Тувинские народные игры
презентация к уроку (2 класс)

Ооржак Джамиля Огаан-ооловна

Предварительный просмотр:

ТУВИНСКИЕ НАРОДНЫЕ ИГРЫ

Мы считаем, что детей надо воспитывать в лучших традициях своего народа. Одна из них национальные игры. У тувинцев, как и у других народов, есть свои национальные игры, которые имеют многовековые традиции. Они сохранились и дошли до наших дней из глубокой старины, передавались из поколения в поколение.

 

ИГРЫ НА ПАЛЬЦАХ

Игры с пальчиками создают благоприятный эмоциональный фон, учат вслушиваться и понимать смысл речи.

Выполнение упражнений и ритмических движений пальцами индуктивно приводит к возбуждению в речевых центрах головного мозга и резкому усилению согласованной деятельности речевых зон, что в конечном итоге стимулирует развитие речи. Они развивают ловкость и подвижность пальцев, а массаж активных точек положительно сказывается на самочувствии в целом и улучшает работу мозга. Одним из практических опытов развитие мелкой моторики и улучшение координации движений пальцев рук, ибо уровень развития речи находится в прямой зависимости от степени сформированности тонких движений пальцев рук. Упражнения и ритмичные движения пальцами возбуждают речевые центры головного мозга, а значит, стимулируют развитие речи. Сопровождение упражнений короткими строчками улучшает четкость речи, совершенствует память и воображение. Игры дают кистям и пальцам рук силу, подвижность и гибкость, что в дальнейшем облегчает овладение навыками письма.

 

Пальчиковая игра «Матпаадыр»

 

Показывая на большой палец:

– Матпаадыр (большой палец) караулит.

Показывая на указательный палец:

– Бажы-курлуг (указательный палец) кухарничает.

Показывая на средний палец:

– Ортаа-мерген (средний палец) костер разводит.

Показывая на безымянный палец:

– Уваа-шежек (безымянный палец) ловит.

Показывая на мизинца:

– Биче-боовей(мизинец) вареные почки ест.

 

Пальчиковая игра «Чадыр (шалаш)»

 

В эту игру играют вдвоем. Один из игроков пальцами делает «шалаш» (соединяет кончики пальцев правой и левой руки).  Другой, показывая на «шалаш», спрашивает:

– Что это у вас?

– Это мой золотой дворец.

Показывая на соединенные пальцы, спрашивает:

– Что это у вас?

– Это комнаты моего золотого дворца.

Показывая на каждую «комнату» по очереди, спрашивает:

– Можно ночевать в этой комнате?

Каждый раз получает отказ. Разрешение получает по последней «комнате». Когда «вошел» в разрешенную «комнату», хозяин спрашивает:

– Зачем пришли?

– Табунщики убили зайца, хотел попросить котел для варки его мяса.

– Моя злая собака кушает, если она пустит возьми.

 

Тогда «гость» со словами «можете ли поймать меня? » старается вырваться из «шалаша», тот старается удержать его. Затем меняются ролями.

 

КАЖЫК (ИГРЫ В КОСТИ)

 

Игра в кости у тувинцев является самой распространенной. Существует много вариантов ее в разных районах Тувы. Большинство вариантов этой игры отображало жизнь кочевников-скотоводов. «Бараньи астрагалы приносят счастье», – считают тувинцы и другие тюркоязычные народы. Тувинцы, особенно дети, специально собирают кости. Когда их накапливается до тысячи, их закапывают в зимнем загоне для овец и начинают собирать снова. Тувинец считает, что кости приносят счастье и способствуют размножению поголовья скота, его сохранности.

 

«Дорт берге» (четыре трудности, «игра на счастье»)

 

Издавна тувинцы четырем сторонам кости давали названия: выпуклой стороне – баран, обратной с ямочкой стороне – коза, стоящей верхней ровной стороне – лошадь и обратной, менее ровной стороне – корова. Для игры берут четыре крупные кости, и каждый играющий бросает их на коврик. Счастлив тот, кому выпали все четыре вида скота: баран, коза, лошадь и корова. Считается, что это счастье определяет будущее человека. Менее счастливым считается тот, кому выпало четыре коровы, и т. д. Чтобы не смешивать с другими костями, на них наносят специальные знаки. Количество игроков произвольно.

 

«Аът чарыштырары» (игра в кости «скачки»)

 

Количество игроков произвольно (желательно от 4 до 6). Все кости ставят цепочками стороной коня. Каждый выбирает для себя «коня» и ставит в шеренгу у «старта». Играющий берет четыре кости, подбрасывает их над ковриком. Сколько косточек упало стороной коня, на столько передвигается его конь. Выигрывает тот, чей конь пришел первым к «финишу».

 

«Дужуруп кагары» или «Аът тудары» (игра в кости «ловить на обратной стороне ладони» или «ловить коня»)

 

Играют по одиночке или группой. Играющий берет косточки в горсти обеих рук (сколько может, слегка невысоко подбрасывает вверх и ловит тыльной стороной правой руки (сколько может). Далее, те кости, которые задержались на тыльной стороне кисти руки, игрок снова подбрасывает вверх и ловит уже ладонью той же руки. При этом, если упадет хотя бы одна косточка, это считается ошибкой. Потом подсчитывают: если у игрока пойманный костей четное число, то он играет с четными, т. е. выбирает тем же способом, что в первом варианте, на коврике четные кости 2 – 4 – 6 и т. д., если нечетные, то выбирает нечетные 3 – 5 – 7 и т. д., но ему не разрешается при этом касаться соседних костей. Если ему удалось выловить все кости, он «ловит коня», т. е. берет себе в «собственность» при четной игре пару коней, а при нечетной – одного. Причем, если при четной игре в конце концов остается одна косточка, то игрок играет с двумя «сагами», т. е. берет две саги и подбрасывает их вверх и берет оставшуюся кость. Он имеет право играть, если сможет, с четырьмя «сагами». Тогда он ловит четыре коня. Если в конце игры остается 2 – 3 – 4 кости, играют концовка игры: она называется «шапшылга». Играют так: берут косточки (2–3 или 4–сколько осталось, подбрасывают вверх и ловят тыльной стороной ладони, затем, снова подбросив, ловят летящие сверху кости (не так, как ловят в начале игры). Игру повторяют соответственно числу играемых костей. Выигрывает тот, кто поймал все косточки в положении коня.

 

Игра: «Чинчи чажырары» (найти бусинку)

 

Играющие делятся на две группы (команды). Количество играющих не ограничивается, но в двух командах должно быть ровное количество игроков. Суть игры заключается в том, что одна команда прячет бусинку в руке одного из своих членов, другая команда должна найти эту «иголку в стоге сена». Команда, получившая право на прятание бусинки, выбирает ведущего; тот должен спрятать ее у кого-нибудь в руке, но при этом он должен «прятать» у всех, делая вид, что прячет в одной руке. Другая команда выбирает двух или трех «находчиков». Они подходят и ищут по выражению лица, по движению и т. п. Каждый «находчик» имеет право открыть только две руки, независимо чьи (разрешается: одну руку у одного, вторую – у другого, или две руки у одного игрока. Если из двух или трех «находчиков» никто не нашел бусинку, то в целом команда – штрафуется: во – первых, лишается права прятать бусинку в дальнейшей игре, во – вторых, выбранные «находчики» исполняют песню, либо читают стихи, короткие сказки, рассказы и т. д. Если из оштрафованных кто-нибудь по каким– либо причинам не может выполнить желание публики, то ему дается право исполнять что-нибудь по его усмотрению. Если он и этого не может сделать, то штрафуется команда целиком. За выигравшей командой остается право прятать бусинку. Если ищущая команда нашла бусинку, она ее забирает и прячет у себя в команде точно в таком же порядке.

 

ТУВИНСКИЕ НАРОДНЫЕ ИГРЫ

Мы считаем, что детей надо воспитывать в лучших традициях своего народа. Одна из них национальные игры. У тувинцев, как и у других народов, есть свои национальные игры, которые имеют многовековые традиции. Они сохранились и дошли до наших дней из глубокой старины, передавались из поколения в поколение.

ИГРЫ НА ПАЛЬЦАХ

Игры с пальчиками создают благоприятный эмоциональный фон, учат вслушиваться и понимать смысл речи.

Выполнение упражнений и ритмических движений пальцами индуктивно приводит к возбуждению в речевых центрах головного мозга и резкому усилению согласованной деятельности речевых зон, что в конечном итоге стимулирует развитие речи. Они развивают ловкость и подвижность пальцев, а массаж активных точек положительно сказывается на самочувствии в целом и улучшает работу мозга. Одним из практических опытов развитие мелкой моторики и улучшение координации движений пальцев рук, ибо уровень развития речи находится в прямой зависимости от степени сформированности тонких движений пальцев рук. Упражнения и ритмичные движения пальцами возбуждают речевые центры головного мозга, а значит, стимулируют развитие речи. Сопровождение упражнений короткими строчками улучшает четкость речи, совершенствует память и воображение. Игры дают кистям и пальцам рук силу, подвижность и гибкость, что в дальнейшем облегчает овладение навыками письма.

Пальчиковая игра «Матпаадыр»

Показывая на большой палец:

– Матпаадыр (большой палец) караулит.

