Узун ÿндÿлер. Айылдыҥ тындулары. 1 класс.
план-конспект урока (1 класс)

Уроктын темазы

Айылдыҥ тындулары. Узун ӱндӱлер.

Уроктын амадузы

- оос ло бичиир куучын – эрмекти ылгаары;

-таныктар ла табыштарды ылгаар, узун ӱндӱ табыштарла таныштырары;

Јединетен турулталар, ол тоодо текши ӱредӱ эдилгелер

Јаны билгир алар: бичиктеҥ jурукла иштеериниҥ эп – аргаларын билип алары;

-башка – башка темдектердиҥ аҥылузын ла тӱҥейин ылгаштырып тӱп-шӱӱлте чыгарары;

Эрмек-куучын ажыра колбу тудар: бой-бойына беретен сурактар тургузар;

Ӱренчиктиҥ  бойыныҥ кöгÿс-кöрÿмиле колбулу: айылдыҥ тындуларыла  јилбиркеп, ончо немени ајарып, шиҥдеп турары;

Бойын башкарынар: ӱредӱ ижиниҥ планы тургузары

Уроктын бÿдÿми

jаны билгирлер алар урок.

Тузаланар јепселдер

Ӱредӱ бичик, айылдыҥ тындуларыныҥ  јуруктары, табышкактар, ӱч ӧҥдӱ азатпайлар

Уроктыҥ этаптары

Ӱредÿчиниҥ бÿдÿретен ижи

Ӱренчиктердиҥ бÿдÿретен ижи

Ӱредуге ууламjылаганы

Балдар, бой-бойыска кӧрӱп, jараш, jалакай кӱлӱмjи сыйлап ийектер. Бӱгӱн биске јаанактаҥ ла таадактаҥ самара келди. Кычырып ийектер: «Балдар, бистиҥ айылдаҥ бастыра тындулар кача берген! Олорды бедирерге слердеҥ болуш сурап турус. Кандый тындулар билерге, табышкактар табар керек. Табышкакты табып алзар, ол тынду айылына јанып келер»

Сӧзликти, куучын-эрмекти байыдары.

Билгирлерди эске алып, чокымдаары 

Куучын-эрмек темиктирер иш.

Кызыл ӧдӱктӱ,

Јалбаҥ-јалбаҥ базытту,

 кыјыраҥ кылыкту,

 кызыл-јалбак тумчукту (кас).

Алдымда мениҥ- айруш,

кийнимде менин -јалмууш,

тӧрӧӧн-туган келгежин,

тойо-кана кӱндилейдим (уй)

Болот туйгакту болор,

Кулја тумчукту болор,

Кайчы кулакту болор,

Канат јӱректӱ болор (ат).

Јер казаачы тӱҥзӱк уул,

Эки кӧзи сыкык уул (чочко).

Тууны туулап

Кырды кырлап, базып јӱрет (кой)

Суула берзе јибейт,

Сӧӧк берзе челдейт (ийт).

Айылдап  келген  айылчым,

Эки кӧзин јык јумды (киске).

Буу, буу бутузын,

Мынан ары катузын,

Арта салган куушкан (пӧтӯк).

Сӱт берет,  уй эмес,

Тӱк берет,  кой эмес (эчки)

Арба, сула јиир,

Ко-ко деп кожоҥдоор

 Учуп билбес боро куш (такаа)

Табышкактарды табары.

Ӱредÿ амаду тургузары 

Јакшы, балдар. Ончо тындуларды бис табып алдыс. Бу кандый тындулар? Олорды бис канайда адап јадыс?

Нениҥ учун?

Бу уроктыҥ темазы кандый деп сананып турар? Не керегинде куучындажарыс?

Урокто кандый амадулар тургузар  аргагыс  бар?

Амадугарга jединер деп кӱӱнзейдим.

Лаптап угары. Сурактарга кару берери.  Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат. Кажы ла ӱренчик амадуларын чокымдайт.

Амадуга jединер ишти темдектеери

 Айылдыҥ тындулары кижиге кандый тузазын јетирет?

