"Шагаа байырлалы"
методическая разработка на тему

Школаже белеткел болуунге ажык кичээл

Темазы: «Шагаа байырлалы»

Сорулгалары: байырлалды ханы билдингир тайылбырлап бээри болгаш тодарангай чингине утказын тайылбырлаары.

1. Ооредиглиг: уругларнын Шагаа байырлалынын дугайында билиин быжыглаары;
2. Сайзырадыглыг: уругларнын кичээнгейин болгаш даап бодаашкынын сайзырадыры;
3. Кижизидилгелиг: уругларны тыва чоннун чанчылдарынга ынак болурун база оларны хундулээринге кижизидер.

Ажыглаар херекселдери: кичээлдин темазынга хамаарышкан презентация, суттен кылган чемнернин чуруктары, кажыктар, тос-карак.

Кичээлдин чорудуу.

1. Организастыг кезээ

Уруглар залче киргеш тогериктей олуруп алыр.

Эртенги чалбарыг.

Тос дээрим

Долаан бурганым оршээ!

Черден ору судум оргууйн.

Авыралдыг Алдай тандым

Аржаан ак шай

Чажыым чажайн!

Багай чуве ынай турзун!

Эки чуве бээр турзун!

Чаа хунум менди болзун!

Чаштарымны карактазын!

Курай-курай!

Башкы: Экии, уруглар. Богун бисте аалчылар келген-дир. Мендилежиптээлинерем, уруглар. Мен чугаалаарымга мени оттунуп чугаалаар силер.

Амыр, амыр, мээн башкым!

Амыр, амыр мээн эжим!

Амыр, амыр ада-ием!

Амыр дээрге «Экии!» дээн-дир,

Амыр дээрге кадык дээн-дир,

Амыр дээрге тыва чоннун

Арыг-чараш сеткили-дир!

Башкы: Эр хейлер! Богунгу кичээливисте биче сеткилдиг болгаш хундулээчел чорук биске херек.

Уруглар олуруп алыр.

2. Кол кезээ

Башкы: Бистин чуртталгавыстын хой кезиинде ажыл хуннери болуп турар. Ооренген аайывыс-биле ажылывысче, садигивисче ажыл хуннеринде барып турар бис. Бир эвес бистин чуртталгавыста чугле ажыл хуннери турган болза биске чалгааранчыг апаар. Ажыл хуннеринден ангыда кандыг хуннер бар ийик, уруглар? (Байырлалдар хуннери).

- Эр хейлер, шын-дыр! Чижээ, силер байырлал эрттирер дээн-дир силер. Чуну канчаар ужурлугул? (Байырлал эрттирер черин каастаар, кедер идик-хевин белеткээр, байырлалга херек ыры-шулуун ооренир, доргул-торелинге болгаш эш-оорунге байыр чедирер).

- Биске удавас кандыг байырлал болурул, уруглар?

Уруглар: Шагаа байырлалы.

Башкы: Эр хейлер! Шагаа дээрге тыва чоннун эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур байырлалы-дыр. Ол дээрге тыва чоннун база бир кол байырлалы болуп турар. Тывалар Шагааны 12 чылдын чыскаал-чурумун сагып байырлаарлар. Ол 12 чыл шупту боттары чыл санаашкынынче кирген дириг амытаннарнын аттары-биле адаттынган болур. Оларнын чурум-чыскаалы мындыг:

1. Куске чылы.
2. Инек чылы.
3. Пар чылы.
4. Тоолай чылы.
5. Улу чылы.
6. Чылан чылы.
7. Аът чылы.
8. Хой чылы.
9. Мечи чылы.
10. Дагаа чылы.
11. Ыт чылы.
12. Хаван чылы.

 Башкы: Уруглар, бо чыл санаашкынынче кирип турар дириг амытаннарнын кайызы Тывада чурттап турарыл? (Куске, инек, тоолай, чылан, аът, хой, дагаа, ыт, хаван).

Уругларнын харыылары.

Башкы: Тыва чон Шагаага куску дужут ажаалдазындан-на эгелеп белеткенип эгелээрлер. Шагаада чиир чеминин дээжизин шыгжап белеткээш, соок душпээнде хоюн догергеш эъдин Шагаага чедир шыгжаарлар. Байырлалда кедер идик-хевин база баш удур белеткеп алырлар.