Показывая на указательный палец:

– Бажы-курлуг (указательный палец) кухарничает.

Показывая на средний палец:

– Ортаа-мерген (средний палец) костер разводит.

Показывая на безымянный палец:

– Уваа-шежек (безымянный палец) ловит.

Показывая на мизинца:

– Биче-боовей (мизинец) вареные почки ест.

Пальчиковая игра «Чадыр (шалаш)»

В эту игру играют вдвоем. Один из игроков пальцами делает «шалаш» (соединяет кончики пальцев правой и левой руки). Другой, показывая на «шалаш»спрашивает:

– Что это у вас?

– Это мой золотой дворец.

Показывая на соединенные пальцы, спрашивает:

– Что это у вас?

– Это комнаты моего золотого дворца.

Показывая на каждую «комнату» по очереди, спрашивает:

– Можно ночевать в этой комнате?

Каждый раз получает отказ. Разрешение получает по последней «комнате». Когда «вошел» в разрешенную «комнату»хозяин спрашивает:

– Зачем пришли?

– Табунщики убили зайца, хотел попросить котел для варки его мяса.

– Моя злая собака кушает, если она пустит возьми.

Тогда «гость» со словами «можете ли поймать меня?» старается вырваться из «шалаша», тот старается удержать его. Затем меняются ролями.

КАЖЫК (ИГРЫ В КОСТИ)

Игра в кости у тувинцев является самой распространенной. Существует много вариантов ее в разных районах Тувы. Большинство вариантов этой игры отображало жизнь кочевников-скотоводов. «Бараньи астрагалы приносят счастье», – считают тувинцы и другие тюркоязычные народыТувинцы, особенно дети, специально собирают кости. Когда их накапливается до тысячи, их закапывают в зимнем загоне для овец и начинают собирать снова. Тувинец считает, что кости приносят счастье и способствуют размножению поголовья скота, его сохранности.

«Дорт берге» (четыре трудности, «игра на счастье»)

Издавна тувинцы четырем сторонам кости давали названия: выпуклой стороне – баран, обратной с ямочкой стороне – коза, стоящей верхней ровной стороне – лошадь и обратной, менее ровной стороне – корова. Для игры берут четыре крупные кости, и каждый играющий бросает их на коврик. Счастлив тот, кому выпали все четыре вида скота: баран, коза, лошадь и корова. Считается, что это счастье определяет будущее человека. Менее счастливым считается тот, кому выпало четыре коровы, и т. д. Чтобы не смешивать с другими костями, на них наносят специальные знаки. Количество игроков произвольно.

«Аът чарыштырары» (игра в кости «скачки»)

Количество игроков произвольно (желательно от 4 до 6). Все кости ставят цепочками стороной коня. Каждый выбирает для себя «коня» и ставит в шеренгу у «старта». Играющий берет четыре кости, подбрасывает их над ковриком. Сколько косточек упало стороной коня, на столько передвигается его конь. Выигрывает тот, чей конь пришел первым к «финишу».

«Дужуруп кагары» или «Аът тудары» (игра в кости «ловить на обратной стороне ладони» или «ловить коня»)

Играют по одиночке или группой. Играющий берет косточки в горсти обеих рук (сколько может, слегка невысоко подбрасывает вверх и ловит тыльной стороной правой руки (сколько может). Далее, те кости, которые задержались на тыльной стороне кисти руки, игрок снова подбрасывает вверх и ловит уже ладонью той же руки. При этом, если упадет хотя бы одна косточка, это считается ошибкой. Потом подсчитывают: если у игрока пойманный костей четное число, то он играет с четными, т. е. выбирает тем же способом, что в первом варианте, на коврике четные кости 2 – 4 – 6 и т. д., если нечетные, то выбирает нечетные 3 – 5 – 7 и т. д., но ему не разрешается при этом касаться соседних костей. Если ему удалось выловить все кости, он «ловит коня», т. е. берет себе в «собственность» при четной игре пару коней, а при нечетной – одного. Причем, если при четной игре в конце концов остается одна косточка, то игрок играет с двумя «сагами», т. е. берет две саги и подбрасывает их вверх и берет оставшуюся кость. Он имеет право играть, если сможет, с четырьмя «сагами». Тогда он ловит четыре коня. Если в конце игры остается 2 – 3 – 4 кости, играют концовка игры : она называется «шапшылга»Играют так: берут косточки (2–3 или 4–сколько осталось, подбрасывают вверх и ловят тыльной стороной ладони, затем, снова подбросив, ловят летящие сверху кости (не так, как ловят в начале игры). Игру повторяют соответственно числу играемых костей. Выигрывает тот, кто поймал все косточки в положении коня.

Игра«Чинчи чажырары» (найти бусинку)

Играющие делятся на две группы (команды). Количество играющих не ограничивается, но в двух командах должно быть ровное количество игроков. Суть игры заключается в том, что одна команда прячет бусинку в руке одного из своих членов, другая команда должна найти эту «иголку в стоге сена». Команда, получившая право на прятание бусинки, выбирает ведущего; тот должен спрятать ее у кого-нибудь в руке, но при этом он должен «прятать» у всех, делая вид, что прячет в одной руке. Другая команда выбирает двух или трех «находчиков». Они подходят и ищут по выражению лица, по движению и т. п. Каждый «находчик» имеет право открыть только две руки, независимо чьи ( разрешается: одну руку у одного, вторую – у другого, или две руки у одного игрока. Если из двух или трех «находчиков» никто не нашел бусинку, то в целом команда – штрафуется: во – первых, лишается права прятать бусинку в дальнейшей игре, во – вторых, выбранные «находчики» исполняют песню, либо читают стихи, короткие сказки, рассказы и т. д. Если из оштрафованных кто-нибудь по каким– либо причинам не может выполнить желание публики, то ему дается право исполнять что-нибудь по его усмотрению. Если он и этого не может сделать, то штрафуется команда целиком. За выигравшей командой остается право прятать бусинку. Если ищущая команда нашла бусинку, она ее забирает и прячет у себя в команде точно в таком же порядке.

Некоторые тувинские народные игры в кости:

  1. «Дөрт берге» (четыре трудности, «игра на счастье»). Для игры берут четыре крупные кости, и каждый играющий бросает их на коврик. Счастлив тот, кому выпали все четыре вида скота: баран, коза, лошадь и корова. 1
  2. «Бодалажыры» (игра в кости «устный счёт»). Составляют две команды с одинаковым числом игроков и выдают равное и известное всем играющим количество астрагалов. Каждая команда выбирает ведущего, задача которого спрятать кости в руки всем членам команды. Зная, сколько костей спрятано в руках у членов команды, приблизительно подсчитав спрятанные кости у противника, он трижды должен назвать общую сумму всех спрятанных астрагалов обеих команд. 1
  3. «Аът чарыштырары» (игра в кости «скачки»). Количество игроков произвольно (желательно от 4 до 6). Все кости ставят цепочками стороной коня. Каждый выбирает для себя «коня» и ставит в шеренгу у «старта». Играющий берёт четыре кости, подбрасывает их над ковриком. Сколько косточек упало стороной коня, на столько передвигается его конь. Выигрывает тот, чей конь пришёл первым к «финишу». 12
  4. «Дужуруп кагары» или «Аът тудары» (игра в кости «ловить на обратной стороне ладони» или «ловить коня»). Играют по одиночке или группой. Играющий берёт косточки в горсти обеих рук (сколько может, слегка невысоко подбрасывает вверх и ловит тыльной стороной правой руки (сколько может). Далее, те кости, которые задержались на тыльной стороне кисти руки, игрок снова подбрасывает вверх и ловит уже ладонью той же руки. Если упадёт хотя бы одна косточка, это считается ошибкой. Если ему удалось выловить все кости, он «ловит коня», то есть берёт себе в «собственность» при чётной игре пару коней, а при нечётной — одного. 1



Предварительный просмотр:

Б.И. Араптан аттыг Сукпак ортумак школазынын  эге класс башкызы

Ооржак Джамиля Огаан-ооловнаның 2-ги  класска литературлуг номчулгазынын кичээли.

Ном: литературлуг номчулга

автору:

класс: 2 класс

УМК: Школа России.

Темазы: В.Бианки "Ыяштарнын байырлалы" деп темага кичээл.

Кичээлдин хевири: Чаа билиглер «ажыдарының» кичээли.

Сорулгалары:

Өөредиглиг: 

-Уругларны чечен чугааны медерелдиг, аянныг, ыыткыр, дурген номчудар;

-чечен чугааның кол бодалын билиндирер

-чечен чугаада ыяштарны деңнээри;

2.Сайзырадылгалыг:

-номчаан чүүлүнүң утказын эдерти чугаалап өөредир;

-чечен чугаа,  сөзүглел-биле бот ажылдап билири;

-уругларның чугаазын сайзырадып, кол чүвени ылгап, деңнеп өөредир;

3. Кижизидилгелиг:

-уругларны мөзүүдүштүг болурун, бойдуска камныг болурунга

-номчулга кичээлдеринге ынак болурунга кижизидер;

                          Кичээлдин этаптары

Организастыг кезээ.

Кичээлге сонуургалын оттурар барымдаа.

-Экии, уруглар! Бөгүн кичээливисте аалчылар келген мендилежиилиңер.

