Биик әле! Дәрестән тыш эшчәнлек буенча эш программасы.
рабочая программа на тему

ТР Актаныш муниципаль районы  Чалманарат төп гомуми  белем бирү мәктәбенең

структур подразделениесе- Шәбез башлангыч белем бирү мәктәбе

3класс укучылары өчен

спорт- сәламәтләндерү юнәлеше буенча   дәрестән тыш эшчәнлек программасы

Биик әле!

                                                                                                                                   Программаның  авторы: Гильфанова Рәйханә Рәис кызы

                                                                                                                                   Программа педсовет утырышында каралды «____» ___ 20___ ел

                                                                                                                                   протокол № ______

                                                                                                                                   Председатель    _________________________________________                                                                                                                                                                                                                      

3 класс өчен дәрестән тыш эшчәнлек программасы. «Биик әле!»

Аңлатма язуы

          3 класс өчен дәрестән тыш эшчәнлек программасы татар халкының җырлы- биюле уеннарына нигезләнеп төзелде.

Безнең татар халкы борын-борынга җырга-моңга хирыс халык. Шатлыгын да, сагышын да җыр аша белдерә ул. Татар халкы моңнан яралгандыр, ахрысы. Шулай булмаса, халкыбызның “Кара урман”, “Шахта”, “Гөлҗамал”, “Тәфтиләү”, “Әллүки”, “Зиләйлүк”ләре булмас иде. Әйтерсең,  халык җырларында бөтен үткән фаҗигале татар халкының күңелен нечкәртеп, җанына рәхәтлек бирүче аһәң булып яңгырый, аның йөрәгенә барып җитә дә күңелендәге изге хисләрне уята, тетрәндерә.

             Халык җырлары бабаларыбыз тарафыннан калдырылган иң кадерле вә иң бәһале мирастыр. Халык җырларының җәүһәр вә якутлардан да кыйммәтле бер нәрсә булганы өчен аларга зур әһәмият бирергә кирәк. Аларны кадерләргә, югалтмаска, буыннан буынга тапшырырга кирәк. Халык җыры, халык көе – ул, халык авазы, халык тойгысы һәм фикеренең турыдан-туры чагылышы, аның музыкаль теле.

             Кеше, үзенең көндәлек тормышында, сагыш, кайгыдан арынасы, яки, киресенчә, эченә сыймаган шатлыгын, куанычын белдерәсе килсә, җырлап җибәрә. Күптән ишетелгән, күңелендә сакланган, үзенең хис – тойгыларына туры килә торган көйне суза.

             Җыр туа, җыр яши, җырлаучысы булганда – җыр мәңге яши. Җыр ул – яшәү чарасы. Җыр – ул халыкның җаны. Үзенең теле булмаган халык булмаган кебек, үзенең җыры, музыкасы һәм музыка уен-кораллары булмаган халык та дөньяда юк.

             Татар халкының гасырлар буе тудырган бай җыр культурасы үсеп килүче яшь буынга музыка тәрбиясе бирүнең нигезен тәшкил итә. Кешенең туганнан алып бөтен гомере җыр һәм музыка белән тыгыз бәйләнештә уза. Ул иң элек бишек җыры тыңлап үсә. Соңрак кеше тормышында уен, хезмәт һәм көнкүреш җырлары киңрәк урын алып бара.

             Җыр – ул рухлану, җыр – ул матурлыкка соклану. Җыр кешенең юлдашы. “Җырсыз кеше – канатсыз кош” – ди халык.

             Җыр – кешенең балачагыннан алып соңгы гомеренә кадәр аерылмас юлдашы. Җыр яраткан кеше матурлыкны ярата. Ул нечкә күңелле, мәрхәмәтле була. Ә нечкә күңелле, матурлыкны яраткан кеше беркайчан да начарлык эшләми. Ул кешеләрне ярата, чит җирләрдә яшәгәндә дә туган ягын сагынып яши, йомшак бәгырьле кешеләргә ярдәмчел, мәрхәмәтле була.

             Халык җырларын, халыкның милли көйләрен, уен җырларын бөтен нечкәлекләре белән оста һәм матур итеп башкару – ул үзе бер сәнгать. Халкыбызның уен җырлары элек бик киң таралган булган. Кич белән болыннарда, авылның елга буйларында, клубларда “Наза” уены, түгәрәкле җырлы уеннар, кара-каршы җырлап уйный торган уеннар, “Йөзек салыш”, “Йолдыз санау” һ.б. уеннар киң таралган. Заманалар үзгәрү белән бу җырлар, уеннар акрынлап онытылып баралар. Аларны кабат халыкка кайтару, бу бай халык мирасын яшь буынга тапшыру халык педагогикасының мөһим бурычларыннан берсе булып тора.

