Рабочая программа по учебному предмету "Родной башкирский язык и литературное чтение на родном башкирском языке" для 3 класса
рабочая программа (3 класс)

Йөкмәткеһе

1. Аңлатма яҙыу.....................................................................................................................2
2. “Туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәте” предметына дөйөм характеристика………..2-5
3. Уҡыу предметының уҡыу планындағы сәғәттәр бирелеше..........................................5
4. Уҡыу предметы йөкмәткеһенә тәрбиәүи йүнәлеш ҡиммәттәре....................................6
5. Уҡыу предметын өйрәтеү һөҙөмтәләре........................................................................6-7
6. Туған (башҡорт) телен уҡытыуҙың тематик йөкмәткеһе..............................................7
7. Календарь – тематик план башҡорт теленән һәм әҙәби уҡыуҙан.............................7-9
8. Уҡытыу процессының матди-техник базаһы...............................................................10

Аңлатма яҙыу

     Туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәтенән эш программаһы 1-4 кластар өсөн төҙөлгән. Был эш программаһында Федераль һәм Республика закондары талаптары тормошҡа ашырыла.

     Программаны 1 - 4 кластар өсөн Ф.Ф. Мортазина һәм З.Ғ.Нафиҡова төҙөгән.

     Рус мәктәптәренең башланғыс кластарында төп бурыс балаларҙы башҡортса һөйләшергә, уҡырға өйрәтеү булғанлыҡтан, лингвистик материал, әҙәби текстар нигеҙендә, тел сараларын әҙәби текста күҙәтеү, табыу, дөрөҫ әйтеү һәм яҙыу, әңгәмә һәм ижади эштәр ваҡытында дөрөҫ ҡулланырға өйрәтеү йүнәлешендәге эштәр аша башҡарыла. Был күренеш әҙәбиәт һәм тел материалының тематик бәйләнешен дә, мәғәнәүи бәйләнешен дә тәьмин итә, тәрбиәүи сараларҙы үткәреүгә киң юл аса. Рус телле мәктәптәрҙә эшләүсе башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусылары сит телдәрҙә уҡытыу алымдарын, уның ҡаҙаныштарын ижади файҙаланырға тейеш. Тел һәм әҙәбиәт дәрестәрен бер-береһе менән бәйләп алып барыу яңы һүҙҙәрҙе, терминдарҙы һүҙлеккә яҙып барыу, һүҙлекте һәр дәрестә тулыландыра барыу уҡыусыларҙы һүҙ байлығын арттырыуҙа, уларҙың яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтереүгә булышлыҡ итәсәк.

“Туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәте” предметына дөйөм характеристика

     Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә уҡыусыларҙан бәләкәй күләмле диктанттар, изложениелар, иншалар яҙҙырыу ҙа бик мөһим. Телмәр үҫтереүҙә бындай эштәрҙең файҙаһы бик күп. Бындай мәктәптәрҙә балаларға башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса теоретик мәғлүмәт биреү түгел, ә уҡыусыларҙың башҡорт телендә һөйләшә, уҡый, аңлай алыу, элементар яҙыу күнекмәләрен формалаштырыу һәм үҫтереү беренсе планда ҡала килә.

     Программала тәҡдим ителгән теоретик материал ҡағиҙәләрҙе ятлау юлы менән түгел, ә уҡылған текстарҙан телдең орфоэпик, орфографик, грамматик нормаларын күҙәтеү, табыу, уларҙы аралашыу процессында ҡулланыу төп урында тора.

     Программа кимәле: базис

     Программаның йөкмәткеһе 3 йүнәлештә төҙөлгән:

 - телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу;

 - тел менән әҙәби материалдары бергә ҡушып өйрәнелә (интеграция);

 - лингвистик һәм әҙәби күренештәр, уҡыу материалы нигеҙендә, практик ҡулланыу маҡсатынан сығып өйрәнелә (коммуникатив йүнәлеш).

    Туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәтен уҡытыу маҡсаттары:

     Билдәле булыуынса, белем биреүҙең маҡсаты йәмғиәт тарафынан ҡуйылған социаль заказ менән билдәләнә. Башҡортостан Республикаһының мәғариф системаһы алдында ҡуйылған төп бурыс - ижади фекерләүсе, инициативалы, ижтимағи тормошта әүҙем ҡатнашыусы, белемле һәм үҙ телендә иркен аралашыусы шәхестәр тәрбиәләү. Мәғариф системаһы алдында ҡуйылған стратегик маҡсаттарҙы тормошҡа ашырыуҙа башланғыс мәктәп беренсе баҫҡыс булып тора.

