4 класстарга класс шагы «Найыралда кызыгаар чок». .
классный час (4 класс) на тему

                                 «Найыралда кызыгаар чок».

                                          Аас журналы.

Эптигде  демниг,

Эштигде – күштүг.

Сорулгазы:

1)        1-3 класстарга өөренген база класстан дашкаар алган билиглерин  быжыглаары, билдинмейн барган чүүлдерин чедир билиндирери;

2. өөреникчилерниң    сактып   алырын,   чугаа  домаан,   тывынгыр-сагынгыр чоруун, түңнел үндүрүп билирин оюн таварты сайзырадыры;
3. өөреникчилерни эптиг-демниг, найыралдыг болурун база найыралды үнелеп билиринге  кижизидери.

Дерилгези: компьютер, экран, үлегер-домактар бижээн плакаттар.

1. Эптигде демниг,        2. Куш чалгыны-биле күштүг,

Эптигде - күштүг.     а кижи найырал-биле күштүг.

                                             3.        Өңнуктер айыыл үезинде билчир.

4.        Эшти диле - тыпсыңза камна.

5.        Эрги эш - ийи чаа эштен дээре.

6. Эш-өөр чок кижи –

   дазылы чок ыяш-биле дөмей.

Оюннуң чорудуу: 

I.     Киирилде сөс:

Башкарыкчы: Найырал! Бо кайгамчык-ла буянныг сөс.

Шынап-ла кижилер аразында эп-найырал чок болур чүве болза, тайбың чаагай чуртталга турбас. Улустар бот-боттарынга удурланчып, алгыжып-кыржып, чокшуп-содаалажып, оон кедерезе хензиг-ле чөрүлдээден чурттар аразынга улуг хан-төгүүшкүннүг дайын безин үне бээр. Бөгүн безин бистиң Чер-делегейивисте дески тайбың чок, ол-бо чурттар аразында чөрүлдээлер үнүп, ол чөрүлдээлерни шиитпирлээринге янзы-бүрү дайын чепсектерин ажыглап турар.

Чаагай сеткилдиг кижи бүрүзү улустар аразынга чүгле эп-найыралды    күзээр.    Ада-иелер    ажы    төлүн    эш-өөрү-биле    эп-найыралдыг болурун күзээр. Өг-бүлелер, кады-кожалар аразында эп-найыралдыг, чаңгыс демниг болурун күзээр.Аңгы-аңгы аймак чоннар аразында найыралдыг, тайбың чурттаарын күзээр. Ол дээрге чаагай күзелдер-дир.

Найырал - кижилер аразында эң үнелиг чүүл. Бот-боттарынга чоок, ажык чугаалажыр, өөрүшкүзүн болгаш муңгаралын деңге үлежир, эптиг-чөптүг өг-бүлени найыралдыг өг-бүле дээр. Мындыг өг-бүлениң уруглары бот-боттарынга дузалажыр, кады ажылдаар, кады ойнаар.

Өг-бүле бүрүзү найыралдыг болур болза, класста-даа, школада-даа, суурда-даа, кожуунда-даа, чуртта-даа, делегейде-даа шупту улус найыралдыг болур.

Ынчангаш бөгүн «Найыралда кызыгаар чок» деп аас журналывыста силер өөренген билиглериңерге маргыжып, бот-боттарыңарны деткижип, тиилелгеже чүткүп, билбес чүүлдериңерни немей билип ап, найыралды оюн таварты алгап йорээр силер. Оюнда кымнар аалдап келгенин таныжып көрээлиңер.

Бөлүк бүрүзүнүң ады, кыйгызы-биле танышкан соонда, башкы журналдың 1-ги арынын ажыдар.

1-ги арын: Чечен чугааларда база тоолдарда найырал темазы.

Команда бүрүзүнге (1-8 деп саннар бижээн карточкалар үлеп бээр. Чечен чугааларның, тоолдарның авторларын база оларның аттарын бижээн слайдты көргүзер).