Шулук

Алдын Хунум , Ак-кок дээрим

Арга-арыым, ан-меним

Ажыл-ишчи башкыларым

Амыр-ла, амыр!

Кичээлдин девизи:

«Чаңгызы хөйү дээш, хөйү чаңгызы дээш»

Кичээлге эки харыылаан уругларга "Сонуургакпай" хапта белек чоргускан.Ону кичээл соонда коор бис. Эки харыылаар.

Онаалга хыналдазы.

-Сергей Пюрбю "Час келди".

-Чогаадыг "Час"

-Домактарны орус дылче очулдурар.

II.Чаа теманы уругларнын билиинге даянып ажыдары. Проблемалыг айтырыгны тургузары.

Самбырада Ыяштарны тудуштурар. Слогтар аайы-биле. Ыяштар ады унуп келир. Те-рек, ха-дын, чо-ду-раа,пош. дыт,ши-ви

-Чуу деп ыяштар ады унуп келди.

-Бо кичээлде чунун дугайында чугаалажыр-дыр бис. (ыяштар). Плакатта ыяштар.

-Бисте кандыг ыяштар озуп турарыл? (долаана, хады, чойган, чыжыргана)

-Кайда ыяштар озуп турарыл? (аргада, арыгда)

-Кым арыг киргенил? Оларнын аразында эм ыяштарны тып корунерем.

-Бо кичээлде бис Виталий Валентинович Бианкинин "Ыяштарнын байырлалы" деп кыска  чугаазын номчуур бис.

-Чуу деп сорулга салып алыр бис? (чугааны аянныг, шын медерелдиг номчуп ооренир, чугаанын утказын эдерти чугаалаар, ыяштар дугайында чаа чуул билип алыр.

-Мээн сорулгам ыяштар дугайында чугаалап, силерни чугааны эки номчуп билиринге ооредир.

Чогаалчы- биле таныжылга

Виталий Валентинович Бианки. (Слайд)

Словарьлыг ажыл.

Мочургалар-анай-хаак азы хадыннын сыргалары.

Кыдырааш-биле ажыл.

Ай,хуну. Виталий Валентинович Бианки. "Ыяштарнын байырлалы"

Мочургалар-анай-хаак азы хадыннын сыргалары

1.Чугааны башкы номчуур.

2.Уругларга номчудар. (2-4)

3.абзацтай номчудар.

4. чангыс домактап номчудар.

5. Шилилгелиг номчулга (чазын ыяштар, теректер, чаш хаактар, чодураалар, чаа бурулер, черде чаш кок чечектер)

6. утказы-биле ажыл.

-Бо чугаа силерге солун-дур бе? Чуге? (байыр -чыскаалда кижилер дег каастаныр дээн)

-Байыр чыскаалда кижилер  дег -бо кандыг уран арга-дыр? (Деннелге)

Деннелге-дээрге чувелернин домей болгаш ылгалдыг чуулдерин коргузери-биле чувелерни удурланыштырары, деннээри. Деннелгелерге дег, ышкаш состер ажыглаттынар.Чижээ, бызаа дег карактарлыг, авам ышкаш эргим.

-чазын теректер, чаш хаактар, чодураалар канчаар каастаныптар-дыр?

-Айтырыг домактары-биле пландан тургузаалынар.

План.

1. Чазын ыяштар канчаар каастанырыл?

2.Теректин будуктарындан чулер унуп кээр-дир?

3. Чаш хаактын баштары канчап баарыл?

4.Чодураанын чаражы чуу хире-дир?

5. Хун келген тудум кандыг бурулер ковудеп турарыл?

6. Чаа бурулернин чыды кандыгыл?

6. Черден чулер база унуп келирил?

Сула шимчээшкин

-Кым чугааны эдерти чугаалаптарыл?

Чурук-биле ажыл. "Чазын ыяштар"

- Чуге ыяштарны кижилер тарыырыл? (арыг агаар бээр)

Дыннадыг

Терек дугайында?

Хадын дугайында

Анай-хаак дугайында

шиви                                

Оюн Сонуургакпайнын "Бойдустун оннуктери" деп оюну.

(аргага сагыыр ужурлуг дурумнерни быжыглап, бойдуска хумагалыг болурун чедип алыр.

Чуруктарны коргузерге холун мурнай кодурген кижи чуге ол чувени аргаже ап болбазын тайылбырлаар.

Боо, серенги, балды, магнитофон, суксун шили.

   Шулук А. Шоюн "Терек чанынга бодал"

Ыяштар аргада озуп турар болганда, анаа канчаар дузалап болур бис.

Бо ыяштарга камныг болур бис. Ыяштан бис чуну кылыр-дыр бис, адап корунерем.

-Ыяштар олуртур

-куштарны чемгерер

-ыяш будуу сыкпас.

                         Эжеш  ажыл

карточка-биле ажыл

Улегер домакты шын тургус.

Часкы хун будун чылды чемгерер.

Чайын шанаан белетке, кыжын терген белетке.

Чогаадыкчы ажыл.

Чылыг_____ душкен. Долгандыр бугу ______ оттуп келген.

Арга-ыяштын куштары___________ ырлажып эгелээн.Хову-шолдерде__________ногаарарып, дамырактар________агып чыдар.

Болук-биле ажыл.

Чуруктарны тудуштурар. Чылдын кайы уези-дир?

час. кыш. кус. Чай -чечектер

Чаа немелде билиг.

Ыяшты тыва улус шаандан тура ыдыкшыдып, ону чарашсынып, кадагалап, камгалап келген.Тыва улус чаш ыяш кеспес.Кургаг будуктар  чыггаш, отту  кыпсып чораан. Тыва улуста ыдык ыяш деп билиишкин бар. Ыдык ыяштарга кара суг, аржаан, оваа чанынын ыяштары, хам дыт, тел ыяш, бай ыяш хамааржыр.

Хам дыт -бедик, уну чоон.Оон ортаа унунун, ол-бо талазындан ийи улуг будуктар  узап озе берген болур.А дыттын ужунун бичии-ле бети чочагар будуктарлыг. Ында дыттын ээзи саадап олурар дээр. Ырактан хам дытты коорге, холдарын дээрже кодуруп алган кыс кижиге-даа домей болур.Хам дытка чалбарыыр ужур-аас -кежиктиг, ажы-толдуг чуртталга дилеп алыры.

Кожаланчак ыяштарны тел ыяш дээр. Ындыг ыяшты тывалар ыдыктаар. Тел ыяш бооп чангыс черге шиви, дыт, терек-даа унер.Ону хат-шуурган ужур шаап шыдавас.Тел ыяшка кадыкшыл, чоруу чогунгур  болзун торелдери-биле эки эдержип чорзун дээш чалбарыыр.

Бай ыяш кайгамчык хой -хой будуктары-билеонзагай.Чангыс дос ыяштан мун ажыг будуктар чаттылып унген  болур. Ынчангаш ону бай дээн утказы ол. Бай ыяшка эки бай чурттаары дээш чалбарыыр. Тейлээр.

Онаалга.

Чугааны номчуур.

"5"  -Чогаадыг "Пош-кайгамчык ыяш"

"4" -чугааны эдерти чугаалаар. Домак чогаадыр арын 85

"3"-номчуур. Состерни орус дылче очулдурар. арын 85

Рефлексия

-Кым деп чогаалчы -биле таныштывыс.

-Чуу деп чугаа номчудувус?

-Кичээл солун болду бе?

-Чаа чуну билип алдынар?

-чуу берге болду?

-кым эки харыылады?

Ам боттарынарга унелелден бериптинер. Ыяшка бурулерден азар.

-Бир эвес шуптузун билип алдым дээр болза-кызыл

-Бир эвес чедир билбедим дээр болза -ногаан

-Бир эвес чуну-даа билбедим дээр болза-сарыг.

-Кичээлге эки харыылыаан уругларга демдек.

Часкы хүн бүдүн чылды чемгерер.

Чайын шанааӊ белетке, кыжын тергеӊ белетке.

Часкы хүн бүдүн чылды чемгерер.

Чайын шанааӊ белетке, кыжын тергеӊ белетке.



Предварительный просмотр:

МБОУ средняя общеобразовательная школа им Б.И. Араптана

муниципального района «Кызылский кожуун» Республики Тыва

Мастер-класс  

Тувинские народные игры

Настольная игра «Бычьи шахматы»

учитель начальных классов

Ооржак Джамиля Огаан-ооловна

        2024

Мастер-класс  

Тувинские народные игры

Настольная игра «Бычьи шахматы»

Тема моего мастер-класса Тувинские народные игры. Настольная игра «Бычьи шахматы»

     Я использую элементы национальных игр и национальные игры во время занятий, в воспитательных мероприятиях.

     Этнограф И. У. Самбуу посвятил данной теме несколько работ. Исследовав и описав тувинские  игры, он дал новый дополнительный материал по изучении исторической этнографии тувинского народа.

-Почему я выбрала эту игру?

     Актуальность: в настоящее время детей с малых лет интересуют только компьютерные игры, мультфильмы, телефоны  и ведут малоподвижный образ жизни. Поэтому я считаю, что использование тувинских народных игр эффективным, чтобы сберечь подрастающее поколение, обеспечить ему здоровое развитие.

