Биллибэт планеталарга айан
занимательные факты (2 класс) по теме

Биллибэт планеталарга айан

Ыытааччы: Yт°і к°н°нэн, о±олоор! Ким биллэй, б°г°ІІ° бырааґынньыкпыт туохха ананарын? Муус устар 12 к°н°гэр ханнык бэлиэ к°н°й?

Киирии бэсиэдэ. (О±олорго слайданан кірдірін кэпсиир)    

               Бастаан космоска киґи кіт°ін иннинэ учуонайдар араас эксперименнэри оІорбуттар эбит. Ол курдук араас харамайдары кіт°тэн кірб°ттэр. Спутниковай хараабылга капсула иґигэр Лайка диэн ыты олордон кіт°пп°ттэрэ. Ол гынан баран ол табыллыбата±а. Онтон 3 сыл буолан баран Белка уонна Стрелка диэн ыттар космостан этэІІэ эргиллэн кэлбиттэрэ. Белка эргиллэн баран о±оломмута. Ону Америка президенын кэргэнигэр Жаклин Кеннедигэ бэлэхтээбиттэрэ. Ыттартан ураты іссі араас сахсыргалары, кутуйахтары, эбисийээнэлэри эмиэ космоска кіт°тэ сылдьыбыттара. Ол сыала-соруга диэн космоска киґи кіт°ін сіптііх дуо диэн °ірэтии этэ.

      Россия±а космоґы былыргаттан араас учуонайдар °ірэппиттэрэ. Учуутал идэлээх Константин Эдуардович Циолковскай бастакынан космоска ракета кіт°ін сіптіі±°н  дакаастаабыта. Ол иґин кинини    «нуучча космонавтикатын а±ата» дииллэр.

     Россия±а космонавтиканы тір°ттээбит учуонай, конструктор уонна ракета оІоґуутун са±алаабыт киґинэн Сергей Павлович Королев буолар.

     1961 с. муус устар 12 к°н°гэр аан бастакынан Россия гражданина Юрий Гагарин космоска кіпп°тэ. Кини сири тула 108 м°н°°тэ кіпп°тэ уонна эргиллибитэ. Бастакы космонавы талыы с°рдээх кытаанахтык барбыт эбит. С°°рбэччэ киґиттэн Юрий Гагарины °ч°гэй майгытын, талааннаах летчигын иґин талбыттара. Аан дойдуга бастакынан космоска кіпп°т Россия гражданинын Юрий Гагарины сир шаарын хайа да муннугар тиийдэр с°рдээх истиІник кірсіллірі.

     Космоска іссі 55 дьахтар кіпп°тэ. Онтон 3-ґэ Россия дьахталлара: Валентина Терешкова – бастакы космонавт-дьахтар, Светлана Савицкая – космос таґыгар тахсыбыта, онноо±ор аґа±ас космоска тахсан сварка оІорбута, Елена Владимировна Кондакова. Аґа±ас космоска бастакынан эмиэ Россия киґитэ Алексей Леонов тахсыбыт эбит.

     Онтон ыла космоска араас дойдулар космонавтара кітт°лэр. Ол эбэтэр, американецтар, японецтар, кытайдар, французтар. Урут космоска анал бэлэмнээх эрэ киґи кітір эбит буолла±ына билигин ким ба±алаах, харчылаах кіт°ін сіп эбит.

Ыытааччы: Онтон эґиги биллибэт планеталарга к°°лэйдии барыаххытын ба±ара±ыт дуо? (Да!) Yч°гэй.

Биллибэт планеталарга айан

Биґиги ракетабыт КОСМОЛЕТ диэн. Ракетабытыгар киирэн олордубут. Ракета хайдах тыаґыырый? (Ж-ж-ж) Кітт°б°т! Бастакы паланетабытыгар кэллибит. Мотуорбутун умуллардыбыт.

    1.Бу планета±а биґиги иннибитинэ ким да сылдьыбатах эбит. Ол иґин аата суох. Аатта толкуйдуо±уІ. (О±олор аат толкуйдууллар.) Бу планета±а олорор дьон тылын биґиги билбэппит ол иґин илиибит, мимикабыт кіміт°нэн кинилэри кытта дорооболоґуохтаахпыт. ( О±олор бэйэлэрэ айан дорооболоґоллор.) Чэ, аны атын планета±а кітт°б°т. (Эмиэ ракеталарыгар олорон кітіллір.)

   2.Планетабыт аата «ТаайбараІ». Бу кимий? О±олоор, биґигини «ТаайбараІ» Тэлээрис диэн планета олохтоо±о кір°стэ.

Тэлээрис: Мин эґиги кэлбиккититтэн олус °ірд°м. О±олоор, эґиги таабырыннары билэ±ит дуо? Оччо±о мин эґиэхэ таабырын таайтарыам, сіп?