1-ги слайд: 

    1. Найырыл - коллективте (Ч. Кара-Күске)

2. Хой, серге, молдурга (тыва улустуң тоолу)
3. Коллектив (А. Некрасов)
4. Буянныг койгунак (Э. Кечил-оол)
5. Адазы болгаш оолдары (Л. Н. Толстой)
6. Кыштаглаашкын (А. Толстой)
7. Кырган-ачам чагыы (X. Ойдан-оол)
8. Ийи алышкы

                (М.Эргеп)

Айтырыглары:

1. - Көрдүңер бе, ам. Эптиг, демниг чоруур болзуңарза, кымга-даа аштырбас силер, а найырал чок, аңгы-аңгы болуп, араңарда маргыжып чоруур болзуңарза, силерни кым-даа сы тудуп кааптар.

Дузалакчы - чурук ( ширбииш)

   (Чечен чугаа, тоолдарның үзүндулерин номчуурга, уруглар  чечен чугааның азы болза тоолдуң дугаарын көдүрүп көргүзер.)

           Шын харыы: № 5 («Адазы болгаш оолдары» Л. Н. Толстой)

Немелде айтырыг: Эптиг, демниг, найырылдыг болурунуң ужур-дузазын чогаалчы канчаар тайылбырлаан-дыр? Адазы оолдарынга кандыг даалга бергенил? Чүге?

2.        - Олар ам ийиги класста. Дарыймаа - класстың санитары. Хуле-
рек, Кошкар-оол ийи чапсарда үргүлчү дежурныйлаар. Бир катап
Шөмбүл класстар бакылап, уругларже дылын уштуп чоруп тургаш, туттурган. Ол дээш коллективтиг кино көөр эргезин казыткан.Багай демдекти бир кижи алган болза, ол класстын адынга база багай. Ынчангаш, чаңгызы шуптузу дээш, шуптузу чаңгызы дээш туржуп турар.

             Шын харыы: № 1 («Найырал - коллективте». Ч. Кара-Күске)

       Уруглар тып шыдавас болза, дузалакчы - ребусту көргүзер. Ребуста чечен-чугааның авторунуң адын бижээн.

                                                                                        ( слайд)

Немелде даалга: бердинген сөстерден домактар тургузар.

1 команда        2 команда

а)        найырал, тургустунар,             быжыг,          найырал
коллективке                                      күштүг,  коллектив

                                                                       болур, болганда

б)        найыралда, чедиишкини,

коллективтиң

3.        - Бистиң чурттап турар Черивисти бөмбүрзек дээр. Чер дээрге бөмбүк ышкаш борбак. Ол үргүлчү дескинип турар. Бөмбүрзек дээрге кижилерни ак, кара, сарыг кештиг деп ылгавас. Ынчангаш бистиң бөмбүрзээвис дээрге, бөдүн ажылчын кижилерниң ораны-дыр.Кижилерниң эп-найыралы быжыг болган тудум-на, Чер кырынга аас-кежик улам чечектелир. Ынчангаш найыралды бичиизинден унеле, оглум! 

                   Шын харыы: № 7 («Кырган-ачам чагыы» X. Ойдан-оол)

Немелде даалга: - Ол чечен чугаада оолдуң ады.

Ребусту тывыңар. (слайдта ребус – оолдуң ады)

4.        - Оожургаңар, оолдарым! Эреспейлерим! Хан-төрел алышкылар
эп-найыралдыг чорда, калчаа дайзын-даа, оларга дыынмас чоор,
оолдарым! Эрезимни, эзиримни! Эр кижи ындыг болур, оглум!
Тутса тудунгур, сагынза сагынгыр, коргуушка алыспас, даш чуректиг болур, оглум!

     «Адыг адар алышкылар дег бот-боттарынга эрге-хайыралдыг, эп-найыралдыг чурттаар херек! - деп ол чернин чону ажы-төлүн ынчаар сургаар апарган чүве ийин».

               Шын харыы: № 8  («Ийи алышкы» М.Эргеп)

(Уруглар тыппаза, номдан («Торээн чугаа» 3 класс) чурукту көргүскен слайдты көргүзүп болур.)

