Класс шагы "Тыва чоннун национал байырлалы - Шагаа"
методическая разработка (3 класс) на тему

Класс шагы

«Тыва чоннуң национал байырлалы – Шагаа»

Шыгжал Аяна Викторовна,

Элегес ортумак школаның

 эге класс башкызы тургускан

2018ч.

 «Тыва чоннуң национал байырлалы – Шагаа»

Сорулгазы:

1. Тыва чоннун чаагай чаңчылдарынга уругларны өөредирин уламчылаары.
2. Тыва чаңчылдарга хүндүткелди оттурары болгаш  тыва нациязынга, чер-чуртунга чоргаарланып чоруурун чедип алыры.

  3. Тыва улустуң аас-чогаалынга,оюннарынга уругларның сонуургалын бедидип, чугаа домаан сайзырадыры.

  4. Улуг улус-биле чолукшуп, боттарын шын алдынып билирин уламчылаар болгаш тыва национал хепке сонуургалдыг болурун кижизидер.

Дерилгези:  саазында бижээн улегер домактар болгаш  йорээлдер,  тывызыктар, дүрген чугаалар, презентация «Шагаа- ыдыктыг байырлал», карточкалар.

Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Башкы:

Шагаа-шагаа, амыр солчуп,

Чалыы, кырган чолукшуулу.

Чаглыг эъттен чооглаалы,

Часты уткуп, кышты үдээл!

Класста уруглар аалдап  келген ада-ие, башкылар-биле менди солчуп чолукшужар ( бичии кижи адыштарын улуг улустуң адыштарынга алдыыртан өөру дегзип,амыр-мендизин айтыржыр.

- Амыр - менди!

- Сол - менди!

Оореникчи (башкынын белеткеп алган дузалакчызы):

Шагаа – улус чоннуң төөгүден байырлалы.

Шагаа – эргилип кээр чаа чылдың езулалы.

Шагаа – чемзиг чемниң дээжизи, өктерели.

Шагаа – оолдуң, кыстың омакшылы, өөрүшкүзү.

Уруг-дарыг ойнап-хөглээр чаагай хүнү,

Улуг-биче чолукшужар найыры-дыр.

Шагаа дугайында башкынын беседазы:  Эргим  уруглар! Богун бо буянныг оргээвиске тыва чоннун национал байырлалы – Шагаага тураскааткан класс шагын эрттирер-дир бис.  Шагаа – Чоон чук улустарынын чаа чыл байырлалы. Ол эӊ солун болгаш чараш байырлал. Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула деп санаар, анаа баш бурунгаар кедергей белеткенир, кустен эгелеп шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Шагаага догерер малды баш бурунгаар демдектей корнуп, суттен кылгаш чаагай ак чемнерни: саржаг, чокпек, быштак, ээжегей, ааржы, курутту элбээ-биле белеткээш шыгжаар. Ынгангаш шага чеми колдуунда-ла белен болур.

Шагаанын эн баштайгы хунунде дан бажында оран-тандызынга санын салып, чажыын чажып, алгап-йорээп чалбарган соонда, аштанып-чемненип, ойнап-хоглээр, янзы-буру моорейлерни эрттирер турган. чараш, ооредиглиг. (беседанын тончузунде уругларга «Шагаа-ыдыктыг байырлал» деп презентацияня коргузер)

Оореникчи:

Шагаа дээрге тыва чоннуң,

Чаагай сүзүк чаңчылы – дыр.

Чаа чылдың шагаа ырын,

Чыылган чонга бараалгадыыл!

Ыры «Шагаа ыры» болук уруглар ырлап кууседир

Шулук «Ак чолдуг Шагаам».

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээштин чуу-даа чуве

 Чуму-биле арыг ак боор.

Аяс дээр-даа ак-кок оннуг,

 Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчурма.

Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып ак сут оргуур,

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

Адыг-чарыш моорейлерлиг,

Амданныг чем, найыр-дойлуг

Ада –огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун Шагаам.

Оореникчи: Чанчыл ындыг, ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал! Аалдарга устун алгап, адаан-моорей кылыылынар! Кайы аалдын уруглары аас чогаалынга кончуг эвес корээлинер, уруглар.

1 кезээ:

Башкы: Силернин мурнунарда 3 карточка бар. Берге чуул чул дээрге – олар шупту холужа берген. Чамдыктары эгезин тончузу-биле солуп алган, оскелери состерде ужуктерин солуштуруп алган. Хой улегер домактарны эвээш уе иштинде тывар ужурлуг силер. Ону утпанар.

(8 минутадан ковудевес.)

