Шагаа-ыдыктыг байырлалывыс
методическая разработка (4 класс) по теме

                          Шагаа—ыдыктыг  байырлалывыс!

                                                                                                Чарлып болбас ыдыктыг,

                                                                                                Чанчылывыс кагбаал,

                                                                                                Сагыызын дег камнаал,

                                                                                                 Салгалдарга дамчыдаал!

Сорулгазы:1)Чоннун национал байырлалынын дугайында  уругларга билиндирер.

 2)Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак  чоруун, эки чанчылдарынга уругларны кижижидер.

3)Национал  оюннарнын хевирлери-биле таныштырып, ойнадыр.

4)Сагынгыр, тывынгыр чорукка, оюннарга даянып  кижизитпишаан, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: Чылдар чуруктары, тос-карак, артыш, кадак, тевек, улегер домактар бижээн карточкалар, тыва аялгалар.

                                                 Кичээлдин чорудуу:

1.Организастыг кезээ.

2. Тыва аялгалар аяар дынналып турда, башкы чугаазын эгелээр.

                                     Тыва чонум чанчылдары

                                     Тывызыксыг аажок чараш

                                     Шаандан тура чанчыл болган

                                     Шага деп бир байырлал бар.

                                      Шагаа  дээрге  тыва чоннун

                                      Чаагай сузук чанчылы-дыр

                                      Айнын чаазын  хуннун эртенин

                                      Алгап йорээн байыры-дыр.  

 -----Шагаа деп чул?

  Шагаа  дээрге Чаа чылды уткуурунун байырлалы.Ол тыва улустун бурун шагдан бээр байырлалы.

       Шагаада эрги чылды удээр, чаа чылды уткуур.Сан салырынын  тускай езулалын  кылыр.Сан салырда  одаан будуу-ле белеткеп алыр.Ону чыып каан даштар кырынга база бир деспи дег калбак даш салгаш, оон кырынга база бир деспи дег калбак даш салгаш, оон кырынга  кургаг чээрген оваалап салыр. Сан салырда, оон чанынга чалама баглаар. Чалама дээрге ийи чагыжыгаштарда херип каан хендирге он-баазын пос таавы, кадак баглап каар. Оон-биле кижи бодунга эки чувени кузеп, будуу  чалбарыыр. Дан адып  кээри билек, санны кыпсыр. Одагга ус-чарлыг, аъш-чемнин дээжизин, артыш-шаанак холаан чокпек, саржагны от кырынче салыр.

                                                   Айым чаазы, хунум эртинези!

                                                   Ак чаламавыс азып алган,

                                                   Ажы-чемивис делгеп алган,

                                                    Чаа чылывыска оргуп,

                                                    Чамбы –дипке чалбарып тур бис.

Шагнын чаагай эргилдези

Шага хуну унуп келди.

Чанчыл ындыг:артыш.саннын

Чаагай чыдын айдызанар!

( класс иштин артыштаар) (аарыг-аржыктан, багай душтен, хай-бачытан арыглаар)

Эртип турар эрги чыл- улу чылы

Манаанывыс Чылан чылы

Моорлап унуп келди!

       Уруглар шупту: курай-курай!

    Тыва чон шаандан тура он ийи чылдыг (коргузер)

--Ынчангаш  ам унуп кел чыдар чылывыс чуу деп чыл-дыр? Унуп орар  чылывыс  эки чыл болур кылдыр, сут-биле чажыг чажар бис.(  Тос-карак –биле   сут чажар)  

                                 Улуг  чуртумга  чаа-дайын турбазын!

                                  Улус   чонум амыр-тайбын чурттазын!

                                  Албаты  чонга   аарыг-хай турбазын,

                                   Азыраан  малга  хамчык  чут  турбазын!

                                  Оршээ!

Уруглар: Ындыг-ла болзунам!

Башкы: Тыва улус Шага уезинде  янзы-буру оюннар ойнаар, тевек тевер, баг кагар, шыдыраа, даалы, кажыктаар, кожамыктажып, ырлажып тура хонар.

(Ийи аалдын уруглары кылдыр усчуп алгаш  ойнаар )

                                    Ойнап-хоглеп алыр дээштин

                                    Оолдар,кыстар чыылган-дыр бис.

                                    Кажык, тевек,даалы,чинчи

                                    Хамык  чуулдер четчир санныг

                                    Аалчылар моорлап келзе,

                                     Аажок-ла хундулээр бис.

1-ги  Оореникчи: Тывынгырлар кайда силер?

Башкынын тывызыы:  Ак теве он ийи бодаган торээн ( чыл, он ийи ай)

                                       Дорт алышкы дорт чузун ( чылдын дорт уези)

--Чаа унуп орар чыл дугайында чуу деп тывызык барыл?

( аалдарнын уруглары тывызыктажыр, улегер домактар  чугаалаар)

 2-ги оореникчи   Дурген чугаа .узун тыныш чугаалаанда

                               Дужуп бербес болгай силер

                                Дургеденер, келинерем

                               Дурген чугаа узун тыныш кымда барыл?

(Дурген чугаа, узун тынышка маргыжары)

3-ку оореникчи: Чинчи-шуру чажырары

                             Чиге солун оюн ол-дур

                             Ону манаа ойнаалынар

                             Оолдар,кыстар бээрленер.

( чинчи чажырары, кажыктап ойнаары)

4-ку оореникчи:  Тенек болбас оолдар,

                              Тевектен теп ойнаалынар

                              Бирээ, ийи,уш! Че-ве!

                              Бир-даа катап дужурбээли.

( Тевек  теп маргыжары)

Оон-даа оске тыва оюннарны ойнап болур. «Ужар-ушпас», «Матпаадыр», « Аскак-Кадай»

Башкы:Кузээнинер будуп турзун,

              Бодаанынар бодаразын!

              Ооредилге ажыл-биле

              Оорушку, кежиктиг бооп

              Озуп, мандып чурттаалынар!

              Оршээ Хайыракан!

             Курай-курай! Чаа чыл-биле!

             Курай-курай! Шага-биле!