Буряад арадай аман зохеол. С П. Балдаевай суглуулбаринууд.
творческая работа учащихся (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс) на тему

Опубликовано 25.04.2018 - 8:15 - Бадмацыренова Цырендолгор Бадмаевна

Из фольклорного материала известного фольклориста, ученого С.П. Балдаева.

Скачать:

Вложение	Размер
baldaev_s.p.docx	21.3 КБ

Предварительный просмотр:

Бадмацыренова Цырендолгор Бадмаевна,
Буряад үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернад

Арадай аман зохёол суглуулагша,
шэнжэлэгшэ Сергей Петрович Балдаевай
«Буряад арадай аман зохёолой түүбэри»
гэжэ номһоо буулгажа абтаба

Оролто үгэ

Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг дотор буряад хэлэнэй ба литературын багшанарта һуралсалай методическа туһаламжа болгон, элитэ эрдэмтэн, арадай аман зохёолой түүбэри гэһэн номыень олоной дунда үсөө хэрэглэдэг аман зохёолой бага жанрнуудһаа үгтэгдөө. Республика дотор үнгэржэ байдаг эрдэмэй практическа конференцинүүдтэ, олимпиадануудта, мүн буряад литературын хэшээлнүүдтэшье үнгэнөөр хэрэглэмээр материал гэжэ һанагдана.

Оньһон ба хошоо үгэнүүд

Басаганда энжэ хэрэгтэй, хүбүүндэ зөөри хэрэгтэй.
Хүн хэрэг тээшээ, хүдэри модон тээшээ.
Эдихэдээ эрэ барас, ажалда атаржаха.
Эхэдээ эрхэ хэнзэ, баабайдаа баатар Солбон?
Дуугай хүнэй нүгэлынь ехэ, дунда нуурай шабарынь ехэ.
Шанаһан мяхан халуундаа, шагша үгэ һониндоо.
Эсэшэгүй шүдэн, элэшэгүй хэлэн.
Һанаатай болбол хэлэхэ, һүүлтэй болбол шарбаха.
Хүнэй зөөлэниие хүн олохо, модоной зөөлэниие тоншуул олохо.
Худалша хүн ама алдаха, хулууша хүн уруу хараха.
Хурданиие һомон хүсэхэ, худалшые үнэн хүсэхэ.
Түмэрэй һайн жэбэрхэгүй, түрэлэй һайн мартуулхагүй.
Гараха тогоон — галай хүшэн, хатарха морин — минаагай хүсэн.
Улаан мяхан барагдаха, уран һанаан мүнхэ.
Һайн эрэ зондо ноён, муу эрэ һамгандаа ноён.
Һайн эрэ хараһанаа хэлэхэ, муу эрэ эдиһэнээ хэлэхэ.
Гайхама халуунда гал хэрэгтэй, гайхама сэсэндэ шүүбэри хэрэгтэй.
Үүлэнэй талаар гараһан наран хурса, үдэрөөр ороһон ноён шанга.
Арадтаа золтой дэгэл үмдэхэ, амандаа золтой эдеэ эдихэ.
Зан зандаа зохид, залаа малгайдаа зохид.
Тэмээн ямаан хоёр мүргэлдэжэ шадахагүй, тэнэг сэсэн хоёр хэлсэжэ шадахагүй.

Дэлхэйн гурбан

Гурбан хүнгэн

Урдахадаа уһан хүнгэн,
Хиидэхэдээ үдэ хүнгэн,
Үргэхэдэ үбһэн хүнгэн.

Юртэмсын гурбан хүндэ

Тулаад үргэхэдэ шулуун хүндэ,
Туһалаад ерэһэн ураг хүндэ,
Тахижа һууһан нютаг хүндэ.

Юртэмсын гурбан хурса

Гүлгэн нохойн шүдэн хурса,
Зунай бугын эбэр хурса,
Үхэхэ хүнэй нюдэн хурса.

Юртэмсын гурбан хурдан

Хүлэг мориной хүл хурдан,
Хурса хүнэй һанаан хурдан,
Хүжүүн номын һомон хурдан.

Юртэмсын гурбан бага

Үбһэ ургаһан нуур бага,
Эрэгүй эхэнэр бага,
Ахалагшагүй албата бага.