             «Халык иҗатын белми торып, хезмәт халкының чын тарихын белеп булмый», - дигән бөек рус язучысы М.Горький.

             Үз халкыңның улы яки кызы булу өчен аның гореф-гадәтләрен, җыр-моңнарын, әкият-дастаннарын, күп гасырлы тарихын, әхлак, тәрбия тәртипләрен ана сөте белән сендереп үсү кирәк. “Ана сөте белән кермәгән, тана сөте белән кермәс” – дип халык юкка гына әйтми.

             Танылган педагог В.А.Сухомлинский үзенең “Чын кеше тәрбияләү” хезмәтендә: “Музыка лирик поэзия белән тыгыз бәйләнгән һәм аны кешенең рухи үсешендә алдагы этап дип әйтергә була. Музыка кешенең мораль, эмоциональ һәм эстетик сфераларын берләштерә. Музыка – хисләр теле ул. Мелодия кичерешләреннән сүз биреп бетерә алмаган иң нечкә төсмерләрен бирә. Тәрбияче яшь йөрәкнең иң яшерен урыннарына үтеп керүдә сүз белән генә чикләнсә, сүздән соң тагы да үтемлерәк тәэсир итә торган музыкаль йогынтысы булмаса, тәрбия туры була алмый” – дип язды.

             Күренекле демократ В.Г.Белинский музыканың балалар күңеленә уңай тәэсир итүен, аларга рәхәтлек китерүен һәм аларның бу хисләрне үзләрендә никадәр иртәрәк татып, тоеп карасалар, алар өчен шулкадәр әйбәтрәк һәм файдалырак булуын ассызыклап үтә.

             Җыр балаларның рухи дөньяларын гына баетып калмый, ә бәлки аларга әхлак һәм эстетик тәрбия бирүдә дә зур көч булып тора һәм шул ук вакытта кешедә хезмәткә, көрәшкә дәрт уятуда зур этәргеч булып тора.

             Яшьләрдә җырга, музыкага мәхәббәт кече яшьтән үк уяна. Балаларга музыкаль тәрбия бирүнең гомуми характеры әйтемнәрдә дә зур чагылыш таба. “Җыр белмәгән, җыр сөймәгән бу дөньяда бик сирәк”, - ди халык.

             Балаларга сәнгать тәрбиясе бирүдә җыр-музыка ысулын куллану һәрвакыт һәм һәркемгә кирәк. Әгәр дә кеше тирән тойгы кичерсә, җыр аның хәсрәтен җиңеләйтә, шатлык килсә, җыр аны тагын да ныграк тоемлырак итә. Бу хакта: “Җыр-көй үлгән йөрәкләрне дә тергезә”, - ди халык.

             Әгәр дә татар халык җырлары халыкның талантлы шагыйрь икәнлеген күрсәтсә, музыка халыкның композиторлык сәләте турында сөйли, бәян итә. Һәр милләт өчен иң моңлы көй – милли көй, иң матур тел – туган тел.

             Күп кенә тикшерүче музыка белгечләре татар халык җырлары репертуарын өч төргә булеп карый: озын көй, кыска көй, катнаш көй элементлары катнашуында туа. Мәсәлән, “Салкын чишмә”, “Сибелә чәчәк” һ.б.

             Балалар арасында шат күңелле уеннарда тиз хәрәкәтләр һәм балаларның вокаль мөмкинлекләренә җавап бирә торган кыска көйләр киң таралган. Аларны күпчелек очракта такмаклар дип тә атыйлар. Бу җырларның шигырь юллары гадәттә 7-8, яисә 7-7 иҗектән тора. Мондый җырлар төгәл ритм, матур һәм ачык чагылышлы рифмалар булдыру өчен бик уңай.

     Халык җырларының сәнгатьчә характерлы үзенчәлеге импровизация элементларын үз эченә алып, мелодиянең милли төсләр белән бизәлүендә. Татар халык җырлары балалар тиз кабул итеп алырлык, аларның нәни күңел түрләренә тиз кереп урнашырлык, сеңеп калырлык орнаментка, ритм һәм колоритка бик бай. Җырның аһәңлеге һәм сәнгатьлеге гаҗәеп үзенчәлекле.