Карточка 1.

1. Алдын тоогузу ада, (Ада тоогузу – алдын,

Монгун тоогузу ие. Ие тоогузу – монгун.)

2. Сеткилге ка херек, (Сеткилге ак херек,

Ажылга раныш херек. (Ажылга шынар херек.)

3. Генуроо ожээргеп болбас, (Оорунге ожээргеп болбас),

Геноо окпээргеп болбас. (Оонге окпээргеп болбас.)

4. Ак меч хоолулуг, (Ак чем хоолулуг,

Ава узос унелиг.( Ава созу унелиг.)

Карточка 2.

5. Дужер сутке куске далашкан. (Далашкан куске сутке дужер.)

6. Динкилсет бичези херек, (Сеткилдин бичези херек,

   Нинтемэр улуу херек.      ( Эртемнин улуу херек.)

7. Ыглаган гайба, (Ыглаган багай,

Ыраажы рашча. (Ыраажы чараш.)

8. Мактаар бодун тенек болбас, (Болбас тенек бодун мактаар,

Мактаар аъдын тенек артык. (Артык тенек адын мактаар.)

Башкы: Үлегер сөске кончуг – дур силер. Үптеп чөптеп каан –дыр силер. Кожамыкка кандыг силер, кагжып чижип көөлүнер че!

Оореникчи:

Айым биле хунум ышкаш

Айдың чырык чуве-ле чок.

Авам биле ачам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок.

Тываларның байырлалы

Шагаа хүнү үнүп келди

Ада-ие бүгү чонга

Аас кежик күзээлинер. (улаштыр кузелдиг ада-иелер болгаш уруглар киржир)

Башкы: Кожамыкка кончуг-дыр силер. Дурген чугаага моорейлежип  коор бис  

бе? (дурген чугааны ооренип алган уруглар унуп келир)

Бодал-бодал,

Бодан-бодан.

Бодалдардан

Бодан-бодан!

Хондургени

Хондургеле

Торел баштап хондургеле!

Кудурганы кудургала,

Кудуруктан кудургала

Чаашкынназа,

Чаашкынназын.

Чаагай сиген

Чаптып унзун.

Салгынназа,

Салгынназын.

Сарыг чечек сагланназын.

Торлаа, тогдук, торга, таан

Терек, терезин, тен, тал,

Терге, тавак, тон, тонак,

Танныыл, тараачын толээ,

Дес-дараалаан дес-дараа.

Шиш бажы сувур,

Сиген бажы шивит.

Эник ээрзин,

Элик огурзун.

Элик шуут  огурзун,

Эник шуут  ээрзин.

Башкы: Билбези чок эрестиг-ле болдунар, уруглар. Чоннун аас чогаалын эки билирин коргустунер. Ам  «Тывынгырлар мөөрейин» эгелээр бис бе?

1. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)

2. Ак сагыштыг мал? (Иви.)

3. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)

4. Мал кадарар чер? (Кадат.)

5. Мад одарладыр чер? (Одар.)

6. Малга базак демдек? (Им.)

7. Чылгы мал? (Аът.)

8. Мыйыстыг бода мал? (Инек, сарлык.)

9. Малдың бир дугаар сүдү? (Аа, уурак)

10. Сүт холумактыг суксун? (Сүттүг шай.)

11. «Ак чем»? (Сүттен кылган чемнер.)

12. Кыжын чиир эъттиң ниити ады? (Чиш, хырбача.)

13. Молдурганың иези? (Инек.)

14. Инектиң 2 харлыг оглу? (Молдурга.)

15. Мөгенниг мал? (Теве.)

16. Тоотпалап саар мал? (Хой.)

17. Хову черниң малы? (Теве.)

18. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)

19. Инектиң төлү? (Бызаа.)

20. Хойнуң төлү? (Хураган.)

21. Өшкүнүң төлү? (Анай.)

Оореникчи: Тыва кижи черле ындыг Танцы самга салымныглар

(тыва улустуң самы «Декей-оо!» кууселдеде танцы болуу)

2 кезээ:

Ада-иелерге мөөрейлер:

1. Бир базым баскаш-ла 12 чылдың адын адаар.

2. Узун-тыныш моорейи.

3 кезээ:

1. Тыва хеп корулдези
2. Шайлаашкын

Туңнели:

Башкы: Уткуп турар чылывыс,

Ууттунмас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун деп,

Чаагай чолду ажы – төлге,

Ада-ие, башкыларга кузевишаан

Шайлаашкынче уругларны, башкыларны,  келген аалчыларны чалап тур бис.