Таабаринууд

Ехэ үхэр ерэн хабһатай.
Эшэгэнэй эбэр иишээ тиишээ.
Шүбгын үзүүртэ шүлэн.
Гүн худагай уһан хара, гүрэмэл могойн хушуун хара.
Гэдэһэниинь яһан, гуянь модон, нюрганиинь мяхан.
Сагаан могой шулуу нүхэлбэ.
Харша доро хара сохо.
Эзэндээ эрхэ соохор, хүндэ танигдахагүй соохор.
Хүрин буха хүсэтэй, хүдэгэр үбгэн мэхэтэй.
Лама бэшэ аад, залалга ехэтэй, эмшэ бэшэ аад, ухаа ехэтэй.
Дала далан дабхар хуудаһатай.
Тэмээн халюун зүһэтэй, тэнгэриин солбон нюдэтэй.
Хүнһөө заахан аад, хүсэниинь аймшагтай.
Нобшо дуутай, ногоон толгойтой.
Боди модон оройтой, бурхан багша һуудалтай, тэмээн халюун зүһэтэй, тэнгэри одон нюдэтэй.
Хоёрынь хэбтэнэ, хоёрынь байна, нэгэниинь ябана.
Оёдолгүй зүйдэл.
Һомон улаан, һомон сагаан.
Ороходоо олон, гарахадаа ганса.
Морин гэхэдэ эбэртэй, үхэр гэхэдэ зээрдэ.
Хушуу үгы аад эдихэ, хүл үгы аад гүйхэ.
Газар доогуур галуун нүүгээ.

Таабаринуудай тайлбаринууд:

Гэрэй хана.
Гэрэй булан.
Шүүдэр.
Лагбан ба бэхэ
Номо
Буу
Нугарһан
Нюдэн
Ном уншаха
Суурга түлхюур хоёр.
Шэгнүүр
Һархинсаг
Элеэ шубуун
Шоргоолзон
Һоно
Шара шубуун
үүдэн
Малай эреэн
үнеэнэй дэлэн
Түлеэ оруулха.
Тархаан
Тэрмэ
Анзаһан.

Үреэлнүүд

Айлдаа амараг ябаарай,
Зондоо зохид ябаарай.
Дээрэһээшни бурхан татан ябаг,
Дороһоошни зон үргэн ябаг.
Буурал сагаан үһэн
Толгойдошни байг,
Буян сагаан наһан
Бэедэшни байг.
Аяндаа зөөлэн ябаарай,
Ашанартаа хүндэтэй ябаарай.

* * *

Хоймороороо дүүрэн
Хоёр хушуун үри үдхэ,
Хотоороо дүүрэн
Табан хушуу мал үдхэ.
Зэлэ һунгама баян болоорой,
Зэргэ һунгама үнэр болоорой.
Үдэр бүри юрөөл баярые дуулажа байгаарай,
Һара бүри һайн заяа оршожо байгаарай.
Найман Намсарай мэтэ баян болоорой.
Найдан жүдэн мэтэ үнэр болоорой.
Хуһан сагаан ургаяа шэрэн ерээрэй,
Хун сагаан хонидоо хурайн ерээрэй,
Адуугаа танишагүй баян болоорой,
Ашаяа танишагүй үнэр болоорой.
Загалтнай хүсэжэ байг,
Заяантнай орожо байг!
Буга шэги ута наһатай,
Буха шэнги бүдүүн хүзүүтэй болоорой!

* * *

Найдандал баян боло,
Намсарайдал үнэр боло.
Газартаа мүргэжэ, галбагай жарга.
Хүнэй хүбүүн богоһышни элээг,
Хүлэгэй хүбүүн сэргышни элээг.
Ута наһа наһала, удаан жаргал жарга.
Шулуугүй газарта бууса заһа,
Шоногүй газарта мал үдхэ.
Хада гэшхэбэб гэжэ, халюу гэшхэжэ ябаарай.
Бута гэшхэбэб гэжэ, булга гэшхэжэ ябаарай.
Атар газарай ногоондо адли халюуран жарга,
Арбан табан һарада адли галмайран жарга.
Боориһоо халтирхагүй туруу туруулэн жарга,
Бурханһаа алдуурхагүй нэрэ абан жарга.
Халуундаа һууха хүбүүтэй жаргаарай,
Хадамда ошохо басагантай жаргаарай.
Абаяа дахаха хүбүүтэй жаргаарай,
Эжыгээ дахаха басагатай жаргаарай!

