуларның барысының да эчтәлеген эченә алган урын. Туган якның һәркем өчен үзенә генә кадерле яклары, урыннары бар. Аны һәркем бик ярата, ләкин үзенчә ярата. Укучылар туган авыллары, урманы, күле, агачы һ.б. турында яза алалар.
2.    Теләүчеләр булса, туган як, татар милләте  турында шигырь язып килергә.