Немелде даалга: Оолдарның аттары. Биче тургаш, база улуг апарганда кандыг таварылгаларга таварышканныл? (Эрес-оол, Экер-оол)

5.        «Костяның адазы аарый берген. Авазы аңаа токпак чыгдырып каан.Костя чааскаан ол ажылга ийи-даа хүн күш четпес, оон кичээл катаптаар шагы база чок апаар-дыр. Коллективтии-биле аңаа дузалажы кааптаалыңарам».

                             Шын харыы: № 3    (А. Некрасов «Коллектив»)

Немелде даалга: Оолдуң ады (Петя)

6.        «Даалык-даалык чоруктуг, талдар карты чемиштиг» чарылбас ийи эжишки чурттап чоруп-тур, оо! Бирээзин Чирикпей, өскезин Даалыкпай дээр.

Найырыл, найырал ... Найывыстан сөзүвүс ол -

деп ийи бажын үскүлештирипкеш, шала оожум хоюңнады ырлажы-даа бергилээр. Аразындан суг акпас эптиг-демниг өңнуктер чүве-дир.

                 Шын харыы: № 4 («Буянныг койгунак» Э. Кечил-оол)

Немелде даалга: «Буянныг койгунак» дээрге ийи эжишкиниң кайызы-дыр? Чирикпей азы Даалыкпай? Чирикпейни чүге «буянныг койгунак» дээнил?

           (Дииңге, койгунакка, сыынга дузалаан) (Уруглар уттупкан болза, чуруктар көргүзер (дииң, сыын, койгун))

7. Чай шагда аргага эки-ле. Дескен азырал амытаннар амырап-ла турганнар. Ынчалза-даа чай эрте берген, кыштың ээлчээ келген.

                          Шын харыы: № 6 (А.Толстой «Кыштаглаашкын»)

Немелде даалга: 1) Дескен азырал амытаннарны адаар. (Буга, кошкар, кас, аскыр-дагаа, хаван).

 Оюн «Кым ынча дээнил?»:

1. -Бэ-э! Бэ-э! Казанааңче киирип көр!
2. -Хрю! Хрю! Чыннып алыйн, киирип көр!
3. -Гагак! Гагак! Буга казанааңче киирип кор, чыннып алыйн!
4. – Ку-ка-ре-ку! Буга, мени база казанааңче киирип ап көр!

2) Адыг-биле бөрүнү дескен азырал амытаннар канчап тиилеп алганыл? (Эптиг-найыралдыг болгаш тиилээн.)

8. «Мен хырны улуг  Кызыл-Маадыр-дыр мен».

       Шын харыы: № 2  («Хой, серге, молдурга» тоол)

Немелде айтырыг: 1) Кызыл-Маадыр дээрге кымыл ол? (Молдурга)

2) Бөрүлерге Серге-биле Хой чүү деп харыы бергенил?

(Серге - Селемези улуг Сенгин-Маадыр мен,

Хой - Таагылыг Дарган-Маадыр мен дээн. )

•        Бирги арыннын даалгаларын доозулган.

Түңнел үндүрер:

- Эптиг-демниг чоруур болза, кымга-даа аштырбас   силер.   Найыралды   үнелеп   билип   чоруңар,   эш-өөрүңерге дузалажып, эки-бакты үлежип чоруңар!

                         Эштигде хөглүг,

                      Эптигде күштүг.

П-ги арын. «Эжишкилер найыралы,

эртине дагны тургузар». 

  (Үлегер домактарны уругларга номчудар.)

1. Куш чалгыны-биле күштүг, а кижи найырал-биле күштүг.
2. Өңнүктер айыыл үезинде билчир.
3. Эшти диле - тыпсыңза камна.
4. Эрги эш - 2 чаа эштен дээре.
5. Эш-өөр чок кижи - дазылы чок ыяш-биле дөмей.

•        Үлегер домактар викториназы:

1. Муң лаң орнунга                (чүс эштиг чор.)
2. Эжишкилер найыралы         (эртине дагны тургузар.)
3. Малга манаг херек,                (кижээ эш херек.)
4. Эттиң чаазы эки,                (эштиң эргизи эки.)
5. Эки аътка ээ хөй,                (эки кижээ эш хөй.)
6. Чадаг чорба, аъттыг чор,             (чааскаан чорба, эштиг чор.)