***

Шаата сэмгэ
Барижа байгты!
Шалханаг хүбүү
Гаргажа байгты!
Можо сэмгэ
Залажа байгты!
Муяа хүбүү
Асаржа байгты!

***

Хүбүү гаргажа,
Хүдэһэ оёжо байгты!
Аха дүүгээ ялайлгажа,
Амитан зоноо баярлуулжа байгты!

***

Агтан мори унаһантнай
Агтын түрүү болоһой даа,
Албатай хүбүү бариһантнай
Абай түрүү болоһой даа.

***

Хүрин мори унаһантнай
Хүлэгэй түрүү болоһой даа,
Хүжүүн хүбүү бариһантнай
Хүнэй түрүү болоһой даа.

***

Сайдууд, түшэмэд, тайжанар,
Арад зон мүнхэ
Амар амгалан болтогой.
Үндэр мундаргайн хормойгоор,
Баргажан мүрэнэй хойгуур,
Хүлэг хурдан унагад
Бай буляалдан харайбат,
Табан эсэгэйн хүшэтэй хүбүүд
Хүшэ гарган барилдабат,
Мэргэн шадалта хүбүүд
Бай буляалдан харбабат.
Хартаганаата газараар харайлдажа,
Харгуй гарган ерэбэт,
Харанхуй һүниие
Гэгээрүүлэн ерэбэт,
Шэбэр газараар харайлдажа,
Шобхо тооһо татан ерэбэт,
Гэгээн сагаан үдэриие
Харанхуйлуулан ерэбэт,
Дүрбэн хара туруунһаан
Дүлэ гарасаран харайжа ерэгшэ,
Дүшэн сагаан шүдэнһээн
Гал сахилгаан харайжа ерэгшэ,
Боро азаргайн хүбүүн,
Борогшо гуунэй унаган.
Магнай дээрээ мэнзэтэй,
Ташаан дээрээ тамгата,
Хиидхүүр шэнгэн дэлһэтэй,
Шодом хара һүүлтэй,
Хоёр хурса шэхэтэй,
Түргэн түргэн харайхадашни
Тэбшын шэнээн дагнаһан
Эндэ тэндэ ооборлуулна,
Абалсан абалсан харайхадашни
Аянайн шэнээн дагнаһан
Эндэ тэндэ ооборлуулна,
Бүргэд шубууншье
Бүрэлзэн ерэгшэ,
Харабсар шубууншье
Хабталан ерэгшэ,
Бай гэһэниие булижа,
Байһан зондо гайхуулбаш.
Эсэгэ малаан баабайн
Ээл барин дуудабаб,
Эхэ Юуран эхэйн
Харалта эрэжэ дуудабаб.
Зоной харгуйн
Зудайн барин ерэбэ,
Солбон тэнгэриһээн заяатай,
Гүжэр тэнгэриһээн харалтатай,
Амитанда алдаршаһан,
Зондо ебтэрһэн,
Сардамал мүнгэн ногтотой,
Сагаан мүнгэн хазаартай,
Хүхэ утаһан хүмэлдэргэтэй,
Улаан утаһан ёлоотой,
Жэл бүри гуйжэ,
Ехэ солотой болог,
һара бүри гуйжэ,
ħайхан нэрэтэй болог.
Амитан зон, арад түмэн,
Тайшаа, табин, түшэмэлнүүд,
Басагад, һамгад, үхи хүбүүд,
Танда гэжэ дуулганаб,
Танда гэжэ хэлэнэб.