     Музыка белгече И.Бәхтиярова популяр җырчы Фәхри Насретдиновның балалык һәм үсмерлек елларын тасвирлап язганда аларның гаиләләрендә барысы да, балалар да, зурлар да җырларга яратуын күрсәтеп уза. Кичләрен барлык гаилә әгъзалары да җыелып беткәч, алар хор белән җырлый торган булганнар. Әтисе авылда скрипкада иң оста уйнаучылардан саналган. Хәтта әтиләре үлгәннән соң да, гаиләдә хезмәт көненнән соң ял иткәндә, бөтенесе бергә җыелып моңарчы яшәп килгән гаилә традициясен нык саклап, үзләре яраткан җырларны җырлаганнар.

     Татар балаларының беренче җыр “укытучылары” – аларның әниләре һәм әбиләре. Бишек җырлары үз халкының музыкаль теле турында беренче тәэсирләрне бирә. Ул җырлар яшь  балаларны карау вакытында өлкәнрәк балалар тарафыннан да башкарыла. Бишек җыры репертуарларының бай булуы, аларны иҗат итүчеләрнең зур иҗади диапазонлы булуын күрсәтә.

     Яшь буынның халык җыр культурасы белән танышуларында икенче чора булып, зурлардан лирик, көнкүреш шаян һәм уен җырларын ишетеп, өйрәнеп үсүләре тора.

     Мөгаен, балаларның музыкаль сәләтләрен үстерүдә нәтиҗәле чора булып күпчелек очракта, аларның үзләренең практик җыр күнекмәләре саналадыр. Балалар 5-6 яшьләрендә үк җырлы уеннар уйныйлар. Уеннар башкарганда такмаклар, санамышлар ритм белән рифмалаштырып көйгә салынып әйтелә.

     Балалар башкаруында иң киң таралган жанр – такмаклар. Алар күпчелек очракта балалар уеннары процессында коллектив белән башкарыла. Татар балаларында андый такмаклар аерым җитешсезлекләреннән сатира һәм юмор белән көлүләрендә, яисә кәҗә, куян, тычкан, мәче һ.б. булып шаярганда да башкарылалар.

     Халык җырлары балалар күңелендә кече яшьтән үк тирән эз калдыра. Татар халкының сөекле шагыйре Г.Тукайның бөтен биографиясе моның ачык мисалы булып тора. Шагыйрь бала чактан ук халык җырларын бик ярата. Аларны бөтен нечкәлекләре белән аңлап сабый күңеленә сеңдерә, үзе дә җырларга ярата.Ул истәлекләрендә алты яшеннән үк халык җырларын башкаруын әйтә. 1910 елда “Шәрык клубы”нда шагыйрь “Халык әдәбияты” дигән лекциясен укый. Ул анда бик рухланып болай ди: “Чын халык телен, чын халык рухын безгә тик халык җырларыннан гына табып була”. Нечкә күңелле һәм бай хыяллы татар поэзиясе йолдызы Г.Тукай үзенең халык җырларына булган чиксез мәхәббәте турында болай дип язды: “Мин кечкенәдән үк җырчы идем. Кайда ишетсәм дә җырлау тавышын салкын кан белән тыңлый алмый идем. Мәдрәсәдә үк мине җырчы диләр иде”.

     Балаларның күңеленә җырга, моңга карата булган матур караш бик иртә сеңүчән була. Чөнки җыр-музыка шул халыкның тарихын, гореф-гадәтләрен, тормыш-көнкүрешен, рухи тормышын һәм аның мораль йөзен бөтен тулылыгы белән чагылдыра. “Кара урман”, “Зөлхиҗә”, “Сәфәр көе” һ.б. борынгы татар җырларында челтерәп аккан инеш һәм чишмәләрнең көмеш тавышларында халыкның меңнәрчә еллык тәҗрибәсе чагыла. Халык җырлары моңлы һәм озын көй булуларына карамастан, аларда халыкның шат күңеллеге тормышка гашыйк булулары, дәртле омтылышлары яңгырый.

     Татар халык педагогикасында яшь буынга әхлак, зәвык тәрбиясе бирү өлкәсендә кулланыла торган татар халык җырларын тематик яктан ике төркемгә бүлеп карарга мөмкин, иҗтимагый һәм көнкүреш, лирик җырлар. Беренче төркемгә халыкның социаль яктан тигезсезлеген чагылдырган, хезмәт ияләренең авыр тормышын тасвирлап күрсәткән җырлар керә.