•        Оюн: (2 сөстер-биле үлегер домактар тургузар.)

1. Сааскан - теве (Демниг сааскан теве тудуп чиир.)

49421776. Теве - тевене (Бодунуң бажында теве көрбейн, эжиниң бажында тевене көрген.)

    3.Кулаа - буду (Бөрт чоктуң кулаа доңар, эш чоктуң буду доңар).

            • Оюн: «Эжеш эжин тывар» ( содак-шудак, эдилел- херекселдерниң чуруктарын азы болза боттарын көргүзүп болур)

Шай хавы -        ….(дус хавы)

   Согааш -        ..(бала)

   Содак -        (шудак)

  Чулар -         (чүген)

III-ку арын: «Найыралды ырлажыылы».

1.        Ыры мөөрейи: а) О. Сувакпиттиң «Найыралды ырлажыылы»

Муз. А. С. Тановтуу

б) Өске-даа чоннуң найырал дугайында ырыларын ыр-лажып болур.

2.        Дурген чугаа.

- Эш-өөрзүрек болурунуң дүрүмү мындыг:

Кижини кижи деп хүндүлээри, ооң-биле дең эргелиг болуру, дузааргаа болгаш шынчызы. Тыва улустуң дүрген чугаазы безин ону бадыткап турар-ла болгай:

«Кижи кижини кижи дээрге,

Кижи кижини кижи дээр».      

(Командаларның капитаннары бо дүрген чугааны дүрген чугаалап маргыжар.)

IV- кү арын. «Түңнел».

Жюри түңнелин үндүрер. Түңнелин ундуруп турар уеде уругларга оюннар ойнадыр.

Оюн «Эргим чүүлдер».

Өстүрүп чоруур -.... (авам)   эргим;

Өөредип чоруур -.... (башкым) эргим;

Эмнеп чоруур -.... (эмчим) эргим;

Эдержип чоруур -.... (эжим) эргим;

Тынып чоруур -.... (агаарым) эргим;

Ижип чоруур-.... (суум) эргим;

Чурттап чоруур - .... (черим) эргим.

Жюри түңнел үндүрген соонда, башкы түңнелин үндүрер:

- Найыралды үнелеп билип чоруңар, эш-өөрүңерге дузалажып, эки-бакты үлежиңер.

Улуургак, билииргек, бодун тогдунар, хопчу, мегечи кижи-биле кым-даа эдеришпес. Сени эштериң хүндүлеп, кижизиг талаларын үнелеп көөр кылдыр бодуңну алдын. Кижи чаңгыс сөстен өөрүүр, чаңгыс сөстен муңгараар. Бир эвес эжиңни муңгарадыпкан болзуңза, чылдагаанын тып, бурууңну миннирин оралдажыр болзуңза эки. Ёзулуг эшти тып алыры берге. «Эштигде хөглүг, эптигде күштүг» - деп, чон чиге чугалаан, ону утпаңар.

«Кижи экизи - найыралда, аът экизи - мунушта»,

«Эдин камнаваска орлур, эжин камнаваска чарлыр».

V-ки арын: Бажыңга ажыл: «Эштиң экизи херек».

«Мээң эжимниң эки талалары» деп темага чогаадыг бижиир.

Ажыглаан литературалары:

1. А. С. Шаалы «Кыстың бүдүжү».
2. Г. Д. Сундуй «Улусчу ужурлар».
3. Е. Т. Танова «Класстан дашкаар номчулга ному», 2 класс, К-2002
4. Н. С. Конгар «Класстан дашкаар номчулга ному» 2-3 кл К-2001
5. Н. С. Конгар «Төрээн чугаа» 2-4 кл., Кызыл - 2006
6. О. Ө. Сувакпит «Тыва уруглар чогаалы», II кезээ, Кызыл -1998
7. Р. Ондар «Чечек черде, чечен менде». Журнал «Башкы» №4 1997г
8. С.М. Орус-оол, Р.С. Чакар «Матпаадыр», Кызыл-1991
9. Э. Д. Ондар «Класстан дашкаар номчулга ному», 4 кл., К-2000