"Ыдыктыг саннарнын чажыттары" деп кичээл планы
методическая разработка по математике

3--- чуул  эртемге  оорензе  угаан  кирбес  бе?                                                              7--- чузун  малды  азыраза  байывас  бе?                                                                           9--- аржаанга  кирерге  аарыг  турар  бе?

                   Тема:  Ыдыктыг  саннарнын  чажыттары.                                                  Сорулгазы:  ыдыктыг  саннарны  бистин  огбелеривис  амыдыралынга  сагып,  уруг-дарыынга  ону  сагыырынга  ооредип  чораан.  Оларнын  утказы  ханы, сеткил-сагышка  дээштиг.

Торээн  черин,  бойдузунга  хумагалыг  болурунга  ооредир, эки  мозу-шынарга,  уран-чечен, дылгыр,  соскур  болурунга  ооредир  чораан.  Ыдыктыг  саннарга   3,  7,  9  хамааржыр.

1.   ---- кандыг  ыдыктыг  саннар  билир  силер?                                                  ---    чуге  ыдыктыг   дээрил,  кым  билирил?                                                      

Бо  саннар  тоол  шагда-ла  чонга  онзагай,  сагылгалаг.  А  кажан  олар  бойдус,  боду  буткен  чуулдери-биле  холбажы  бергенде,  онза  уткалыг  апаар  болгаш  дагылгалыг,  чудулгелиг-даа  болу  бээр.   Оон  ангыда  саннарга  чеченнежип  база  чорааннар.  Ам  бис  2  болукке  чарлып  алгаш бо  ыдыктыг  саннарнын  чажыдын  тып  корээлинерем  уруглар.

1-ги болук «сагынгырлар»                               2-ги  болук  «тывынгырлар»          Баштай   3  деп  саны  корээлинер    че.                                                                       --- бичии  уругларнын  чажын  каш  харлыында  хылбыктаарыл?                                            --- эр  кижинин  3  каазы  чудел?    ( боргу,  куру,  идии)                                            --- эр  кижинин  3  моорейи? ( аът  чарыштырары, ча адары,  хуреш)                       Ийи  болук  аразында  тывызыктажыр,  кайы  болук  чечен-мерген  болур  эвес.  Бо  ыдыктыг  саннар  кажан  бойдустун  боду  буткен  чуулдери-биле  холбажы  бергенде  онза  уткалыг  апаар  болгаш  дагылгалыг,  чудулгелиг болу  бээр.                                                                                                                     Сагынгырлар: -- ортемчейде  3  дудуу  тывар  болза  тывынар  че?                   Тывынгырлар:                                                                                                              --- дээрнин  баганазы  чок, дагнын  куржаа  чок, сугнун бышкызы   чок.                       Ам  бис  силерге  салыр  бис: ---ортемчейде   3  кызыл  тывынар  че?                      Сагынгырлар:                                                                                                                    --- унген  хуннун   хаязы---кызыл,                уер  сугнун  ону ---кызыл,                  угер  сылдыстын  чырыы ---кызыл.                                                                                       Ам-даа  3  кызыл  бар,  тыппас-дыр  силер  чугаалап  берээл.                                  --- чымыштыг  кижинин адыжы---кызыл,    чыргалдыг кыстын  чаагы—кызыл   чыварлыг  ойнун  оъду --- кызыл.

Тывынгырлар:   Ындыг  болза  ындыг—дыр  че  ам   3  караны  тып  корунерем.                                                                                                                     Сагынгырлар:                                                                                                                   --- пар  ыяштын  хоозу --- кара,            бак  кижинин  бары  --кара                           бай  кижинин  коданы—кара.                                                                                           ---Чуведе   3  ак.                                                                                                               --- озерге  дижи --- ак,     олурге соогу---ак,    кырыырга  бажы --- ак.

Тывынгырлар:   ---- чуведе    3  дурген?                                                                      --- бодап  турда , бодал---дурген,           коруп  турда,  карак --- дурген                адып  турда,   ок --- дурген.