     Педагогик күзлектән чыгып караганда, бишек җырларының кыйммәте аеруча зур. Хезмәт һәм табигать турындагы җырлар балаларга хезмәткә дөрес караш формалаштыруда зур әһәмияткә ия. Балалар арасында шаян җырлар һәм уен җырлары популяр санала. Аларның барысы да үсеп килүче яшь буынга сәнгать тәрбиясе бирүдә мөһим чара булып тора. Алардагы шигьри һәм музыкаль яңгырашлы, көчле һәм лаконик сәнгать образлары балалар күңеленә тиз барып ирешә.                                                                                                               Җыр – татар халкының иң таралган, иң хөрмәтле иҗат җимеше. Җыр – бер-берсенә тыгыз бәйләнгән ике өлештән – көйдән һәм поэтик сүзләрдән тора. Җыр сөйләр өчен түгел, ә көйләр өчен чыгарыла. Әгәр халыкның моңлы, аһәңле матур көйләре аның тиңдәшсез һәм оста композитор булуы турында сөйләсәләр, шул көйләрнең нәфис сүзләре аның акыллы һәм талантлы шагыйрь булуын раслый.

     Татар халкының җыр хәзинәсе үзенә күрә бер тарих ул. Анда без ерак гасырлар тавышын да, бүгенге көннәр аһәңен дә ишетәбез.

     Җыр исә лирик жанр. Ул сәнгатьчә самимлек һәм нечкәлек белән кеше күңеленең иң тирән якларын яктырта. Җырда хезмәт ияләренең иҗтимагый тормыш турындагы уйлары, көнкүреше, гаилә мөнәсәбәтләре, яшь гомере, халык күңелендәге  хисси байлык һәм мәхәббәткә бәйле кичерешләре, хис-тойгылары, Г.Тукай сүзләре белән әйткәндә халыкның бай “халәте рухиясе”, бертөрле “сихерле көзге”дәге кебек күз алдына баса.

     Бу “сихерле көзге” дә без халык  җырларының лирик геройларын: игенче һәм бәхет эзләп читтә йөрүче сәфәрчене, шахтерны һ.б. күрәбез. Алар белән бергә татар хатын-кызлары – меңләгән җырларга моң һәм яшәү көче биргән образлар торалар. Татар халык җырларының мәгънәви тирәнлеген, шигъри гүзәллеген әнә шул геройлардан, образлардан башка аңлау  мөмкин түгел. Халык күңелендәге хисси байлык,  шигърият һәм фәлсәфә шул образлар аша ачыла. Алар һәммәсе бергә татар халкының милли характерына хас иң күркәм сыйфатлары – аның тормыш сынаулары көр күңел белән үткәрә алуы, чыдамлыгы, туган илгә мәхәббәте, гуманлылыгы һәм әхлакый сафлыгы турында сөйлиләр.

     Җырның тормышта, көнкүрештә тоткан урыны халык эстетикасында бик тулы ачылган. Халык җырны юлдаш һәм сердәш дип, сабак һәм васыять дип атый. “Җыр – эшнең камчысы”, “көй-күңелнең моңы” дигән әйтемнәр яши.

     Халык җырларының мәгънәви байлылыгына һәм шигъри матурлыгына татар культурасы  һәм  әдәбиятының күренекле вәкилләре һәрвакыт сокланып, ихтирам белән караганнар. Халык җыры, халык көе алар өчен бай илһам чишмәсе булып тора, халыкчан рух белән сугарылган нәфис әсәрләр иҗат итү өчен шифалы бер чыганак булып хезмәт итә.

     Татар халкының күренекле галиме К.Насыйри җырларны, көйләрне рух азыгы дип атый.

     Татар халык җырларын җыю һәм бастыру эшенең бай гына тарихы бар.

     Беренче җыр куплетлары 19 гасыр башында ук басылалар. Тора-бара җырлар басылган чыганаклар саны да, аларга кергән җырлар  саны да арта, күбәя, төрләнә. Октябрь революциясенә кадәр йөз ел чамасы вакыт эчендә татар халык җырлары тупланган унбишкә якын чыганак күрсәтергә мөмкин. Совет чорында чыккан җыр китаплары һәм җырлар басылган төрле җыентыклар саны да егермегә якын. Җырлар басылган һәрбер китапның татар фольклористикасы тарихында уңай урыны бар. Без алардан халык җырының теге яки бу сыйфатны, эчтәлек, поэтика һәм жанр үзенчәлеген гәүдәләндергән күп мисаллар, үрнәкләр таба алабыз.

     Шулай ук халыкта поэтик иҗат мәйданын дүрт юллы җырлар белән чикләп карау барлыкка килә. Үз вакытында татар җыры турында язган күп кенә галимнәр, язучылар, белгечләр безнең халык поэзиясе нигездә дүрт юллы кыска җырлардан тора дигән берьяклы карашны кабатлыйлар. Бу Н.Ф.Катановның рус телендә чыккан “Казан татарларының тарихи җырлары” (1899), Г.Тукайның “Шигырьләребез мәкаләсендә” (1907) һәм Г.Рәхимнең “Халык әдәбиятында бер караш” хезмәтендә (1915) хезмәтләрендә чагыла.

