Кичээл планы "Ог - онзагай оран"
план-конспект урока (2 класс) на тему

«Тыва Республиканыё Ч==н-Хемчик кожуун»

 муниципалдыг районнуё Х=ндергейниё ортумак ниити билиг школазы

_______________________________________________________________________________________________

Тыва чаёчылга ажык кичээл

Темазы: Өг – онзагай оран

Сорулгазы: кидис өг – онзагай оран деп чүүлдү уругларга билиндирер; өг дугайында уругларның билиинге даянып чугааны чорудар; уругларның чугаа-домаан сайзырадыр; ада-өгбелериниң салгал кылдыр артырып каан культурлуг өнчүзү өгге чоргаарланып, ынак бооп чоруурунга уругларны кижизидер.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

- Уруглар, б=г\н бистиё кичээливисте республиканыё школаларындан (Шамбалыг школазындан, Чаа-Х=лден, Бажыё-Алаактан, Кызыл хоорайдан) х=й аалчылар келген-дир. Оларныё-биле мендилежиптээлиёер. Аалчылар тыва чаёчыл эртеминде силерниё кайы-хире ==ренип турарынарны сонуургап к==р дээн. Ынчангаш онаалганы кайы-хире к\\сеткениёерни болгаш кичээл дургузунда к=рген, дыёнаан ч\\лдериёерни эки харыылап бериёер ш\ве.

II. Кичээлдиё темазын, сорулгазын тодарадыры.

- Бо кичээлде ч\н\ё дугайында чугаалажырывысты тывызыктыё харыызындан билип аар бис.

- «Теёи дежик, ишти курттуг» ч\л ол?

- Бо кичээлде =г дугайында чугаалажыр бис.

- Кичээливисте ч\н\ билип аар-дыр бис, уруглар?

(+г деп ч\л? +г кандыг кезектерден тургустунарыл? +г кымнарныё чурттар оран-савазы ч\вел дээрзин билип аар бис)

III. – Ынчангаш ам «+г – онзагай оран» деп фотофильмни кичээнгейлиг к=рээлиёер. К=рген дыёнаан ч\\лдериёерни эки сактып аар силер. Кино соонда к=рген, дыёнаан ч\\лдериёерга айтырыглар салырымга идепкейлиг харыылаар силер.

1. +гнүң бирги дээрбээ – эжик – хаяапча – эжик.

- Эжик деп чүл? (Эжик өгнүң делегейинче чалалга. Хаяапча – ханалар

 адааның шуглаа. Ол соок кыштың дүвү хадын, чайгы, күскү чаъс-чарның чайык суун-даа өгже киирбес камгалап турар шуглаа. Эргин, эжиктен эгелээш хана кыдыын долгандыр эжикке чедир хаяапчаның чоруткан черин хаяапча дээрбээ дээр).

2. Өгнүң ийиги дээрбээ: кожалаң – хана – кожалаң.

- Кожалаң деп чүл? Ооң херээ чүл? Кожалаңны баглаар дээрбекте өг

 бүрүзүнүң эжиинде албан-биле кылдынган боор. Кожалаң өг деп делегейни бузулбазын дээш камгалап тудуп турар.Кижилер хостуг чоргаар болур дизе боттарының демин катчып алгаш кожалаңнар ышкаш күштүг Тура-соруктуг, быжыг Күзелдиг, Үзелдиг болур ужурлуг.

Ханаларның ажыы чүл? Саны чежел? Канчаар кылгыныл? Аразында сырый тудуш харылзаалыг хана-карак ханалар аргада ыяштарның чер иштинде улгаттыр өскеш тутчуп калган дазылдарынга-даа дөмей ышкаш бооп турар.

3. Үшкү дээрбек: илдиргелер – ынаалар – хараача.

Илдирге деп чүл? Ооң херээ чүл? Хараача чүге дөмей-дир? Ынаалар? Илдиргениң,  ынааның, хараачаның ажыы чүл? Хараача ынааларны бөле чыып алган. Ол хүнге дөмей, а ынаалар ооң херелдеринге дөмей.

4. Дөрткү дээрбээ: ыдык багана – ыдык одаг.

Багана деп чүл? Ооң ажыы чул? Өгнүң төвү, быжыг дөзү баганада. Ол өгнү хат-шуургандан бузулбазын дээш камгалап турар.  Одаг - өгде амыдыралдың үндезини. Ол өгде амыдырал бар деп чүвени бадыткап турар херечи. Өгде от салдынып-ла турар болза амыдырал үзүктелбейн турар дээниниң демдээ болур.

IV. Тывызыктар мөөрейи.

- Уруглар, силер кандыг онаалга алган турган силер? (Кидис =гн\ё иштинде, даштында эт-севинге, херекселдеринге

хамаарышкан тывызыктарга келир).

-Ам онаалгаёарга   тывызык утчып, тывызыктыё харыызын тып мөөрейлежир-дир бис. Чижек тывызыктар.

 Тывызык билир кижи бүрүзү шаңнал алыр.

1. Мугулайны муң кижи чушкуулады. (хараача, ынаалар)

2. Үне калбаң, кире калбаң.

3. Ашак куяк чогушту, аал ишти тотту.

4. Хүрең бугам хүнүң кусту. (хөнек)

5. Бодун көорге борбак чараш, мойнун көорге боскаан теве.

6. Дөрт булуң дөңгүр аас.

7. Дөңгүр кара дөрт кулактыг.