Айылдыҥ тындулары кижиле коштой јӱрӱп, ого јаан тузазын јетирет. Уй дезе сӱдин берет, ол сӱттеҥ бис кандый аш-курсак белетеп аладыс? (сарју, аарчы, чеген, курут, быштак, каймак)

Эчки сӱт ле тӱгин берет. Кой база јылу тӱгин берет. Оноҥ улус јылу кийим , кийис, сырмак, јууркандар эдет. Аттар кижиге уур јӯктер тажып апарарга болужат, оны кижи минип ижи-тожын бӱдӱрип алат. Ийт кижиниҥ айыл-јуртын корулайт. Киске чычкандар тудат.

Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат.

Тургузылган амадуга jединери 

Эмди бичиктӧстиҥ 11-чи бӱгин ачып ийектер.

Бу јуруктаҥ нени кӧрӧдигер?

Кандый тындулар эмтир?

Бистиҥ куучын-эрмегис недеҥ турат? (эрмектердеҥ)

Эрмек недеҥ турат? (сӧстӧрдӧҥ).

Эрмек ол не? (бой-бойыла колболу бир канча сӧс)

Берилген сӧстӧрди тузаланып, јурукка келижер эрмектер тургузыгар.

Тудат, чычкандарды, киске.

Аҥдайт, кижи, атту.

Сӱт, амтанду, уй, берет.

Кастыҥ, јастык, эдет, јуҥынаҥ.

Ӱренчиктер бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин чыгара айдат

Jаны билгирди быжулаары

Ӧткӧн уроктордо ӱндӱ табыштар кату ла јымжак болуп турганы керегинде слер билип алганар. Бӱкти кӧрӱп ийектер.

Кӱчӱк деп сӧстӧ канча танык, канча табыш?

Канча ӱндӱ ле канча туйук табыш? (эки туйук ла эки јымжак ӱндӱ табыш)

Экинчи јурукта кураан деп сӧстиҥ моделине  ајару эдип ийер.

Бу сӧстӧ канча танык? Канча табыш?

Сӧстӧ кажы ла таныкты темдектеген тегерикке кандый табыш келижип турганын айдып берели.

Бу сӧстӧ экинчи ӱндӱ табышты чӧйӧ айдып јат. Ол кандый табыш болор? (кату ӱндӱ узун табыш)

Кураан – койдыҥ балазы.

Сӧсти кыска ӱндӱлӱ айтканда, оныҥ учуры кубула берер, темдектезе, куран  деп јерлик тындуныҥ, эликтиҥ эркегин айдар.

Амыраар ой

Салкын јӱзиске бистиҥ согот,

Агаштарыс јайканат.

Салкын араай, араай, араай

Агаштарыс тым тургай.

Таҥынаҥ иш бÿдÿрери

Табышкактарды табыгар.

Колы јок, малтазы јок,

Коо јараш кӱр тудат. (Соок)

Соок деп сӧстиҥ моделин тургузып ийер.

Бу сӧстӧ ӱндӱ табыш кандый? (кату, узун)

Бу ок сӧс, је ӱндӱ табыш кыска болзо, кандый сӧс бӱде берер? (сок)

Сӧстиҥ учурын јартап беригер. Бу эки сӧстиҥ учуры тӱҥей бе башка ба?

Сок деп сӧстиҥ моделин тургузып йиер.

Балдардыҥ таҥынаҥ ижи

Билгирлерди бириктире катап кӧрӧри

Кажы ла тындуда балазы бар. Доскодо јуруктарды кӧрӱп, келиштире тургузар керек.

Уй – бозу,

Ат – кулун,

Чочко – чочкочок,

Эчки – уулак,

Кой – кураан,

Такаа – азатпай, сыпышка,

Киске – кискечек,

Ийт – кӱчӱк.

Бӱдӱрген ишти, билгирлерди  кемјиири ле чокымдаары

Бистиҥ урокко азатпайлар келди.

Бойыстыҥ ижисти тооп ло баалап ийектер.

1. Урокто амадузына јединип, билгирин тереҥжиткен ӱренчик сары ӧҥдӱ азатпайды талдап, бу такаанын јанына отургыссын.
2. Уроктыҥ амадузына једерге бир-эмеш кӱч келишкен болзо, чоокыр азатпайды талдазын.
3. Бу урок тузалу эмес болгон болзо, ак азатпайды талдазын.

Балдар кӱӱн-санаазыла талдашты бӱдӱрет

Бойлорын баалап темдектер