Кыґын тиллэр, сайын ілір баар °ґ°. (Сулус)

ХараІаны сырдатар баар °ґ°.(Ый)

К°ІІэ биирдэ кістін ааґар хара дьааґык баар °ґ°.(Т°°н)

Умайар- умайар да, б°ппэт баар °ґ°. (К°н)

Т°ргэнтэн т°ргэн, к°°стээхтэн к°°стээх, умайар уот тыыннаах улуу бухатыыр сири сэттэтэ эргийбит °ґ°.(Космос харааба)

К°іх куйаарга уот мээчик кіті сылдьар °ґ°.(Сир аргыґа)

Кынаттаах буолан баран кынатынан сапсыммат да, кітір баар °ґ°.(Самолет)

Тэлээрис: Маладьыастар, сіпкі таайдыгыт.

О±олор ракеталарыгар олорон атын планета±а кітіллір.

   3.»Сулусчаан» планета.

Ыытааччы: Бу планета±а с°рдээх элбэх сулус баар, кинилэр манна °г°ст°к т°ґэллэр эбит. (Илиитигэр араас іІнііх сулустардаах, ону т°ґэрэн кірдірір)

Оонньуу «Ким элбэх сулуґу хомуйар эбитий?»

Миэхэ 5 о±о наада. Билигин эґиги бу сиргэ баар араас іІнііх сулустары мин хамаанда биэрдэхпинэ хомуйа±ыт. 1-2-3-4-5 Стоп! Ким элбэ±и хомуйбут маннык сулуґунан на±араадаланар. (Улахан кім°с сулус туттарар) Онтон аттыттар хомойумаІ, эґиэхэ хомуйбут сулустаргыт бэлэх быґыытынан хаалаллар. (Онтон ракета±а олорон салгыы айанныыллар.)

   4. «Ыйчаан» планета.

Ыытааччы: Кітт°б°т! Кітт°б°т! Аны тиийэн кэллибит «Ыйчаан» планета±а.

Эстафета «Yр°лл°б°т шаар»

Манна 10 о±о тахсар. Билигин икки хамаанда±а арахсабыт. Колонна±а турдубут. Б°тэґик киґи илиитигэр шаар баар. Ол шары хамаанданан инники турар киґиэхэ ыытабыт. Эрдэ б°тэрбит хамаанда кыайар. (Кыайбыт о±олорго сулус биэрэбит.)

   5. «Остуоруйа» планета 

Ыытааччы: Кітт°б°т! Кітт°б°т! Аны тиийэн кэллибит «Остуоруйа» планета±а.

Кір°І эрэ, о±олоор, сундук баар дии ! Арыйан кір°і±°І эрэ, туох баарый иґигэр. (О±олор арыйаллар) Хайа бу остуоруйа геройдарын тэриллэрэ дии. Ким таайыай, кимиэнэ буоларын?

Оонньуу «Ханнык остуоруйаный?»

1.Бу ханнык остуоруйаттан кэлбит биэдэрэний? (Таал-Таал эмээхсин)

2.Оттон биэс ынах? (Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин)

3.Хурустаал т°°пп°лэ кимиэнэй? (Золушка)

4.Кім°с балык хантан кэлбитий? (Кім°с балык туґунан остуоруйа)

5.Горох баар остуоруйатын ким билэрий? (Принцесса на горошине)

6.Бу атах таІаґа ханнык остуоруйа±а баарай? (Саппыкылаах куоска)

7.Оттон кім°с сымыыт ханнык остуоруйаттан кэлбитий? (Эбириэн куурусса)

    6.«Сир» планета

Ыытааччы: Кітт°б°т! Кітт°б°т! Аны тиийэн кэллибит «Сир» диэн бэйэбит планетабытыгар. Манна араас дьон, кыыллар, °ін-кій°°р арааґа баар.

Оонньуу «Кітір, кіппіт»

Бол±омто±о оонньуу ыытыахпыт. Кітір буолла±ына – илиигитин ууна±ыт, суох буолла±ына ууммаккыт.

-Самолет?

-Остуол?

-Козел?

-Хотой?

-Пулемет?

-Вертолет?

-ХараІаччы?

-Ынах?

-Барабыай?

-Чоппууска?

…Маладьыастар, барытын сіпкі таайдыгыт. Айаммытын т°м°кт°°б°т. Залбытыгар тіннін кэллибит.

- Б°г°ІІ° оонньуу кытыылаахтарыгар махтанабыт. Јссі да кэлэн кыттар буолуІ.

Туґаныллыбыт литература:

1.Саха таабырыннара. іс хоґоонноро, чабыр±ахтара/хомуйан оІордо И.К.Попов.-Дьокуускай: Бичик, 2006. – 14-27с.

2.Сеф Р. Храбрый цветок. Вступление к сборнику.- М.;Малыш, 1991.

3.Энциклопедия для детей. Космонавтика. – М.; Аванта+, 2004.-с.:ил.

4.Эргис Г.У. Саха остуоруйалара./ А.Е.Евстафьев, М.В. Ханды уруґуйдара. – Дьокуускай, «Бичик» национальнай кинигэ кыґата, 1996, с.104