     Урыҫ телле мәктәптәрҙә башҡорт балаларына туған телде уҡытыу маҡсаты күп яҡлы, һәм ул бер нисә аспекттан тора:

     1. Уҡыусыларҙы башҡорт әҙәби телендә дөрөҫ һөйләшергә, өйҙә, йәмғиәт урындарында, хеҙмәт процесында башҡорт әҙәби телен практик файҙаланырға өйрәтеү.

     2. Башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик нормалары буйынса белем һәм күнекмәләр биреү.

     3. Башҡорт телендә нәшер ителә торған гәзит-журналдарҙы, әҙәби китаптарҙы үҙ аллы уҡып аңлау күнекмәләрен биреү.

      4. Үҙ фекереңде билдәле кимәлдә бәйләнешле итеп һөйләй һәм яҙа алыу күнекмәләрен формалаштырыу.

      5. Телде өйрәнеү барышында балаларҙы башҡорт халҡының фәһемле тарихы, бай мәҙәниәте, әҙәбиәте, сәнғәте, күренекле шәхестәре, йолалары, тыуған илдең тәбиғәте һ.б. менән таныштырыу, уларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, уның теленә, үҙе йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.

     6. Бөтә һаналғандарға таянып, башҡорт телен, әҙәбиәтен өйрәнеү нигеҙендә, балаларҙа туған телгә ихтирам тәрбиәләү, уларға патриотик һәм интернациональ тәрбиә биреү.

      Күренеүенсә, тәҡдим ителгән программа башланғыс кластарҙа башҡорт телен өс йүнәлештә өйрәнеүҙе - башҡортса телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу һәм камиллаштырыу, башҡорт теленең фонетик, лексик, грамматик үҙенсәлектәрен аңлау һәм үҙләштереү, бәйләнешле текст менән эш итә белергә өйрәнеүҙе күҙ уңында тота. Шулай уҡ милли тәрбиә тураһында ла проблема күтәрелә.

      Программала ҡуйылған маҡсат һәм бурыстар:

     1. Танып белеү маҡсаты Уҡыусылар башҡорт халыҡ мәҙәниәтен, ғөрөф-ғәҙәттәрен, тарихи үткәнен, бөгөнгөһөн, киләсәген белергә һәм аңларға, хөрмәт итергә, әҙәбиәт-сәнғәт вәкилдәренең ижади ҡаҙаныштары менән үҙенең рухи үҫешен байыта алыу мөмкинлеген файҙаланырға тейеш. Күп милләтле Башҡортостан Республикаһы, уның халҡы, башҡорт халҡының республикала төп, ерле халыҡ булыуы, башҡорт халыҡ ижады, билдәле шәхестәр, уларҙың эштәре, ижады менән таныштырыу башланғыс этапта танып белеү маҡсатының йөкмәткеһен тәшкил итә.

      2. Үҫтереү маҡсаты Белем биреү маҡсаты методика фәнендә бик оҙаҡ йылдар буйы иң беренсе маҡсат итеп һаналды. Ләкин башҡа дидактик маҡсаттарҙы икенсе урында ҡарау белем биреү маҡсатының тейешле дәрәжәлә тормошҡа ашырылмауына килтерә. Шәхестең белемле булыуы уның фекерләү һәләте үҫешенән тора. Уҡытыу процесында үҫтереү, тәрбиә маҡсаттарын даими күҙаллап эшләү - сифатлы белем биреүҙең беренсе шарты (Л.С.Выготский). Был хәҡиҡәтте бигерәк тә башланғыс кластарҙа, балаларҙың белем алыу эшмәкәрлеге башланған осорҙа иҫтә тотоу мөһим.

      Башланғыс этапта балаларҙың психик үҫешен түбәндәге йүнәлештәрҙә үҫтереүгә айырыуса иғтибар талап ителә:  

      Фекерләүҙе үҫтереү менән бәйле психик функциялар:

∙  логик фекерләү, сәбәп-һөҙөмтә;

∙  бәйләнештәрен табыу, индуктив, дедуктив фекерләү;  Хәтерҙе үҫтереү (ихтыярлы, ихтыярһыҙ), иғтибарлылыҡты үҫтереү;

∙  аралаша белеү һәләтен үҫтереү (аралашыусанлыҡ, хислелек, эмпатия хистәре);

∙  ихтыяр көсө, маҡсатлылыҡ , әүҙемлек кеүек һәләттәрҙе үҫтереү.

     3. Тәрбиәүи маҡсат.