Цель: Научить детей правилам проведения тувинской национальной игры «Бычьи шахматы»

ЗАДАЧИ:

  • Описание и характеристика народных игр тувинцев «Бычьи шахматы» ;
  • Формирование бережного отношения к родной природе и всему живому
  • Воспитание уважения к труду людей.

Тувинские  народные  игры  выделяет  четыре  основные  группы:

1.  Массовые  народные  игры

2. Настольные семейно - бытовые  игры

3.  Молодёжные  игры

4.  Детские  игры,  игры  взрослых  с  детьми: 

В них заключена информация, дающая представление о повседневной жизни наших предков — их быте, труде, мировоззрении. Игры были непременным элементом народных обрядовых праздников. К сожалению, народные игры сегодня почти исчезли из детства.

Издревле у тувинцев было очень развито логическое мышление или, как они сами говорят, ум. Развивать логику помогает  — шахматы. Эта игра учит просчитывать стратегию действий при попытках захвата. Выработка навыков наблюдения и угадывания хода мыслей соперника необходимы также в охоте. Слово бычьи, вероятно, применяется здесь в значении бычиться, упираться, бороться…

Настольная игра «Бычьи шахматы» развивает ум, логическое  мышление, воображение, внимание детей.

        Поэтому сегодня я хочу познакомить или научить вас игре «Бычьи шахматы». Творчески используя народную игру,  я старалась пробуждать у детей интерес, воображение, добивалась активного выполнения игровых действий.

Перед вами на столах «Бычьи шахматы»

Заключение

 Народные игры  влияют на формирование умственных, нравственных и эстетических качеств личности.


Предварительный просмотр:


Подписи к слайдам:

Слайд 1

Мастер-класс ТУВИНСКИЕ НАРОДНЫЕ ИГРЫ Настольная игра «Буга- Шыдыраа » МБОУ Сукпакская СОШ им Б.И. Араптана Воспитатель : Ооржак Д.О .

Слайд 2

Цель: Научить детей правилам проведения тувинской национальной игры « Бычьи шахматы» - описание и характеристика народных игр тувинцев ( Бычьи шахматы); -формирование бережного отношения к родной природе и всему живому - воспитание уважения к труду людей. ЗАДАЧИ

Слайд 3

А ктуальность В настоящее время детей с малых лет интересуют только компьютерные игры, мультфильмы и ведут малоподвижный образ жизни. Использование тувинских народных игр считается эффективным , чтобы сберечь подрастающее поколение, обеспечить ему здоровое развитие.

Слайд 4

Массовые народные игры Настольные семейно-бытовые игры Детские игры, игры взрослых с детьми Молодежные игры

Слайд 5

Издревле у тувинцев было очень развито логическое мышление или, как они сами говорят, кара ум. Развивать логику помогает бычьи шахматы шахматы. Эта игра учит просчитывать стратегию действий при попытках захвата. Выработка навыков наблюдения и угадывания хода мыслей соперника необходимы также в охоте. Слово бычьи, вероятно, применяется здесь в значении бычиться, упираться, бороться… Настольная игра « Бычьи шахматы» развивает ум, логическое мышление, воображение, внимание детей.

Слайд 6

Бычьи шахматы Атрибутами этой игры являются графленая доска, 24 маленьких и 2 больших (2 быка) камня. Играют двое, один с быками, другой с остальными камнями. Два быка ставят на концы центральной оси. 8 камней на перекрестках внутреннего четырехугольника: тот, кто играет с камнями на руках, держит еще 16 камней.

Слайд 7

Суть игры заключается в следующем: тот, кто играет с быками, должен срубить все камни, перепрыгивая через противостоящие камни (как рубит при игре «шашки»). Кто играет с камнями, должен загородить ход быка и загнать его в тупик. На двух сторонах доски имеются ходовые места: одно - четырехугольное (берт шивээ - труднодоступная засада) и треугольное ( чадагай шивээ - свободная засада). Почетным считается выигрыш в засадах.

Слайд 8

Тугул-шыдыраа ( тельячи шахматы) Играют шестью камушками на графленой доске. На одной стороне - черные, на другой - белые. Суть игры: путем передвижения с точки на точку противника загнать его в тупик. На игральной доске ходовых точек так мало (всего три), что иногда точек для ходов не остается - это не разрешается. Тогда нужно переходить так, чтобы дать возможность противнику ходить до тех пор, пока он не загнан в тупик.

Слайд 9

Во время игры дети думают, размышляют, рассчитывают стратегию, чтобы победить, выплескивают эмоции, выводят энергию, получают встряску. Это полезно и для физического, и для психического здоровья .

Слайд 10

Игры, как песни, передаются из поколения в поколение через традиции, обычаи народа, закрепляют национальные черты, являясь связующими элементами, скрепляющими нацию, народ.

Слайд 11

«В игре не только развиваются или заново формируются отдельные интеллектуальные операции, но и коренным образом изменяется позиция ребёнка в отношении к окружающему миру и формируется механизм возможной смены позиции и координации своей точки зрения с другими возможными точками зрения» - Д.Б. Эльконин «Игра является лучшим средством познания окружающей жизни. Она способствует развитию коллективистских навыков, творческой инициативы, речи, мышления, развитию лучших человеческих черт» - А.М.Горький Заключение: Н ародные игры по своей сути были не столько средством, развлечения, сколько системой, приобщающей к традициям, несущей воспитательную и просветительскую нагрузку .

Слайд 12

Список использованной литературы: 1 . Бурунгу оюн буга-шыдыраа // Сылдысчыгаш . - 1991. - Авг. 14. 2. Бурунгу тываларнын уругларыны ? оюннары . - Тыв . аныяктары , 1974, июнь 27 . 3. Байкара Б. Кажык - угаан оюну / Багыт-оол Байкара // Шын . - 2009. - Сентябрь 3 4.И . Самбуу Тыва оюннар // Шын . - 1993. - Янв 13-А4 5.Интернет-ресурсы

Слайд 13

Спасибо за внимание



Предварительный просмотр:

                              Тыва дыл. Моорей.

Тема: Тыва дылым — төрээн дылым

Сорулгазы. Уругларны төрээн тыва дылынга ынак, сөстерни шын адап билир кылдыр, сагынгыр, тывынгыр чорукка база улустуӊ аас чогаалынга даянмышаан, уругларныӊ сөс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр. Тыва улустуӊ аас — чогаалын хʏндʏлеп, ону камнап билиринге кижизидер. Тыва оюннарны ойнап билиринге өөредир.

Дерилгези: Бижиттинген ʏлегер домактар, кожамыктар, тевектер, чуруктар. Дыл дугайында уран — чечен сөстер.

Бижиттинген ʏлегер домактар.

Υлегер сөсте нʏгʏл чок, ʏер сугда балык чок.

Мал киштежип таныжар,кижи чугаалажып таныжар.

Кургаг ыяш чимис чок, хоозун чугаа дуза чок.

Шын сөске чон ынак, шык черге ʏнʏш ынак.

Багда доӊ быжыг, сөсте шын быжыг.

Кичээлдиӊ чорудуу.

I.Организастыг кезээ

Башкы кичээлдин сорулгазы — биле командаларны болгаш келген аалчыларны таныштырар. Жюрини тускай столче чалап олуртур.

II. Башкыныӊ киирилде беседазы.

— Уруглар бөгун бис «Тыва дылым — төрээн дылым» деп сагынгыр, тывынгырларныӊ маргылдаазын эрттирер бис. Баштай мен силерге тыва улустуӊ аас чогаалыныӊ дугайында беседаны кылыр — дыр мен.

Бистиӊ дылывыс байлак, ырывыс аянныг. Ол дээрге өгбелеривистиӊ салгалдарга арттырган эртинези — дир.

Дыл каяа — даа, кажан — даа, кымга — даа эӊ — не чугула чепсек.

Сөс — биле өлʏрʏп — даа болур, сөс — биле эмнеп, диргизип — даа болур.      Бистиӊ төрээн дылывыс тыва дыл болгай, уруглар. Чʏге төрээн дылывыс дээрге. Ол бистиӊ ада — өгбелеривистиӊ, кырган — ачаларывыстыӊ, кырган — аваларывыстыӊ төрээн ада — иевистин дылы — дыр. Силер бичии ʏӊгеп туруӊардан — на эгелээш, бичии тургаш баштай — ла дыӊнап, адап өөренген биске эӊ — не эргим сөстеривис авай, ачай, акым, дуӊмам, угбам.

Бо сөстерни силер тыва дылга чугаалаар силер. Ынчангаш тыва дыл бистиӊ төрээн дылывыс — дыр. Тыва дыл база өске бʏгʏ дылдар — биле бир дөмей эӊ чараш, байлак, чечен дылдарныӊ бирээзи — дир. Υжʏк — бижик чок турган шагда безин тыва дыл кончуг сайзыраӊгай турганын хөй — хөй чылдарда читпейн дамчып келген улустун эгээртинмес байлак аас чогаалы бадыткап турар.

