Духовные творения Шагаа!
классный час (3, 4 класс) на тему

Шагаа – тыва чоннун чаа чыл байырлалы.

Шагаа – чаа чыл байырлалы. ШАГ (уе) болгаш АА (аа сут) деп ийи состен тургустунган ундезин тыва сос болур. Шагаа душкен уеден эгелеп Ие Чер частып, бодунун чулуун (аа судун) оран-делегейинге, дириг амытаннарга, кижилерге харам чокка эдип берип эгелээни ол.

Шагаанын дужер уези Топ Азиянын 12 дириг амытаннарнын аттарын эдилээн календарь-биле дорт хамаарылгалыг. Тыва календарь Кускеден эгелээр болгаш дараазында Инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт, хаван деп чурум – чыскаалдыг.

Шагаа уезин тывалар хун-даа, ай-даа календарын коруп илередип чораан. Чижээ, Монгун-Тайганын малчыннары хуннун херели ог ханазынын бажын эртип баткаш, огнун куру чедип турда, «соок кыш кырыды, чонуду: олчейлиг час келди, Шагаа эгелээн» деп санаар. Бо болза Шагаа уезин Хун календары-биле илереткен барымдаа болур.

Шагаанын уезин тыва чон ай календарындан тодарадып, ону будуу айы, сан салыр, чолукшууру деп кол уш сузуктерге чарып келген.

1. Бирги сузуу: Будуу айынын утказы.

Шагаага белеткенир ужен хонуктун чымыштыг уезин будуу айы дээр. Ынчан кижилер колдуунда ог-булезинге, ажы-толунун торел-доргулунун аразынга турар. Ажыл, ооредилге шагы доостургала-ла, Шагаага белеткенип кириптер.

Будуу айында кижилер бажынын, аал-оранын, ажыл-албан черлерин аштап, арыглаар. Ону, аргалыг болза, айнын 29-тун мурнунга чедир кылыр болза эки. Мынчан чоок торел ог-булелер (акышкылар, угбашкылар дээш оон-даа оске) шагаа чемин (ылангыя манчы, хуужуурну) ээлчежип демнежип кылыр. Шагаа чемин демнежип элбээ-биле кылырга, ол чыл эптиг-найыралдыг, демниг эртер, бай-байлак болур деп санаар.

2. Ийиги сузуу: Сан салыры

Уе-дуптен тура тывалар бойдус-биле чолукшужар (амыр-менди солчур), анаа хундуткел илередип сан салыр чанчылдыг. Санны бир черге аржааннап азы аннап, чер азы даг, тайга-сын дагаанда, кандыг-бир улуг ууле будурерде, ол ышкаш Шагаа душкенде салыр. Сан салыры дээрге огнун эр ээзинин бодунун болгаш ог-булезинин мурнундан бойдус-биле, тодаргайлаарга, Дээр ада болгаш Ие Чер-биле чолукшулгазы база барык чажыт сымыраныг чугаазы болур.

Тоогуден алырга, тывалар Шагаада улуг-биче сан салып келген. Улуг саннын эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Шагаа санын колдуунда ог-буле аайы-биле кыпсыр. Бир эвес аразында эптиг-чоптуг болза, чамдыкта кожа аалдар азы чамдыкта таныш-коруш улус болуктежип сан салып чораан.

УЛУГ САННЫ аалдан хоорук черге салыр. Чуге дээрге Дээр-Денгер эр кижини угундан «донге орар анчы, торе баштаар чолдуг» кылдыр чаяаган, ынчангаш оон ажыл-ижи чугле аал коданы-биле кызыгаарлаттынмас. Эр кижинин ог-булезинин амыдыралы, эрге-ажыы, торе сайзыралынга киржилгези, чаш салгалынын салым-хуузу оон угаанындан болгаш ажыл-херээнден билдинер дээр. Улуг санны эр кижи салыр деп билиишкиннин сузуктуг утказы ол.

БИЧЕ САННЫ аалдын кыс ээзи ог эжиинин мурнунга салыр. Чуге дээрге кыс кижини бойдус ог-булезинге «хун дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сузуктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустун саны огнун эжиинден биче-ле ырак (304 м) болур, хемчээлинин аайы-биле бичежек болур. Саннын баарынга ак энчек салыр. Кыс улустун санынга чугле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге уш катап тейлээр. Оон соонда бичии ажы-толу тейлээр.

3. Ушку сузуу: Чолукшууру

Бойдус-биле чолукшууру доозулган соонда, кижилер бот-боттары-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп амырап чолукшужар. Дээжи артыын тондур чиггеш, санны хунгээр уш катап долгангаш, чанып чоруптар.

Чолукшуурда, бичии назылыг кижи холдарынын адыштарын ору корундур, улуг кижи куду корундур сунчур. Бо дээрге улуг кижинин талазындант «бичии кижиге эки сеткил кузеп тур мен», бичии кижинин талазындан «улуг кижинин кежиин хулээвишаан, кезээде дузалажып чорууйн» дээн уткалыг. Чолукшужуп турар улус куспакташпас, чугле адыштарын азы билектерин дегзи аарак солежир. Бичии чаш уругларнын бажанын тейин улуг кижи чыттып болур.

Шагаа дээрге чаш болгаш чалыы ажы-толувустун мозу-будужун хевирлээринге, куш-ажылды унелеп билиринге, бойдус хоойлуларын сагыырынга, бодунга болгаш оске кижилерге хумагалых, ынакшылдыг болурунга, ол ышкаш чаа билиглерже болгаш сайзырангай чуулдерже чуткулдуг болурун сеткээн эн кол сузуктуг байырлалывыс-дыр. Бо дээрге огбелеривистин салгал байлаа-дыр. Ону хумагалаары, сайзырадыры, оон чингии утка- шынары болгаш ужурлары-биле ажы-толувусту сузуктээри – бистин ыдыктыг харыысалгавыс болгаш хулээлгевис дээрзин кажан-даа утпаалынар.