Арадай аман зохёол
статья

            Манай Шулуутын эхин hургуули буряад хэлэн дээрэ үхибүүдэй хэлэлгэ хүгжөөхэ гэжэ ехэл оролдодог. Элдэб аргануудые хэрэглэжэ, үхибүүдэй хэлэлгэ хүгжөөнэбди, буряад арадай аман зохёол хэрэглэлгэ аргануудай нэгэн болоно.

Хүүгэдэй аман зохёолой уран һайханайнь түхэлнүүд өөрын онсо шэнжэтэй, тусхай хэлэлгын хэбтэй, маягтай гэжэ бултанда мэдээжэ. Үшөө нэгэ шухала шэнжэнь гэхэдэ, аман зохёол эхэ хэлэнэй баялигтай, оршон тойронхи байдалтай үхибүүдые танилсуулна, тэдэнэй хэлэнэйнь хүгжэлтэдэ, һуража абаха, һажааха, оюун ухаандань, зан заншал хүмүүжүүлгэдэ, ерээдүйн хүгжэлтэдэнь аша туһа хүргэнэ.

Буряад арадай аман зохёолой жороо үгэнүүд үхибүүдэй хэлэ нугархай, хурса болгохо, хэлэнэй ээдэрээ гаргаха, шалшаранаар үгүүлгыень усадхаха гэһэн гол зорилготой. 

           Оньһон үгэнүүд ехэ хурса, гүнзэгы удхатай. Эдэ үгэнүүд соо буряад зон өөрынгөө ажабайдал, ёһо заншал, эрдэм бэлиг, ухаан бодол, сэдьхэл һанаа, үри хүүгэд, аша гушанар, адуу мал г.м. наһанайнгаа эгээл үнэтэй сэнтэй онсо шэнжэнүүдые харуулһан байдаг. Оньһон үгэнүүд хүндэ һургаал заабари хэлэһэн аман зохёол болоно гээшэ. Үхибүүд бага наһанһаа эхэ эсэгэеэ, тоонто нютагаа г.м. сэгнэжэ, гамнажа һурана гэхэдэ буруу бэшэ.

           Хурса мэргэн таабаринууд соо хүнэй ажабайдалай элдэб янзын үзэгдэлнүүд нюуса удхатайгаар хэлэгдэһэн байна. Таабариин харюуень таахаяа оролдоһон хүүгэдэй оюун ухааниинь асуудал табиһан хүүгэдэй ухаанһаа бүри түргөөр хүдэлжэ эхилнэ.

           Зохёол болбол үхибүүдэй болбосоролдо, хүмүүжүүлгэдэ ехэ үүргэ дүүргэхэһээ гадна, хүүгэдэй оршон байдалда үхибүүнэй дадал, абари зандань туһатай нүлөө үзүүлдэг.

          Нааданууд хадаа үхибүүдэй наһанда эгээл хэрэгтэй зүйл, тэдэнэй ухаан бодол хүгжөөнэ, мэдэрэл мүлинэ.

          Дуунууд хүнэй һанаа сэдьхэлэй мэдэрэлнүүдые - уйдхар, гашуудал, баяр, дуран г.м. харуулна.

          Мүн тиихэдэ аман зохёолдо энхэрэлгын поэзи, үлгын дуунууд, эрхэлүүлhэн (пестушки) ба зугаа (потешки) үгэнүүд, тоолуурнууд (считалки); гааруулганууд (дразнилки, насмешки), ооголhон үгэнүүд (заклички, приговорки) ородог.

          Манай hургуулида үхибүүд арадай аман зохёолтой танилсажа, жороо болон оньhон үгэнүүдые, таабаринуудые, дуунуудые, наадануудые г.м. мэдэн абажа, хадуужа, сээжээр хөөрэхэ шадабаритай болонхой.
Таабаринууд

 Харахада дүтэ, хазахада холо. (альган)

    Хоёр үриие тэжээдэгби, хубараг шэнги хубсаһатайб, хулда томо бэетэйб. (ангир)

 Могой модо орёогоо.(бэһэлиг)

 Тархайн табан хүбүүн нэгэ гэртэй.(бээлэй)

     Гэрэй хойно гэдэгэр нарһан.(гэзэгэ)

 Гээгээгүй аад бэдэрдэг, гэмтээгүй аад, ёолодог.(гахай)

 Гуламта соо алтан сэсэг.(гал)

 Ута хүзүүтэй, үндэгэн сагаан бэетэй. (галуун)  

 Табан аха дүүнэр нэгэ нэрэтэй. (гар)  