    Тоолчу, ыраажы, чечен кижилерни тыва улус дыка хʏндʏлээр турган. Чечен кижилер уран — чечен сөстʏ камныг сайзырап, олар аразында маргыжып, чижир турганнар. Оларныӊ сөстʏ кончуг камнап, дорт, тода кылдыр адап, улам сайзырадып чораанын ʏлегер домактардан, тывызыктардан, тоолдардан көрʏп турар бис. Ынчангаш кижи бодунун төрээн дылын хʏндʏлээр, ону өске багай сөстер — биле холувас, чугаалаарда эптиг — эвилеӊ, эки сөстерни ажыглаар. Бодунуӊ төрээн дылын шын бижип, чугаалап чорааш, өске чоннарныӊ дылын база хʏндʏлээри чугула.

Самбырада бижээн шʏлʏк. РФ — тин школаларыныӊ алдарлыг башкызы Алексей Арапчорныӊ шʏлʏʏнден ʏзʏндʏнʏ номчуур.

Төрээн дылды уттур болза

Төрел чондан хоорлур апаар.

Орус дылды билбес болза,

Оттуг чырык көрбес апаар —

Ынчангаштыӊ ийи дылды

Ылап билзе чоргаар чоруур.

Командалар рапорттарын берип турар.

1-ги бөлʏктʏн командазы «Сөскурлер» девизи: «Сөглээн сөс, керткен ыяш».

2-ги бөлʏктʏн командазы «Эрестер» девизи: «Эжишкилер найыралы эртине дагны тургузар».

«Тыва дылым төрээн дылым» деп сагынгыр — тывынгырларныӊ маргылдаазынга киржиринге белен.

Шʏлʏктер чугаалаар.

Төрээн чурттун, кайын чʏден эгелээрин

Дөгеревис ырлажып — даа турар — дыр бис.

Төлу биске ада — ие, чери — алдын,

Төрээн дылым олар — биле бир деӊ — эргим.

Чаӊгыс сөстен сеткил өөрʏп, сергеп болур,

Чандыр барза, хомудай — даа берип болур.

Эдипкен сөс боодан ундур аткан ок дег,

Эгиттинмес дижири — ле ылап ийин.

Шугум чазаар мурнувуста шыгаап аар бис,

Чугаалаптар мурнувуста боданыр бис.

Сөөктʏ хемдээш чилиинге — даа чедер апаар.

Сөстʏ сөглээш, эчизин — даа көөр апаар.

Дылы — биле турган дытты ужуруппас

Аксы — биле аалды база көжурбес деп,

Ада — өгбе дужундан бээр байбаӊнарны

Тывынгырлар ʏптеп — сургап келген чуве.

Тыва сөстʏн мерген байлаан билир дизе,

Дыка каастап кояжыдар албан эвес,

Эртеден бээр чонум домаа уран, шевер —

Эгечениӊ будаан эрни ында- ла каар.

Бака — сока дылдар холуп шокарлавайн,

Баштай харын төрээн чугааӊ шиӊгээтсиӊзе,

Ѳӊнук туржук, өскениӊ — даа дылы сеӊээ

Ѳөредип каан аъдын ышкаш чажыга бээр.

Тыва чонум — таан мерген

Тывызыктаан, тоол ышкаш

Дыӊгылдайлаан, хөөмейлээн

Дылы чечен, чараш сөстʏг.

Кежээлерде олурупкаш

Кажык адар тоол ыдар.

Дурген чугаа кожамык, ыр.

Дʏндʏктерден дыӊналгылаар.

Чорумалдар эртип чыткаш,

Чолукшуп кээп дыӊнап — даӊнап,

Соон салгаан ажы — төлге

Солун — тоолун ыдып чораан.

Шорааннарга кадарчылап

Чолукшуп кээп мендилешкеш,

Чечен чараш сөзʏ — биле

Чечээргежип маргыжарлар.

Ада өлʏр -оглу артар

Ава өлʏр — кызы тургай.

Ѳгбелерниӊ чечен сөзʏ

Ѳөр чонга дамчып чораан.

Ийи команданыӊ капитаннарынга айтырыглар.

Жюри очколарны санап эгелээр. «Сөскʏрлер», «Эреспейлер».

Тыва уруглар чогаалчыларыныӊ аттарын адаар. Кым хөйнʏ адаар эвес.

Ниити командаларга айтырыглар: — Кандыг тыва тоолдар билирил, командалар адаар.

Команда бʏрʏзʏнден 1 — 1 кижи ʏнʏп келир. 7 базым бʏрʏзʏнде — ле бир нарын сөстʏ адаар.

Дʏрген чугаага маргыжар. Командаларныӊ кайызы эки, дʏрген хөй дʏрген чугаа чугаалаар эвес.

Бодалга шʏлʏктер. Кайы команда дʏрген харыылаар эвес.

1ги өөреникчи:

Школаже өөренир дээш

Уран далаш базып — ла каар.

Орук ара эмчи, дарга

Оон — биле каржып эртер.

Чолаачы — даа, бызаӊчы — даа

Чоруун кылып шуужуп турар.

Уруг ээлдек сеткил өөртʏп

Эки сөстʏ сөглеп чораан

Кандыг сөстʏ ажыглаан деп?

Харыызын тып көрʏнерем? (экии!)

                                               

2ги өөреникчи:

Кожазынга чеде бээрге

Коля эжи сандай салган.

Дурген — оол аа олурупкаш

Дʏлген эътти чула чиген

Колянын авазы аа

Конфеталар база берген.

Харыы сөс чок, аспактапкаш,

Караӊнадып чана берген.

Кандыг сөстʏ уттупканыл,

Каш катап сөглевээн — дир.

(- Четтирдим деп 3 катап чугаалаваан. (— Байырлыг! дивээн).

7.Чеченнерниӊ маргыжыы.

1. Командалар кожамык ырлаарынга маргыжар.

2. Тыва улустуӊ алфавидинде каш ужук барыл? Υн илеретпес ʏжʏктер, ажык ʏжʏктер, дʏлей, ыыткыр уннерниӊ ʏжʏктери.

3. Сугга, агаар — бойдуска, шʏʏлген мөгеге оваа, кудага йөрээлдер.

4. Улустуӊ ырларын билиринге маргыжар.

5. Тевектээринге маргыжар.

Кичээлди туӊнээр

Немелде билиг.

         Делегейде бөгүнгү хүнде  аңгы-аңгы санаашкыннар-биле алырга, 5000-6000 хире янзы-бүрү дылдар бар.

Делегей дылдарын тывылган угун барымдаалап өг-бүлелерге чарып турар. Дылдарның шак ындыг ук-уксаазының аайы-биле (генеалогтуг) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл түрк дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Н.А. Баскаковтуң бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл түрк дылдарның чөөн хунн адырының уйгур-тукюй бөлүүнде кирип турар. Ук бөлүкке бурунгу дылдар кылдыр санаттынар  орхон-енисейниң бижимелдери болгаш амгы тыва база карагас (тофа) дылдарны хамаарыштырган. 

Түрк дылдарның  амгы бөлүктээшкини-биле алырга, тыва дыл саян (тоба) бөлүкке хамааржыр, бодунуң ээлчээнде ол ийи аңгы бөлүктүг: а) тыва, көк-мончак, цэнгэл; б) чөөн тыва, ооң иштинде тожу, уйгур-урянхай, тофа дыл.

 Делегейде дылдарның типологтуг (морфологтуг азы грамматиктиг тургузуунуң аайы-биле) бөлүктээшкинин ёзугаар тыва дыл агглютинативтиг дылдарның бөлүүнче кирип турар.

Девискээр талазы-биле тыва дыл саха (якут), долган, шор, хакас, тофа, алтай дылдар-биле кады Сибирьниң түрк дылдарынга хамааржып турар.

Тыва дылды, ооң диалектилерин болгаш аялгаларын, амгы тыва литературлуг дылдың айтырыгларын, дылдың төөгүзүнүң айтырыгларын шинчилеп келгениниң түңнелинде профессор, тыва дыл эртемдени Ш.Ч. Сат тыва дыл төрел аймак-сөөктерниң дылындан аңгы бот-тускайлаң дыл кылдыр X-XV чүc чылдарда хевирлеттинип келген деп санаан.

Тыва дыл – Тыва Республиканың девискээринге орус дыл-биле деңге күрүне дылы дээрзин Тыва Республиканың Үндезин хоойлузунуң 33 чүүлүнде айыткан (1993 ч.)

Россия Федерациязының 2010 чылда чизези-биле алырга, тыва дылда 232 000 ажыг кижи чугааланып турар:  210 хирези Россия девискээринде база Тыва Республикада, Моолда – 5000 ажыг, Кыдатта – 2000-дан эвээш санныг.



Предварительный просмотр:

                 Тыва дыл болгаш номчулгада 2-ги класска олимпиада

Оореникчинин ады, фамилиязы_____________________   Клазы_______

1.Домакта состерни кожурер аайы-биле узуп коргус

Хараачыгайлар час дужерге ужуп чедип келир.

2.Ок-биле адаар болгаш кадыг демдек хереглеп биживес состерден бижи

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3.Тыва алфавиттин соолгу ужуун бижи_____

4.Кроссвордту тып

-Чугаа дыннавас, багай аажылыг уруг.

-Изигге шыдамык,тос чузун малдын бирээзи.

-Хараган будуунун адыры.

-Черлик ошку.