8. Кара бугам чаңгыс мыйыстыг. (суугу)

9. Ишпес, чивес илдиң кара. (паш)

10. Келин кыстың ишти улуг, маңнай оолдуң бажы улуг. (согааш, бала)

11 Эртен чанар, кежээ келир.

12. 4 алышкы дилешти, дөгерези тывышпады. (ожуктуң 4 даваны)

13. Өг санай туткууш. (хана карактары)

14. Бо дагның көгүн тырттарымга, дөө даг шимчеди. (өг куру)

15. Бирээзи бо чарыкты куду баткан, бирээзи дөө чарыкты куду баткан. (кур)

16. Кечим шайны кезе бастым, улдуң шайны ууй бастым. (ширтек)

17. . Моолдан келген бора беем, мойну-биле суг ишти. (шууруун)

18. Кымчымның баа саая салбактыг. (ширбииш)

19. Дөң-өң дөңгелчик, дөгээ бары кажаалаң. Сала-салаа садыргай, сыны мөге тырыкы. (өг).

V. Өг дугайнда башкының беседазы.

Өг – Азияның көшкүн чоннарының чаңчылчаан оран-савазы. Мал

 ажыл-агыйлыг эрте бурунгу чоннарның мерген угаанының, шылгараңгай чогаадыының бирээзи – кидис өг көшкүн амыдыралга эң-не таарымчалыг оран-сава.Часкы-күскү, чайгы-кышкы одар-белчиирлерже көжерде, хензиг үе иштинде бускаш, чаңчыл ёзугаар чыыпкаш, аътка, шарыга чүдүргешкандыг-даа узун болгаш кадыр-берге орукче үнүптеринге белен, чылыг, чымчак чаглак - өг.Өг экология талазы-биле эң-не арыг оран-сава дээрзин амгы үениң эртемденнери бүзүрелдии-биле бадыткап турар. Өгнүң хевир-тургузуу эрте-бурунгу делегей билиишкинин ёзугаар октаргайның тургузуун ханы уткалыг им-демдек дузазы-биле катаптап көргүзүп, октаргайның бичи хевир-майыы болуп турар дээрзин чээрбиги чүс чылдың эртеми улуг кайгаашкын-биле ажыткан. Өгнүң иштинде өг-бүлениң кижи бүрүзү, аалчы бүрүзү бодунга хамаарыштыр туска, дүрүмчүдүп каан олурар черлиг болур. Чылыг, чымчак кидис өгде чурттап чоруур улустуң сагыш-сеткили чымчак, бойдус-биле тудуш, угаан-медерели чаа чүвеге ажык, шапкын сайзыралдың чаа оруктарынче шимчеп үнүптеринге белен, адак-бышкаа чиик. Бо шынарларывысты хевээр арттырып харын улам күштелдирип сайзырадыр болзувусса, бис эрте-бурунгу көшкүн чоннарның салгакчылары, кидис өөвүстү, амыдыралывыстың чаңчылчаан хевирлерин, үндезин культуравысты болагш ёзу-чаңчылдарывысты хумагалыг камнаар ужурлуг бис. Ол культуравыстың бир талазы өөвүс болур. Өг – бистиң ада-өгбелеривистиң салгал кылдыр арттырып кааны культурлуг өнчүзү-дүр, бистиң чоргааралывыс болгаш ынакшылывыс-тыр.

VI. Фотофильмниё утказынга айтырыглар.:

- Өг бистиң чүвүс болду?

- Өгге кымның каяа олурарын чугаалап көрүңерем.

-Өгнүң эт-севинге хамаарышкан ужурлар дугайында чүнү билир силер?

- Силерниң араңардан хөй мал азыраксап турар кижилер бар бе?

 Малдың херээ чүл? Малы эки одарлыг черлерге оъттазын дээр болза канчаарыл? Мал-биле кады көжүп-дүжеринге эптиг оран-сава чүү болду?

- Малдыг кижи бүрүзү өглүг бооп болур-дур бе? Бо эрги өгнү

 бистиң школаның күш-ажыл болгаш бөлгүм башкыларының дузазы-биле улуг класс оолдары септеп, иштики эт-севин  чазап тургаш кылып каан. Ынчангаш эрги өгнү септеп ап болур, иштики мебельди чазап ап болур чүве-дир. Уруглар база бо оруннуң чоорганын, хуудузeн (матразын), сыртыын боттарыңарның холдарыңар-биле тудуп кылган. Ынчангаш улгады бергеш, малдыг апаргаш, огбелериңерниң салгал кылдыр арттырып кааны культурлуг өнчүзү – кидис өглүг болуруңарны силерге күзедим уруглар! Сөөлгү үеде Кызылда, Өвүрде бажыёнар даштында кидис =глерни тип каан турарын к==р чордум. Ол улус чайгы \еде =глеринге чурттап турар.

        VII. Мөөрейниң түңнели. Шаңналдар.

- Кым эё х=й тывызык билир болду? Эки тывызык билир уругларны шаёнаайн. 

VIII. Түңнели:

- Кичээлдиё эгезинде кандыг сорулга салып алган ийик бис? Ол сорулгавысты чедип алдывыс бе?

IX. Рефлексия.

- Бо кичээлде канчаар ажылдааныёарга боттарыёарга \нелелден бериптиёерем. Мурнуёарда чыдар смайликтериёерни к=д\р\пт\ёер.

X. Демектер.