Качугай аймагай Обхой нютагай Николай Сухановһа
1935 ондо бэшэжэ абтаһан юм

Бүхэ хубүүндэ дуулаха магтаал дуун

Амар мэндэ,
Амгалан һайн!
Эсэгэ Малаан иибии,
Адууша Добёодой бүхэ,
Добёодойн һайхан һамган
Үндэр сагаан Самасхан!
Солбон сагаан тэнгэриин
Согто мэргэн хүбүүн,
Уран һайхан Шарагшан.
Ухаандайн басаган!
Зэгэтэ аба болобо,
Зэн һомо урилдаба;
Хүлэг морин урилдаба,
Хойно урайгаа гаралсаба,
Бүхэ хүбүүд барилдаба,
Байха шэнээгээ гаргаба,
Баатар хүбүүд барилдажа,
Бар хүшээ гаргаба.
Бухэ Добёодой мэргэн
үрөөлөө өгэгтуун,
Мэргэн Согто мэргэн
Улайяа өгэгтуун!
Барилдаанай баруун заха бариһан,
Бай абажа алдаршаһан
Үхэри хүбүүн Ажарай бүхэ,
Харбалдаанай хажуу дараһан,
Мэргэн гэжэ суда ороһон
Үнэгэнэй хүбүүн Харамсай мэргэн.
Зүлхэ дайдаяа зэдэлгэһэн,
Хүлэнхэнэй голи хүнхинүүлһэн,
Бай абаашан,
Баша таняашан,
Бай абуулажа байгты,
Төөрэг тогтоожо байгты!
Хальтархадан хажуу барилсагты,
Хаба нэмэгты,
Бүгтэрхэдэн бухэ баригты,
Башаяа үгэгты!
Орохо түмэн онон барюулагты,
Дабаха түмэн хул барюулагты.
Барилдаанай баруун заха барижа,
Урилдаанай урда заха хаража,
Зондо танюулагты,
Зогдорто дуулдагты,
Сууда орожо,
Сойда хатарагты,
Бүхэ гэжэ
Бүгэдэ зондо алдаршагты,
Аха гэжэ
Арад зондо дуулдагты.
Байяа баян болгогты.
Төөрэгөө түмэн болгогты.
Ааршабэй сэсэн болгогты
Алдашагүй мэргэн болгогты
Булигдашагүй бүхэ болгогты,
Тунтэршэгүй түб болгогты.
Шандааһанаа шангадхаагты,
Бэеын бүхэлэгты.
Аша оруулхадань
Бу мултарагты,
Тахим сохиходонь
Түлхин үгэгты
Баяа барин асарагты,
Төөрэгөө туун асарагты.
Тэнгэриин тэгшэ Манжилай дуулаг,
Огторгойн уулгар Добёодой хараг.
Согто мэргэн туһалаг,
Эсэгэ Малаан баабай үршөөг,
Эхэ Юурэн иибии хурылаг.
Байгай баяр үгэг,
Төөрэгэй түб зааг!

Эхирит- Булагадай аймагай Басай нютагай
Михаил Степановһаа 1916 ондо бэшэжэ абтаһан юм.

Жороо үгэнүүд

Хаанай хара морин,
Мориной мухар тэргэн,
Тэргын тэрэ болдог,
Болдогой боро нашан,
Нашанай найман түлгэ,
Түлгын Түбтөөр уула,
Уулын охор шулуун,
Шулуунай шонхор хээр,
Хээрэй Хэтэ монгол,
Монголой модон сэргэ,
Сэргын сы хуугай,
Хуугайн Хотол бөө,
Бөөгэй бишыхан туулай,
Туулайн тохон халбага,
Халбагын Хатар ехэ бөө,
Бөөгэй бүтүү хэсэ,
Хэсын хүнгэн тойбор,
Тойборой хушуун зала,
Залаагай Зада тэнгэри,
Тэнгэриин түргэн Добёодой,
Добёодойн һалхин Самасхан,
Самасханай сагаан бэе,
Бэеын болдогор хүхэн,
Хүхэнэй хон сагаан уураг,
Уурагай үдхэн тараг,
Тарагай табхар мүнэһэн,
Мүнэһэнэй хатуу архи,
Архиин арбан мангар,
Мангарай юһэн үбшэн,
үбшын үбсүүнэй ханяадаһан,
Ханяадаһанай шара эдеэрэ,
Шара эдеэрын шара хорхой,
Хорхойн зандан хушуун,
Хушуунай хурса шүдэн,
Шүдэнэй шанга үргэн,
үргэнэй ангагар аман,
Аманай хурса хэлэн,
Хэлэнэй хурдан хүүр,
Хүүрэй шанга эршэ,
Эршын илама һанаан,
Һанаанай һайхан зугаа,
Зугаагай золгохо үмэр,
Үмэрэй олон шадал.
Шадалай шанта байдал,
Байдалай баруун хээр,
Хээрэй хуһан модон,
Модоной монгол сэргэ,
Сэргын шэхэ залмай,
Залмын зандан жодоо,
Жодоогой жаран тэнгэри,
Тэнгэриин мянган сагаан бурхан,
Бурханай бузар дэлхэй,
Дэлхэйн дүрбэн түб,
Түбэй далан долоон хэлэн,
Арбан гурбан хаан.