1

т

2

т

3

т

4

т

5.Узадыр адаар ажык уннерни киирип тургаш, состерден тургус

Ч_ _ к - _________________________________________________________

6.Хой сек орнунга чогуур ужуктерни киирип бижи

А…ыг  и…тин  оору  чо…тааш,

Ажы…   шол…е  уну…   кел…им,

А…ыг   чы…ар  ула…   ки…кеп,

Ары…-… ашт…    ша…а  …ерд…    

7.Дурумну чедир бижи

Сос иштинге ыыткыр ужуктернин чанынга ыыткыр ужук,

_______________________________________________________________  

8.Тывызыкты тып, харыызы-биле домактан чогаадып бижи.

Алдын чайыр чылытты,

Ак ширтек союлду. (____________________)

__________________________________________________________________

9.Айтырыгларга таарыштыр оскертип бижи

Чуу?

Кандыг?

Канчаар?

алдын

сиген

чугаа

10.Тыва улустун аас чогаалынын хевирлерин бижи

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11.Адыг деп состун чоок уткалыг состерин бижи

______________________________________________________________________________

12.Тыва чогаалчылар аттарын долузу-биле бижи_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

13.Басня деп чул?__________________________________________________________________________

14. Тывада бичии уруглар солуну___________________________

15.Созуглелди номчааш, айтырыгларга харыыла.Аттан бер.

                                         __________________________________

      Час бугу-ле чувеге оорунчуг уе.Чазын ыяштар хун караанга догеленир.Олар байырлалда кижилер дег каастанып эгелээр.Теректерден ногаан бурулер унуп эгелээр.Чаш хаактарнын баштары алдынналып турар.Чодураа ак-ла чайт.

1.Созуглелде чунун дугайында бижээнил? ____________________________________

2.Диригжидилге аргазын коргускен домакты ушта бижи __________________________________________________________________________

3.Час дугайында 2домактан чогаадып бижи______________________________________________________________________

___________________________________________________________________________



Предварительный просмотр:

Тыва дыл

 

Кичээлдиң темазы

 Кандыг? деп айтырыгга  харыылаттынар состер. Демдек ады.

Кичээлдиң сорулгалары

 1.Чувелер ылгавыр демдектерлиг болур болгаш чувелернин ылгавыр демдектерин коргузер состер кандыг? деп айтырыгга харыылаттынарын таныштырар. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состерни болуктер аайы- биле адын адап билирин чедип алыр.

2. Ооренип турар чуулдерин сайгарып, деннеп, тунеп билиринге оларнын иштинден  кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаарынга оореникчилерни чанчыктырар

3. Номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырар болгаш куштарга ынак болурун , оларга дузалаарын, куштарны камнаарын кижизидер

Кичээлдиң хевири

Чаа тема

Планнаттынган түңнелдери

Эртем өөредилге ажыл-чорудулгазы

Метапредметтиг өөредилге ажыл-чорудулгазы: билиглерни шингээдиринин өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгнын утказын шын медереп билип, анаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээриниң аңгы-аңгы аргалары турар деп чувеге өөренип алыры; өөренип турар чүүлу-биле бодунуң арга-дуржулгазын деңнеп билири; номдан херек медээни тып билири; таарыштырылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы: ооредилгениң сорулгаларын салып билиринге, оларны кууседириниң аргаларын тып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын туңнелин үнелеп билиринге өөренири; харылзажылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы:  кижилер-биле харылзажып тургаш, хүндүткелдиң дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижиниң чугаазын дыңнап, чугааже шын киржип билиринге, бодунуң бодалын илередип база шынзыдып билиринге чанчыгары.

Кижизиг мөзу-шынарның өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөреникчиниң школазынга болгаш өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгазын, сонуургалын сайзырадыры, улуг улус база уе-чергелери-биле кады ажыл-чорудулганы кылыры, бодунун бодалын, кичээнгейин, логиктиг угаан-бодалын илередип, шынзыдып билири, бодунуң тускай хамаарышпазын база хууда харысаалгазын көргузери.

Өөредириниң аргалары

Номчулга болгаш бижилге дамчыштыр сайгарыкчы угаан-бодалды сайзырадыр технология,

Өөредириниң хевирлери

Бот- эжеш ажыл, болуктерге ажыл, класс-биле ажыл.

Өске эртемнер-биле харылзаазы

  Хурээлел, тыва дыл, номчулга

Кичээлдиң дерилгези

Кышкы уе, куштар, дириг амытаннар чуруктары, карточкалар, экран, проектор, компьютер.

 

Кичээлдин чорудуу

Кичээлдиң этаптары

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчилерниң

ажыл-чорудулгазы

Удур-дедир харылзажырының хевирлери

I.Организастыг кезээ

 Эртени эрте тура халааш…

Эртемнерни номдан дилеп,

Эптиг-демниг ажылдаар,

Эрес, кежээ уруглар бис, таныжынар!

Беседа «Кыш» чурук)

-Чылдын кайы уезил, уруглар? Чуге ?

-Кыжын улус чуну канчаарыл?

-Уруглар кандыг оюн ойнаарыл?

-Кышка ынак силер бе?

-Удавас чуу деп байырлал болурул?

Ынчангаш силерге белек чортупкан. Эки харыылаар.

 Башкылар –биле мендилежир, чанында эжинче, башкыже көрүнгеш, чазык-чаагай хүлүмзүрүүр.

Айтырыгларга харыылаар

II.Актуализация

Сорулгазы:

Билиглерни ханыладыры

 

 

Чурук –биле ажыл

 

Проблеманы салыры.

III. Мотивация (Ѳөредилгеге хамаарышкан сонуургалды оттуруп, тодарадыры )

Ном-биле ажыл

Арын 71

 

Ном-биле ажыл ар 71

Дурум арын 72 стр

Кыдырааш-биле ажыл

Ай,хуну Чараштыр бижилге

Девизти бижиир.

Кылган ажылынарны бот-боттарынар хынажынар. Домакта кандыг дурумнерлиг состер барын тайылбырланар.

Эрткен кичээлде ооренген темавыс катаптаалынар. Кым? Чуу? кымнар? Чулер?

1.Чурук –биле  ажыл

Оюн «Кым? Чуу?»

Чурукта чувелерни ийи ангы болукке ангылаар (1 оореникчи)

Эмчи, повар,садыгжы. Инек, помидор, шак

- Улегер домактын утказын чугаалааш, туннелден ундурунер.

-Эрткен кичээлде ооренген темавыс катаптаалынар. Кым? Чуу? кымнар? Чулер?

Оюн « Шын тып»

Кым? Чуу? ( 2 корзина, тооруктар)

Тудугжу , бажыӊ, уруг, кырган-авам, мал, хар).

-Хойнун санында айтырыгларычул? Кымнар? Чулер?

  -Куштарны унунден танааш, чуруктарын самбырага азынар

Тест  (эжеш вариант ажыл_

Ооренгенин катаптаары

Описание: http://www.kidslessons.ru/wp-content/uploads/2013/02/soroka.jpgПолевой воробей наносит ущерб урожаюhttps://avatars.mds.yandex.net/i?id=0ccd951b47e40a7b237c38464d240787e9078060-5843509-images-thumbs&n=13

http://detskiychas.ru/wp-content/uploads/2013/03/dyatel.jpg

-Бо чулер –дир? Корген силер бе?

- Куштарнын чаражын билип алырда чуу деп айтырар силер, бодангаш харыыланар.

Бора-хокпеш кандыг?          

Торга кандыг?                                

-Ам чаа салган айтырыынарга даянып алгаш, кичээлдин сорулгазын тодарадынар.

 - Кыжын куштарга кандыгыл?

- Куштарнын ажыы чул?

- куштарга силернин дузанар

- Ам дараазында шулукту аянныг номчунар.

Словарь-биле ажыл: чыварлыг-сырынныг

- Шулукту кым бижээн-дир?

-Коге-буга, кушкаштарны чуге кызыл-даван дээнил?

- Чылдын кайы уезин бижип турар-дыр?

- Кыжын кандыг? Чогаалчыга кушкаштар кандыг-дыр? Силерге кандыг-дыр?  

- Куштарны чуге бистин оннуктеривис дээр бис?                                            

- Куштарга канчаар дузалажып турар силер?

Мерг 173

 -Автор Хар, шолдер, даглар, талдар,хараганнарны кандыг состернин дузазы-биле чуруп коргускенил?

-Ол состер кандыг айтырыгга харыылаттынар-дыр?

Шулукту ол состер чокка катап номчуп корунерем. Олар чокка хар,шолдер,даглар, талдар,хараганнарнын  кандыызын тода билип алдынар бе? Чуге?

Мерг 174

-Тавактын хевири, шынары, онун тодарадынар

 -Номнун 72-ги арынын ажыткаш номчунар, туннелин кылынар.

 

 Демниг сааскан теве тудуп чиир. (солчур, хынажыр)

-   Хой саасканнар улуг анны-даа ужуруптар. Кижилер демниг болза кандыг-даа бергелерге торулбас болур, эртине дагны-даа тургузуптар.

1 оореникчи самбырага ажылдаар

2 оореникчи Бирээзи кым? Бирээзи чуу? тывар

Тудуг-тудугжулар.уруг-урукглар

.

Тест  (эжеш вариант ажыл)

-Сааскан, бора-хокпеш, торга, коге-буга

-Кыштаар куштар бар

-Бора-хокпеш бичии. Коге-буга -улуг

-Торга чараш, шокар. Ала-сааскан-ала

Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состер.

