"Тыва чоннун национал байырлалы - Шагаа"
материал (1 класс)

 «Тыва чоннуң национал байырлалы – Шагаа»

Сорулгазы:

1. Тыва чоннун чаагай чаңчылдарынга уругларны өөредирин уламчылаары.
2. Тыва чаңчылдарга хүндүткелди оттурары болгаш  тыва нациязынга, чер-чуртунга чоргаарланып чоруурун чедип алыры.

 3. Тыва улустуң аас-чогаалынга, оюннарынга уругларның сонуургалын бедидип, чугаа домаан сайзырадыры.

Дерилгези:  саазында бижээн улегер домактар болгаш  йорээлдер,  тывызыктар, дүрген чугаалар, карточкалар.

Класс шагынын чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

Оореникчи (башкынын белеткеп алган дузалакчызы):

Шулук «Ак чолдуг Шагаам»

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээштин чуу-даа чуве

 Чуму-биле арыг ак боор.

Аяс дээр-даа ак-кок оннуг,

 Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчурма.

Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып ак сут оргуур,

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

Адыг-чарыш моорейлерлиг,

Амданныг чем, найыр-дойлуг

Ада –огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун Шагаам.

Шагаа дугайында башкынын беседазы:  Эргим  уруглар! Богун бо буянныг оргээвиске тыва чоннун национал байырлалы – Шагаага тураскааткан класс шагын эрттирер-дир бис.  Шагаа – Чоон чук улустарынын чаа чыл байырлалы. Ол эӊ солун болгаш чараш байырлал. Тывалар Шагаа байырлалын кончуг чугула деп санаар, анаа баш бурунгаар кедергей белеткенир, кустен эгелеп шагаа чемин тускайлап салып эгелээр. Шагаага догерер малды баш бурунгаар демдектей корнуп, суттен кылгаш чаагай ак чемнерни: саржаг, чокпек, быштак, ээжегей, ааржы, курутту элбээ-биле белеткээш шыгжаар. Ынгангаш шага чеми колдуунда-ла белен болур.

Шагаанын эн баштайгы хунунде дан бажында оран-тандызынга санын салып, чажыын чажып, алгап-йорээп чалбарган соонда, аштанып-чемненип, ойнап-хоглээр, янзы-буру моорейлерни эрттирер турган.

Оореникчи:

Шагаа дээрге тыва чоннуң,

Чаагай сүзүк чаңчылы – дыр.

Тыва чоннуң хɵглүг ырын,

Чыылган чонга бараалгадыыл!

Ыры «Бистин Тыва» шупту уруглар ырлап кууседир.

Шулук «Шагаам»

Шулук «Шагаам»

Оореникчи: Чанчыл ындыг, ужур ындыг, чалыы салгал уламчылаал! Адаан-моорей кылыылынар! Кайы аалдын уруглары аас чогаалынга кончуг эвес корээлинер.

1 кезээ:

Башкы:

-Тыва улустун аас чогаалынын биче хевирлерин аданарам (улегер домак, тывызык, когудуглер, уругларнын ырылары, тывызыктар).

 - Силернин мурнунарда  карточкалар бар. Берге чуул чул дээрге – олар шупту холужа берген. Чамдыктары эгезин тончузу-биле солуп алган, оскелери состерде ужуктерин солуштуруп алган. Хой улегер домактарны эвээш уе иштинде тывары.

Карточкалар (стол бурузунде).

1. Алдын тоогузу ада, (Ада тоогузу – алдын,

Монгун тоогузу ие. Ие тоогузу – монгун.)

2. Сеткилге ка херек, (Сеткилге ак херек,

Ажылга раныш херек. (Ажылга шынар херек.)

3. Генуроо ожээргеп болбас, (Оорунге ожээргеп болбас),

Геноо окпээргеп болбас. (Оонге окпээргеп болбас.)

4. Ак меч хоолулуг, (Ак чем хоолулуг,

Ава узос унелиг.( Ава созу унелиг.)

5. Дужер сутке куске далашкан. (Далашкан куске сутке дужер.)

6. Динкилсет бичези херек, (Сеткилдин бичези херек,

   Нинтемэр улуу херек.      ( Эртемнин улуу херек.)

7. Ыглаган гайба, (Ыглаган багай,

Ыраажы рашча. (Ыраажы чараш.)

8. Мактаар бодун тенек болбас, (Болбас тенек бодун мактаар,

Мактаар аъдын тенек артык. (Артык тенек адын мактаар.)

Башкы: Үлегер сөске кончуг – дур силер. Эр-хейлер! Кожамыкка кандыг силер, кагжып чижип көөлүнер че! ( уруглар унуп келир)

Башкы: Кожамыкка кончуг-дыр силер. Дурген чугаага моорейлежип  коор бис  бе? 

Башкы: Билбези чок эрестиг-ле болдунар, уруглар. Чоннун аас чогаалын эки билирин коргустунер. Эр-хейлер!

Башкы: «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар» деп тыва улустун улегер домаанын утказын тайылбырлап корунерем, уруглар.

Тываларнын база бир чараш чанчылывыс унген-кирген чонувуска шайны соннээривис болур. Эр-хейлер!

Ынчангаш клазывыстын шагынын ажык кезээн

 «Шайывыс» деп ыры-биле кызыгаарлаар-дыр бис.

2-ги кезээ:

Башкы:  Ам  «Тывынгырлар мөөрейин» эгелээр бис бе?

1. Алгыдан кылыр бичии идик? (Бопук.)

2. Ак сагыштыг мал? (Иви.)

3. Чеди чүзүн мал? (Аът, инек, хой, өшкү, теве, иви, сарлык.)

4. Мал кадарар чер? (Кадат.)

5. Мад одарладыр чер? (Одар.)

6. Малга базак демдек? (Им.)

7. Чылгы мал? (Аът.)

8. Мыйыстыг бода мал? (Инек, сарлык.)

9. Малдың бир дугаар сүдү? (Аа, уурак)

10. Сүт холумактыг суксун? (Сүттүг шай.)

11. «Ак чем»? (Сүттен кылган чемнер.)

12. Кыжын чиир эъттиң ниити ады? (Чиш, хырбача.)

13. Молдурганың иези? (Инек.)

14. Инектиң 2 харлыг оглу? (Молдурга.)

15. Мөгенниг мал? (Теве.)

16. Тоотпалап саар мал? (Хой.)

17. Хову черниң малы? (Теве.)

18. Сарлыктың төлү? (Бызаа.)

19. Инектиң төлү? (Бызаа.)

20. Хойнуң төлү? (Хураган.)

21. Өшкүнүң төлү? (Анай.)

Мөөрейлер:

1. Узун тыныш
2. Тевек
3. Кажык
4. Хуреш.

Туңнели:

Башкы: Уткуп турар чылывыс,

Ууттунмас кежиктиг,

Ууттунмас буянныг болзун деп,

Чаагай чолду ажы – төлге,

Ада-ие, башкыларга кузевишаан

шагаавыстын тордунче уругларны, башкыларны,  келген аалчыларны чалап тур бис.