Шагаа байырлалы эгелээринге чедир каш хонук бурунгаар аалдын ишти-даштын, кижилер идик-хевин аштап-арыглап алырлар. Оон соонда аъш-чеминин белеткелинче кириптерлер: манчы-хуужуурун кылып, изиг-ханын догерерлер. Эн кол черни суттен кылган чемнер ээлеп турар. Суттен кылган кандыг чемнер билир силер, уруглар? (сут, суттуг шай, хойтпак, курут, быштак, саржаг, ореме, ааржы).

Суттен кылган чемнернин чуруктарын коргузер.

Башкы: Сут биле эъттен кылган чемнерден ангыда далгандан кылган аъш-чемни база салыр. Ол дээрге тараа, боова, боорзак.

- Шагаа байырлалында дыка чараш чанчыл бар. Ол дээрге чолукшууру – чаа чылдын мендилежиишкини. Бичии кижи адыжын ору корундур улуг кижиже сунарга улуг кижи оон кырындан адыжын куду корундур салыр. Ол дээрге улуг кижини хундулеп турары болгаш, херек уеде дузазын кадарын дангыраглап турары болур.

Чолукшуурун коргузер.

Башкы: Шагаа байырлалынын уезинде бичии уруглар-даа, улуг улус-даа кужун шенежип янзы-буру оюннар ойнаарлар. Уруглар, силер кандыг тыва оюннар билир силер? (хуреш, тевек, ча адары, кажык-биле оюннар, канат тырттары, чинчи чажыржыры, согур аза).

- Эр хейлер! Шын-дыр. Силер олургаш шылай берген боор силер, уруглар. Ам тура халышкаш бичии ойнаптаалынарам. Шагаада тыва чоннун ойнаар солун оюннарынын бирээзи «Эдек туттунчуп ойнаары» азы «Согур азалап ойнаары».

Оюн «Эдек туттунчуп ойнаары»

(«Согур азалап ойнаары»)

Бо оюн шимченгир болгаш ургулчу чугуруп, маннап тургаш ойнаар оюн. Ойнаар чуруму мындыг:

Бир кижи «согур-аза» болур, бир кижи – уруглар «иези» болур, оске артканнары – «уруглары» болур.

Оюннун сорулгазы. «Согур аза» «иенин» уругларын тудуп алырын кызыдар, «иези» уругларын камгалап, «согур-азага» бербезин кызыдар, а уруглар база-ла «согур-азанын» холунга кирбезин оралдажыр. «Согур-азанын» холунга кирген кижи оюндан казыттынар.

«Ие» хамык «ажы-толун» соонга шууштур туттунуштуруп алыр. «Согур-аза» чедип келгеш, «ие»-биле шайлаан улус оттунуп чугаалажыр. А «ие» аяан соонда орган «уруунче» сунуучаннаарга, «уруу» аза шайы ишпес мен, ада-ием шайын ижер мен дээш аякты тутпас.

Ону коруп кааш, «аза» «иеден» айтырар:

- Артынарда чунерил?

- Артымда когээржиим-дир.

- Когээржиинер артында чул?

- Когээржиимнин холегези-дир.

- Когээржиинер холегезинин артында чул?

- Хой ажы-толум-дур.

- Ындыг болза, хой ажы-толунну тудуп чиир мен – дээш, «согур-аза» тура халыырга, «ие»:

- Тудуп чиир шаглыг болзунза, тудуп чи – дээш, ажы-толун камгалааш туруптар.

3. Туннел кезээ

Башкы: Уруглар, богун чуу деп байырлал дугайында чугаалаштывыс? Кандыг оюн ойнадывыс? Силерге чуу солун болду?

Башкы: Эр хейлер, уруглар. Богунгу бистин кичээливиске шупту дыка идекпейлиг кириштинер.

Кежик чол-даа улуг болзун

Келир уе магадылал быжыг болзун

Аас-кежик кезээ шагда монгежизин

Ажы-толдун чуртталгазы каас болзун.

Салаалар-биле оюн «Эй, акым, улуг эргек!».

            Эртенги дан аткан,                   (бир холунун салааларын хериптер)    

            Хуннээрек унуп келген.            

            Эй, акый, улуг эргек,                (ол-ла холунун улуг эргээн

             кожаларын оттур че!                кожаннадыр,

             Улуг эргек, одун че!                 оске чудуруктанган холунун салаа-

             Айтыр салаа одун че!               ларын  адап турар аайы-биле согуур

             Ортун салаа одун че!                чудуруктанган салаалар согуптарга-

             Кем чок салаа одун че!             ла херлип келир).

             Бичии салаа, тура халы,

             Адыш база одун че!

             Шупту шимчеп оттуп келген,    (ийи холдун салааларын

   Шевер чараш холчугаштар.        шимчедир).