 

Соок, чем тывылбас

Курттарны чок кылып турар

-Кыжын куштарга соок.Чем тып чиири берге.

Оларны чемгерер

Харлыг кыжы чыварлыг,

Хаарып кээр соогу кончуг.

Коге-буга, кушкаштар

Хоокуйлер кызыл-даван

борбанайнып, докпанайнып

бо-ла чемнеп чоруурлар.

-Кечил –оол Экер –оол  Дулушович

 Деспижигештер кылвыр

Туннели:

Чувелернин демдээн коргузуп турар кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состерни демдек ады дээр.

Хоюннады бургеп-бургеп

Кодан-майык уруп ла кээр

Дашкаар унгеш,  ору коорге

Даамай харлар арынга дээр

Калбак шолдер, кадыр даглар

Харны кедип каастаныптар

Кокпак талдар, хараганнар

«Койгун  кежи» борттер кедер.

Айтырыгларга харыылаар

Уруглар диктантыны бижиир.

 

Башкы уруглар-биле туннээр:

 

Куштар унун дыннадыр.                          

Чурукта куштарны адаар

 

Чуруктан куштарны ылгаар (кыштаар, чылыг чурттарже  чоруур куштарны)

Проблемниг айтыры

Айтырыг салыр, айтырыгга харыылаар.

 

-Самбырада бижээн шулукту номчуур.

Уругларнын харыызы

Сула шимчээшкин

Бистин бичии кушкаштар

Бистин черге ужуп кээр

Борбаннадыр халышкаш

Борбак хырнын тоттурар

Чип чип чип-чип.

Сула шичээшкини уруглар кылыр

V.Быжыглаашкын

Сорулгпзы:

Кичээлге билип алган билиин бадыткаары

Болуктерге ажыл

Карточка –биле ажыл. Деспижигештерде куштарнын даалгазын кууседиилинер.

Эжеш ажыл

1.Чувелернин демдээн тодарадынар Хүн (кандыг?)- …,….

Хар (кандыг?)-….,….

2.  Чувелернин демдээн барымдаалап тывынар

Ыяш, тогерик, чемненир_________.

Кажар, мегечи, чазый, чашпаа,______.

Куштар кыжын  (кандыг?) шыдамык.

3. чурук (кандыг?) арбуз- шокар,чигирзиг, улуг

https://avatars.mds.yandex.net/i?id=29f25c47449c99af54ded20ed107bf9493c391d8-9867663-images-thumbs&n=13 Яблоко-ногаан, сарыг,кызыл, чигирзиг, ажыг,улуг

4. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состерни дыйлагар шыйыг- биле, чуу деп айтырыгга харыылаар состерни чангыс шыйыг-биле шыйынар.

Ак хар, Соок хат. Чараш куш.

. Айтырыглардан салгаш, чүнү илереткенин чугаалаңар.

Чигирзиг-, дустуг-, ажыг-, сүтсүг-, катсыг.

2.1. Үлегер домактарны бижээш,утказын тайылбырланар. Үлегер домактарда кандыг? деп айтырыгга харыылаар сөстерни дыйлагар шыйыг-биле шыйыңар.

Иелиг кыс угаанныг, адалыг оол томаанныг.

2.Будуктуг ыяшка куш чыглыр

     Буянныг өгге чон чыглыр.

   3.Дунмалыг кижи дыш,Угбалыг кижи ус.

 -Уругларга карточкалар улеп бээр.

-Бирги,болгаш ийиги  болуктун уругларынга онаалга

- Состерже айтырыг салып харыылаар, башкы таблицаже бижиир:

 

 Даштын агаар (кандыг?)  соок.

Куштар кыжын  (кандыг?) шыдамык

-(Кандыг?) дуктуг – хоюг дуктуг.

Демдек аттарын ушта бижиир.

Карточка биле ажыл

 Уруглар туннел ундурер

VII. Рефлексия

-Кичээл дургузунда бодун  канчаар ажылдаанын түӊнээр.

1.Кандыг чаа чүүлдер билип алдыңар?

2. Чүү силерге солун болду?

 3.Кичээл солун болду бе?

 4.Кандыг ажылды кылыры берге болду?

Кичээлге кылган ажылдарны түӊнээр

Ѳѳредилгеге  хамаарышкан кылдыныгларны күүсетпишаан, бот-тускайлаӊ хайгааралды  тургузуп,  салдынган сорулгаларны чедип алыры.

VI.  Бажыӊга онаалга

  Карточкаларда домактарда хой сек орнунга чогуур демдек аттарын киирбишаан дужуруп бижиир

Онаалганы кууседир



Предварительный просмотр:

Тыва дыл

 

Кичээлдиң темазы

 Кандыг? деп айтырыгга  харыылаттынар состер. Демдек ады.

Кичээлдиң сорулгалары

 1.Чувелер ылгавыр демдектерлиг болур болгаш чувелернин ылгавыр демдектерин коргузер состер кандыг? деп айтырыгга харыылаттынарын таныштырар. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состерни болуктер аайы- биле адын адап билирин чедип алыр.

2. Ооренип турар чуулдерин сайгарып, деннеп, тунеп билиринге оларнын иштинден  кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаарынга оореникчилерни чанчыктырар

3. Номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырар болгаш куштарга ынак болурун , оларга дузалаарын, куштарны камнаарын кижизидер

Кичээлдиң хевири

Чаа тема

Планнаттынган түңнелдери

Эртем өөредилге ажыл-чорудулгазы

Метапредметтиг өөредилге ажыл-чорудулгазы: билиглерни шингээдиринин өөредилге ажыл-чорудулгазы: салдынган айтырыгнын утказын шын медереп билип, анаа дүүшкен шын харыыны аас-биле тургузуп билири, салдынган сорулганы шиитпирлээриниң аңгы-аңгы аргалары турар деп чувеге өөренип алыры; өөренип турар чүүлу-биле бодунуң арга-дуржулгазын деңнеп билири; номдан херек медээни тып билири; таарыштырылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы: ооредилгениң сорулгаларын салып билиринге, оларны кууседириниң аргаларын тып билиринге; бодунун ажыл-чорудулгазынын туңнелин үнелеп билиринге өөренири; харылзажылганын өөредилге ажыл-чорудулгазы:  кижилер-биле харылзажып тургаш, хүндүткелдиң дүрүмнерин ажыглап, харылзажып турар кижиниң чугаазын дыңнап, чугааже шын киржип билиринге, бодунуң бодалын илередип база шынзыдып билиринге чанчыгары.

Кижизиг мөзу-шынарның өөредилге ажыл-чорудулгазы: өөреникчиниң школазынга болгаш өөредилге ажыл-чорудулгазынга эки хамаарылгазын, сонуургалын сайзырадыры, улуг улус база уе-чергелери-биле кады ажыл-чорудулганы кылыры, бодунун бодалын, кичээнгейин, логиктиг угаан-бодалын илередип, шынзыдып билири, бодунуң тускай хамаарышпазын база хууда харысаалгазын көргузери.

Өөредириниң аргалары

Номчулга болгаш бижилге дамчыштыр сайгарыкчы угаан-бодалды сайзырадыр технология,

Өөредириниң хевирлери

Бот- эжеш ажыл, болуктерге ажыл, класс-биле ажыл.

Өске эртемнер-биле харылзаазы

  Хурээлел, тыва дыл, номчулга

Кичээлдиң дерилгези

Кышкы уе, куштар, дириг амытаннар чуруктары, карточкалар, экран, проектор, компьютер.

 

Кичээлдин чорудуу

Кичээлдиң этаптары

Башкының ажыл-чорудулгазы

Өөреникчилерниң

ажыл-чорудулгазы

Удур-дедир харылзажырының хевирлери

I.Организастыг кезээ

 Эртени эрте тура халааш…

Эртемнерни номдан дилеп,

Эптиг-демниг ажылдаар,

Эрес, кежээ уруглар бис, таныжынар!

Беседа «Кыш» чурук)

-Чылдын кайы уезил, уруглар? Чуге ?

-Кыжын улус чуну канчаарыл?

-Уруглар кандыг оюн ойнаарыл?

-Кышка ынак силер бе?

-Удавас чуу деп байырлал болурул?

Ынчангаш силерге белек чортупкан. Эки харыылаар.

 Башкылар –биле мендилежир, чанында эжинче, башкыже көрүнгеш, чазык-чаагай хүлүмзүрүүр.

Айтырыгларга харыылаар

II.Актуализация

Сорулгазы:

Билиглерни ханыладыры

 

 

Чурук –биле ажыл

 

Проблеманы салыры.

III. Мотивация (Ѳөредилгеге хамаарышкан сонуургалды оттуруп, тодарадыры )

Ном-биле ажыл

Арын 71

 

Ном-биле ажыл ар 71

Дурум арын 72 стр

Кыдырааш-биле ажыл

Ай,хуну Чараштыр бижилге

Девизти бижиир.

Кылган ажылынарны бот-боттарынар хынажынар. Домакта кандыг дурумнерлиг состер барын тайылбырланар.

Эрткен кичээлде ооренген темавыс катаптаалынар. Кым? Чуу? кымнар? Чулер?