     Чынлыкта исә татар халкының җыр хәзинәсе таң калырлык бай һәм гаҗәеп төрле!

     Дүрт юллы  җыр үзенә күрә ирекле жанр. Калган җырлар йола, уен, көй белән тыгыз элемтәдә торалар, аларның яшәеше, яңгырашы, башкарылуы билгеле бер шартларга, урынга һәм вакытка бәйләнгән. Кыска җырларның көйләре дә күп, ул бер көйдән икенче көйгә җиңел күчеп йөри, хәтердә тиз кала, шул ук вакытта тиз онытыла да. Бер үк җырның кайвакыт уннарча варианты, төрдәше була.

     Җырларны халыктан язып, җыюда соңгы 15-20 елларда тел, әдәбият һәм тарих институтының махсус фольклор экспедицияләре шөгыльләнә. Кыска җырлар халыкта йөзәрләгән, меңнәрләгән кыска җыр язылган дәфтәрләр очрый. Шул сәбәпле аларны җыюы да җиңелерәк.

     Татар халкының җыр чишмәсе чал гасырлар түреннән агып килә. Юлында карурманнар, биек тау-кыялар очраса да, туктамаган ул чишмә, үзенең сихерле моңнары, тылсымлы авазлары белән кешеләргә куаныч, юаныч, дәрт биреп һаман аккан, һаман җырлаган. Яңа тормыштан матур аһәңнәр алып ул чишмә бүген дә чылтырап ага.

    Яшь буында татар халкы иҗатына мәхәббәт тәрбияләүдә халык җырлары әһәмиятле роль уйный. Җыр мирасы – татар халкының бетмәс-төкәнмәс рухи хәзинәсе, күңел көзгесе ул. Үзендә тарихи  шигърият һәм көй-моңны берләштергән булуы белән җыр элек-электән халыкның рухи таләпләренә җавап биреп, эстетик ихтияҗын канәгатъләндереп килгән һәм килә.

   Татар халык җыры ул – эчке эчтәлек, герой образлары, сүзләренең байлыгы.

Тематик план

Кулланылган әдәбият.

1. Фатих Урманче. Татар халык иҗаты. Казан - Мәгариф, 2005 – 383 б.
2. Хрестоматия. Татар халык иҗаты. Казан – Мәгариф, 2004 – 479 б.
3. К. М. Миннулин, Ф. И. Урманче. Татар халык иҗаты. Казан–Мәгариф, 2001–183 б.
4. Р. Х. Шәймәрданов, Ә. Н. Хуҗиәхмәтов. Татар милли педагогикасы. Казан – Мәгариф, 2007 – 399 б.
5. Ә. Н. Хуҗиәхмәтов. Педагогика. Казан – Матбугат йорты, 1998.
6. Борһанова Р. А., Юсупов Ф. Ф. Балалар бакчасында татар теле өйрәтү программасы. Казан – РИЦ “Школа”, 2004 – 84 б.
7. К. В. Закирова, Р. А. Борһанова. Балалар бакчасында тәрбия һәм белем бирү программасы. Казан – Хәтер, 2000 – 192 б.
8. Нәкый Исәнбәт. Балалар фольклоры һәм җырлы – сүзле йөз төрле уен. Казан –      Татарстан китап нәшрияте, 1984 – 488 б.
9. М. А. Васильева, В. В. Гербова, Т. С. Комарова. Балалар бакчасында тәрбия һәм белем бирү программасы. Казан – Мәгариф, 2006 – 286 б.
10. Ягъфаров Р. Ф. Йомгак таптым: Балалар фольклоры. Казан – Мәгариф 2000 – 159 б.
11. Х. Гатина. Татар халкының җырлы – биюле уеннары. Казан – Татарстан китап нәшрияте, 1968 – 154 б.
12. Надиров И. Н. Татар халык иҗаты. Казан – Татарстан, 1980 – 319 б.
13. И. Надиров. Татар халык иҗаты кыска җырлар. Казан – Татарстан 1976 – 390 б.
14. Орлов Ю. М. Психологические основы воспитания. Москва Издательство – Московского университета, 2000 – 80 с.
15. И. Зөлкарнаева. Бишек җырлары. Казан – Мәгариф, 1993.
16. З. Мансуров. Җырларыбыз. Казан, 1989 – 542 б.
17. З. Мансуров. Җырлап ачыла күңел. Казан, 1993.