 Алаг хонин хэбтэн таргалаа.(дэлхэй)

 Алтан мүнгэн суурга арбан хоёр тулхюуртэй.(жэл, 12 һаранууд)

 Арьягар шара нарhан 12 гэшүүhэтэй. (жэл)

 Эрхы шэнээн бэетэй, эрэ хонгор дуутай.(зүгы)

 Һайхан басаган нэгэ нюдэтэй. (зүүн)

 Шанха дээрээ хоолойтой, шэрэмэл булад шүдэтэй, шэниисэ таряан хоолтой. (комбайн)

 Харахан буруу яһан хототой.(мойһон)

 Дүрбэн аха дүү бэе бэеэ хүсэнэгүй. (мөөр)

 Аяга соо алаг булаг.(нюдэн)

    Атан тэмээн ангас гэбэ, аргамжын үзүүр   ялас гэбэ.(сахилгаан)

 Баабайн дүрбэн хүбүүн нэгэ малгайтай.(стол)

 Галба газар долёобо. (хүрзэ)

 Алтыень абаад, абдарыень хаяа.(һамар)

 Торхонь тос гээ, тоһониинь ялас гээ.(һамар)

    Гар хүлгүй аад лэ, үүдэ онгойлгодог.(һалхин)

 Мүльһэн дээрэ мүнгэн шагта аяга.(һара)

 Хүлгүй аад, ябадаг, нюдэгүй аад, уйладаг.(үүлэн, бороо)

 Хүүебэ, дүүебэ хүнхинэбэ,  ханхинаба.(үнеэ һааха)

    Тэнгэреэр тэмээн нүүбэ.(үүлэн)

Онhон угэнууд

    Ганса сусал-гал болохогүй, ганса хүн-хүн болохогүй 

    Һайн нүхэрһөө һайнай бала халдаха, муу нүхэрһөө муугай бала халдаха  

    Нажартаа бэлдэһэн-үбэлдөө туһатай

    Нэрэ олохо –наһанай, нэрэеэ хухарха-үдэрэй

    Горхо хараагүй аад, гуталаа бү тайла

    Хүлһэ гаргангүй олоһон юумэ хүнэй зөөри болохогүй

    Уһа гаталһан хойно онгосо үгэһэнэй хэрэггүй

   Худал үгэ үндэһэгүй,хуурай модон намаагүй

   Хүнэй тоһонһоо өөрын уһан дээрэ

   Хэхэдээ хэмжүүрээ мэдэ, хэлэхэдээ үгэеэ шалга

   Сэсэн хүн хүнэй бэрхые магтаха, тэнэг хүн өөрынгөө бэрхые магтаха

   Дэгэлээ шэнэһээнь гамна,нэрэеэ сэбэрһээнь гамна

   Ехээр хэлэнхаар,ехээр хэһэн дээрэ

   100 улаан үхэртэй байнхаар,6 һайн нүхэртэй байһан дээрэ

   Танилтай хүн талын шэнээн, танилгүй хүн альганай шэнээн

   Эхилбэл-дууһаха, бэдэрбэл-олохо

   Долоо дахин хэмжээд, нэгэ дахин тайра

Жороо угэнууд

Жороо үгэеэ

Жороолуулая.

Уран үгэеэ

Урилдуулая.

Хурдан гэгшын

Хурса хэлэтэй болое.

Хон – хонхохон

Хоер лонхохон.

Дон – донхохон

Долоон домбохон.

Таа, бү таа,

Тарган таршаа.

Заа, бү заа,

Заан газаа.

Алгана һалганана,

Ялаагана ялаганана.

Зоодой, зоодой,

Зохид загаһан.

Жороо үгэеэ жороолуулжа,

Ульгам үгэеэ урилдуулжа,

Хурдан гэгшын хурса үгэтэй

Болохомнай, болохомнай!

- Маа, маа,маа, - гээд,

Маарана хурьган.

- Маа, маа, маа, – гээд,

Маамаагаа эринэ.

Малаан маадай

Маа, маа, маа-

Маараһаар мал

Болохол, болохол!

Эрхэлээ, эрхэлээ

Эшэгэн тэхэ.

Эшэгэй, эшэгэй,

Эшэгэй наадан.

Эбэр ургаа

Эшэгэн тэхэ.

Эшэгэй, эшэгэй,

Эшэгэй наадан.

Дэгэл дэрыгээ,

Гутал шоройгоо,

Сабхи сахиигаа.

Шарана, игаана

Шанга наран

Шанха дээрэм.