1.Чурук –биле  ажыл

Оюн «Кым? Чуу?»

Чурукта чувелерни ийи ангы болукке ангылаар (1 оореникчи)

Эмчи, повар,садыгжы. Инек, помидор, шак

- Улегер домактын утказын чугаалааш, туннелден ундурунер.

-Эрткен кичээлде ооренген темавыс катаптаалынар. Кым? Чуу? кымнар? Чулер?

Оюн « Шын тып»

Кым? Чуу? ( 2 корзина, тооруктар)

Тудугжу , бажыӊ, уруг, кырган-авам, мал, хар).

-Хойнун санында айтырыгларычул? Кымнар? Чулер?

  -Куштарны унунден танааш, чуруктарын самбырага азынар

Тест  (эжеш вариант ажыл_

Ооренгенин катаптаары

Описание: http://www.kidslessons.ru/wp-content/uploads/2013/02/soroka.jpgПолевой воробей наносит ущерб урожаюhttps://avatars.mds.yandex.net/i?id=0ccd951b47e40a7b237c38464d240787e9078060-5843509-images-thumbs&n=13

http://detskiychas.ru/wp-content/uploads/2013/03/dyatel.jpg

-Бо чулер –дир? Корген силер бе?

- Куштарнын чаражын билип алырда чуу деп айтырар силер, бодангаш харыыланар.

Бора-хокпеш кандыг?          

Торга кандыг?                                

-Ам чаа салган айтырыынарга даянып алгаш, кичээлдин сорулгазын тодарадынар.

 - Кыжын куштарга кандыгыл?

- Куштарнын ажыы чул?

- куштарга силернин дузанар

- Ам дараазында шулукту аянныг номчунар.

Словарь-биле ажыл: чыварлыг-сырынныг

- Шулукту кым бижээн-дир?

-Коге-буга, кушкаштарны чуге кызыл-даван дээнил?

- Чылдын кайы уезин бижип турар-дыр?

- Кыжын кандыг? Чогаалчыга кушкаштар кандыг-дыр? Силерге кандыг-дыр?  

- Куштарны чуге бистин оннуктеривис дээр бис?                                            

- Куштарга канчаар дузалажып турар силер?

Мерг 173

 -Автор Хар, шолдер, даглар, талдар,хараганнарны кандыг состернин дузазы-биле чуруп коргускенил?

-Ол состер кандыг айтырыгга харыылаттынар-дыр?

Шулукту ол состер чокка катап номчуп корунерем. Олар чокка хар,шолдер,даглар, талдар,хараганнарнын  кандыызын тода билип алдынар бе? Чуге?

Мерг 174

-Тавактын хевири, шынары, онун тодарадынар

 -Номнун 72-ги арынын ажыткаш номчунар, туннелин кылынар.

 

 Демниг сааскан теве тудуп чиир. (солчур, хынажыр)

-   Хой саасканнар улуг анны-даа ужуруптар. Кижилер демниг болза кандыг-даа бергелерге торулбас болур, эртине дагны-даа тургузуптар.

1 оореникчи самбырага ажылдаар

2 оореникчи Бирээзи кым? Бирээзи чуу? тывар

Тудуг-тудугжулар.уруг-урукглар

.

Тест  (эжеш вариант ажыл)

-Сааскан, бора-хокпеш, торга, коге-буга

-Кыштаар куштар бар

-Бора-хокпеш бичии. Коге-буга -улуг

-Торга чараш, шокар. Ала-сааскан-ала

Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состер.

 

Соок, чем тывылбас

Курттарны чок кылып турар

-Кыжын куштарга соок.Чем тып чиири берге.

Оларны чемгерер

Харлыг кыжы чыварлыг,

Хаарып кээр соогу кончуг.

Коге-буга, кушкаштар

Хоокуйлер кызыл-даван

борбанайнып, докпанайнып

бо-ла чемнеп чоруурлар.

-Кечил –оол Экер –оол  Дулушович

 Деспижигештер кылвыр

Туннели:

Чувелернин демдээн коргузуп турар кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состерни демдек ады дээр.

Хоюннады бургеп-бургеп

Кодан-майык уруп ла кээр

Дашкаар унгеш,  ору коорге

Даамай харлар арынга дээр

Калбак шолдер, кадыр даглар

Харны кедип каастаныптар

Кокпак талдар, хараганнар

«Койгун  кежи» борттер кедер.

Айтырыгларга харыылаар

Уруглар диктантыны бижиир.

 

Башкы уруглар-биле туннээр:

 

Куштар унун дыннадыр.                          

Чурукта куштарны адаар

 

Чуруктан куштарны ылгаар (кыштаар, чылыг чурттарже  чоруур куштарны)

Проблемниг айтыры

Айтырыг салыр, айтырыгга харыылаар.

 

-Самбырада бижээн шулукту номчуур.

Уругларнын харыызы

Сула шимчээшкин

Бистин бичии кушкаштар

Бистин черге ужуп кээр

Борбаннадыр халышкаш

Борбак хырнын тоттурар

Чип чип чип-чип.

Сула шичээшкини уруглар кылыр

V.Быжыглаашкын

Сорулгпзы:

Кичээлге билип алган билиин бадыткаары

Болуктерге ажыл

Карточка –биле ажыл. Деспижигештерде куштарнын даалгазын кууседиилинер.

Эжеш ажыл

1.Чувелернин демдээн тодарадынар Хүн (кандыг?)- …,….

Хар (кандыг?)-….,….

2.  Чувелернин демдээн барымдаалап тывынар

Ыяш, тогерик, чемненир_________.

Кажар, мегечи, чазый, чашпаа,______.

Куштар кыжын  (кандыг?) шыдамык.

3. чурук (кандыг?) арбуз- шокар,чигирзиг, улуг

https://avatars.mds.yandex.net/i?id=29f25c47449c99af54ded20ed107bf9493c391d8-9867663-images-thumbs&n=13 Яблоко-ногаан, сарыг,кызыл, чигирзиг, ажыг,улуг

4. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состерни дыйлагар шыйыг- биле, чуу деп айтырыгга харыылаар состерни чангыс шыйыг-биле шыйынар.

Ак хар, Соок хат. Чараш куш.

. Айтырыглардан салгаш, чүнү илереткенин чугаалаңар.

Чигирзиг-, дустуг-, ажыг-, сүтсүг-, катсыг.

2.1. Үлегер домактарны бижээш,утказын тайылбырланар. Үлегер домактарда кандыг? деп айтырыгга харыылаар сөстерни дыйлагар шыйыг-биле шыйыңар.

Иелиг кыс угаанныг, адалыг оол томаанныг.

2.Будуктуг ыяшка куш чыглыр

     Буянныг өгге чон чыглыр.

   3.Дунмалыг кижи дыш,Угбалыг кижи ус.

 -Уругларга карточкалар улеп бээр.

-Бирги,болгаш ийиги  болуктун уругларынга онаалга

- Состерже айтырыг салып харыылаар, башкы таблицаже бижиир:

 

 Даштын агаар (кандыг?)  соок.

Куштар кыжын  (кандыг?) шыдамык

-(Кандыг?) дуктуг – хоюг дуктуг.

Демдек аттарын ушта бижиир.

Карточка биле ажыл

 Уруглар туннел ундурер

VII. Рефлексия

-Кичээл дургузунда бодун  канчаар ажылдаанын түӊнээр.

1.Кандыг чаа чүүлдер билип алдыңар?

2. Чүү силерге солун болду?

 3.Кичээл солун болду бе?

 4.Кандыг ажылды кылыры берге болду?

Кичээлге кылган ажылдарны түӊнээр

Ѳѳредилгеге  хамаарышкан кылдыныгларны күүсетпишаан, бот-тускайлаӊ хайгааралды  тургузуп,  салдынган сорулгаларны чедип алыры.

VI.  Бажыӊга онаалга

  Карточкаларда домактарда хой сек орнунга чогуур демдек аттарын киирбишаан дужуруп бижиир

Онаалганы кууседир


По теме: методические разработки, презентации и конспекты

дополнительный материал к урокам русского языка "Тувинские народные пословицы"

дополнительный материал к урокам русского языка "Тувинские народные пословицы"...

ЗАКРЕПЛЕНИЕ ПРОЙДЕННОГО МАТЕРИАЛА «Путешествие по тувинским народным традициям - «Шагаа»

Урок математики 4 класс. Образовательная система "Школа 200..."...

Видеоцикл о забытых народных играх «Гуляй-Играй». Подвижные народные детские игры. Фольклор.

Список игр: 1. Заря 2. Кошки-Мышки 3. Столбики-Мигалки 4. Бабка, распутай 5. Челнок 6.Жмурки 7. Золотые ворота 8. Корзинки 9. Плету сито 10. СтёклышкиВсем известно, что любимые подвижные народные игры...

Русские, армянские татарские, тувинские народные игры

Народные игры - являются одним из условий развития национнальной культуры ребенка. В них он осмысливает и познает окружающий мир, в них развивается его интеллект, фантазия, воображение, формируются со...

« Этнокультурное содержание образования по внеурочной деятельности «Развитие речи по тувинскому языку» младших школьников на примере тувинских народных сказок».

Эффективная методическая практика организации процесса воспитания и обучения родным языкам и родным литературам ....

Тувинские народные игры

Тувинские народные игры...