Ам    7  деп  саннын  чажыдын  корээлинер,  кандыг  онзагай,  сагылгалыг  хевирлери  барыл?  7  деп  сан  дугайында  чуну  билир  силер?                              --- чеди  кызыл  менги                                      --- Чеди—Хаан  сылдыс                         --- чеди  кижи  чемге  хор                                --- чеди  чузун  мал                               --- чеди  хемни  кежер                                      --- чеди  харлыында  ооренир               --- чеди   чузун  челээш                                     --- чеди  кижи  чедиишкинниг              3  биле  7  деп  саннарга  кандыг  тоолдар  билир  силер?                                             ( Уш  чуул  эртемнин  оол.  Чеди  анайлыг  ошку.  Чеди  сарыг  иелиг  откек  хунажык).

9  деп  саннын  онзагай  сагылгазы,  дагылгазы  хой  сан.                                        Тос  карактын  9  эртинези:                                                                                                    шуру   эртине                      монгун   эртине                         оюу     эртине                                  суг        эртине                       чес         эртине                         очур    эртине                       алдын   эртине                      хола      эртине                         демир  эртине                  Тос          аржаан:                                              Тос  дагылга:                                         Артыш                                                   Тайга-танды  дагыыры.                                      Шаанак.                                                  Оваа  дагыыры.                                               Шиви.                                                      Суг  бажы  дагыыры.                                        Чойган.                                                    Буга  бажы дагыыры.                                       Агы.                                                         Тел  ыяш  дагыыры.                                           Кангы.                                                     Бай  ыяш  дагыыры.                                                 Пош.                                                        Хам  ыяш дагыыры.                                          Кодан-хаак.                                            Чер  хиндиин  дагыыры.                                Суг.                                                         Ог  орнун  дагыыры.  

Тос    ыдыктаар   чуулдер:             Эр  кижинин  эртер  9  бергелери:                        Бора  аът.                                             Тос-тостун  соогун  шыдажыр.                           Сарыг  серге.                                        Тос  хемни  кежер.                                               Ак  буга.                                                Тос  арты  ажар.                                                Калчан  ак  хой.                                     Тос  айыылды  чайладыр.                                  Ирт.                                                         Тос дээрнин  чанныын  чайладыр.                  Эр  иви.                                                   Тос  кулаш  сыдымны  эдилээр.                     Чылгы  баштаар  аскыр.                        Тос  тандынын  ээзи  болур.                           Чаа  тиккен  ог.                                       Тос  эрээни  шыдажып  эртер.                       Кузунгу.                                                   Тос  харлыында чарыш аъды  мунар.              

« Тос  оолдуг  Доктагана  кадай».                                                                                   --- че  уруглар   тывынгыр,  сагынгырынар-даа  кончуг-дур,  ам  чеченнежип   каар  бис  бе?   Ийи  болуктен  1-1  кижи  унуп  келгеш  маргыжар.                          ---- чечек  черде,     чечен  менде.                                                                                    ----  1  деп  чул?                         --- бир  коргенин,  уттур  бе?                                       ---   2  деп  чул?                         --- ийи  холдап  тутканын,  салыр  бе?                            ----  3  деп  чул?                         --- уш  чуул  эртемге оорензе,  угаан кирбес бе?          ----  4  деп чул?                          --- 4  ыяшты  эптезе, эзер  болбас  бе?                                ----  5  деп  чул?                        ---  5 сарыг  менгилиг  кижи, лама болбас  бе?              ----  6  деп  чул?                        ---  6  чузун  малды азыраза, байывас  бе?                     ----  7  деп  чул?                        ---  7 хаан эжик  бажынга  чорда, дан атпас  бе?          ----  8  деп  чул?                        ---  8  ай  унерге  тараа  бышпас  бе?                         ----  9  деп  чул?                        ---  9  аржаанга  кирерге,  аарыг  турар  бе?              

« Сагынгырлар»,   «Тывынгырлар»   ийи  болук  кайынар-даа   тывынгыр,  сагынгыр,  чечен-мерген  уруглар-дыр  силер.  Моон-даа  сонгаар  тыва  чоннувустун  езу  чанчылдарын   сагып,  улус  чонга  тарадып  чоруулунар  уруглар.