Шон шогтоо,

Шоошмой уһандаа.

Шог шогтоо,

Шоро мяхандаа.

Толгой уруугаа

Тон гүүлэхэ,

Яһа уруугаа

Ян гүүлэхэ.

Тээ тэндэ

Арбан табан

Табан тарбаган.

Яагаа олон

Арбан табан

Тарган тарбаган бэ.

Дабаан дээрэ даха үгы,

Даха дээрээ хуяг үгы.

Талын табан

Тарган тарбаган.

Эндэ тэндэ түс мүргэлдэбэл,

Эрье дээрэ мүргэлдэхэ гү?

Элһэн дээрэ мүргэлдэхэ гү?

Шаазгай

Шангаар

Шаханаба.

Эрбээхэй эрбэлзээ

Элһэн дээрэ хэбтээ.

Эрхэтэ эрхэлээ,

Эжыдээ эльбүүлээ.

Эреэн һайхан эрбээхэй

Энээгүүр тэрээгүүр

Эрбэлзээ,

Дэрбэлзээ.

Торхонь тос гээд,

Тоһониинь ялас гээ.

Тоһониинь ялас гээд,

Түйсэ руу бүмбэс гээ.

Саашаа – наашаа,

Дүүжэн – даажан.

Хойшоо – урагшаа,

Дүүжэн – даажан.

Дээшээ – доошоо,

Дүүжэн – даажан.

Иишээ – тиишээ,

Дүүжэн – даажан.

Зүүлжээ – баруулжаа,

Дүүжэн – даажан.

Һуугаа – бодоо,

Дүүжэн – даажан.

Тэмээн, тэмээн

Тэбэрюухэй.

Тэмээнэй хүбүүн

Табарюухай.

Иимэ һайхан

Хүхэгэр хүхэ,

Мухагар мундуу

Хүхигэр хүхэ тэхэ.

Арбаад гаран

Арбагар хасуури

Арадаа үргэлжэ,

Асарааб шамдаа.

Номоо татаад,

Ногоо будаад,

Долоон үнгын

Торго үгыт!

Бообо гэдэг эдеэ

Вова амтархан эдеэ.

Таабари таалсажа,

Табаралдая.

Хүхэгэр хүхэ,

Мухагар мундуу

Хүхэгэр хүхэ тэхэ.

Хүхэ буха,

Хүхэ буха

Хүйтэндэ хүлдөө.

Тээ тэндэ

Тарган табан

Тарбаган.

Оройн бороондо нороһон

Орео боро морин.

Жолоо дарахада, жороо халтар.

Хэн хүүхэн бэ?

Хэрмэн, Булган,

Ногоолой, Нашан,

Хүхылэй, Гүхылэй.

Бишыхан дүүмни,

Дүүжэн – даажан.

Сэнгээ, хүхеэ,

Дүүжэн – даажан.

Талын тарбаган

Тарган тарбаган.

Тарбаган табараа

Табанһаа таһараа.

Галуун, галуун –

Гаа, гаа, гаа,

Галуун шангаар

Ганганаа.

Туу, бү туу,

Тулам дутуу.

Шуу, бү шуу,

Шуран бушуу.

Мүнгэн шанагын дуун,

Мүхэреэхэн аягын дуун.

Таб – таахан

Туяамнай заахан.

Би бэеэ бэелнэб,

Бидэнэр бэеэ бэеэлнэбди.

Зүүн уулын айл олон гү?

Баруун уулын айл олон гү?

Тэрэ хойно,

Гэрэй хойно,

Хори гаран

Хара галуун.

Арын тэрэ нуур,

Аргагүй томо нуур,

Хадын тэрэ нуур,

Аргагүй сэбэр нуур.

Хурдан хула морин

Хойгуур, урдуур жороолоо.

Нэгэ хүхэ мухар буха буруу,

Хоер хүхэ мухар буха буруу.

Холуур ябаа хори гаран

Хонгор халтар галуунууд.

Арзагар халаахай,

Арбагар абаахай.

Холуур ниидээ хори гаран

Хун сагаан галуунууд.

Хойгуур гарахань гү?

Урдуур гарахань?

Абын толгой дээрэ

Ахын хара малгай.

Эжын хүл дээрэ

Эгэшын хара даха.

Нэгэ хүхэ мухар буха,

Хоер хүхэ мухар буха.

Хүхэ мухар тэхэ

Эндэ тэндэ тэс мүргэлдэбэ.

Арбан табан

Табан тарбаганай

Арбан гурбанайнь

Арһые абаарай.