     Уҡыусыларҙың тейешле дәрәжәләге тәрбиәһенән башҡа уҡытыу процесын ойоштороу мөмкин түгел. Әлбиттә, уҡытыусының шәхси сифаттары, уҡыусы менән махсус ойошторолған мөғәләмәһе уҡытыу һәм тәрбиә процесында ҙур роль уйнай. Ләкин тәрбиә процесы беренсе сиратта уҡытыуҙың йөкмәткеһе һәм методтары менән бәйле. Тимәк, уҡытыуҙың йөкмәткеһен һайлағанда, материалдың тәрбиәүи мөмкинлектәрен иҫәпкә алыу - программа һәм дәреслек авторҙары өсөн төп талап. Балаларҙың йәш үҙенсәлектәренә тура килгән, уларҙы ҡыҙыҡһындырған, әхләҡи проблемаларҙы үҙ эсенә алған йөкмәтке, беренсенән, уҡытыу процесында тәрбиәүи функция башҡарһа, икенсенән, туранан-тура коммуникатив мотивация тыуҙырыу менән бәйле. Программаға балалар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе сағылдырған, әхләҡи проблемаға эйә булған бәләкәй күләмле әҙәби әҫәрҙәр һәм автор текстары индерелде.

      4. Белем биреү маҡсаты

    Уҡыусыларҙың башҡорт теле буйынса лексик, грамматик күнекмәләре, филологик белемдәре сиктәрендә генә ҡалмайынса, телмәр эшмәкәрлегенең бөтә төрҙәрендә лә ҡулланырлыҡ кимәлдә булырға тейеш. Шул ваҡытта ғына башҡорт телен туған тел булараҡ өйрәнеү бурысы үтәлә.  

      Һөйләү телмәрен үҫтереү:

1) картина буйынса һөйләү;

2) уҡыған тексты аңлы һөйләү;

3) шиғыр, тиҙәйткестәрҙе яттан һөйләй белеү;

4) йәштәштәре, ололар менән билдәле бер аралашыу сфераларында, ситуацияларҙа диалогик һәм монологик телмәр ойоштора белеү;

5) үҙенең һәм йәштәштәренең эшмәкәрлеге, тирә-яҡ мөхит хаҡында үҙенең мөнәсәбәтен белдереп, бәйләнешле һөйләй белеү.

     Ишетеп аңлау (аудирование):

1) уҡытыусының дәрес, уйын ситуациялары менән бәйле һорауҙарын, күрһәтмәләрен аңлау;

2) әңгәмәләштәшенең таныш материалға нигеҙләнгән һөйләмен аңлау, уға мөнәсәбәтен белдереү;

3) тыңлағанда һөйләм, һүҙбәйләнештәрҙе билдәләү, интонацияны айырыу;

4) әҙәби әҫәрҙәрҙең, текстарҙың йөкмәткеһен тыңлап аңлау;

5) аудиотаҫмалағы әкиәт, хикәйәне ишетеп аңлау.

       Уҡыу телмәрен үҫтереү:

1) аңлап, дөрөҫ итеп уҡыу;

2) текстағы тыныш билдәләренә ҡарап, тейешле пауза һәм интонацияларҙы үтәү;

3) тексты үҙ аллы аңлы уҡыу;

4) унан кәрәкле мәғлүмәтте табып уҡыу;

 5) бәләкәй күләмле шиғырҙарҙы яттан һөйләү.  

       Яҙыу телмәрен үҫтереү:

1) айырым һөйләмдәрҙе, бәләкәй текстарҙы үҙгәрешһеҙ, дөрөҫ итеп күсереп яҙыу;

2) матур яҙыу күнекмәләре;

3) байрам открыткалары яҙыу;

4) һүҙлек диктанты яҙыу.

      Программаның педагогик (методик) нигеҙҙәре: рус мәктәптәрендә башҡорт телен уҡытыу программаһы дөйөм педагогик (методик) талаптарға, принциптарға нигеҙләнә.       Улар түбәндәгеләргә ҡайтып ҡала:

∙ өйрәнелгән материалды анализлау, сағыштырыу, предметтарҙы ниндәйҙер билдәләре буйынса классификациялау, дөйөмләштереү;

∙ предметтарҙың төп үҙенсәлектәрен айыра, аңлата белеү;

∙ предметҡа, күренешкә ҡарата үҙ фекерендә әйтә һәм уны иҫбатлай белеү;

∙  уҡыусыларға әхләҡи һәм эстетик тәрбиә биреү;

∙  уҡытыуҙы коммуникатив йүнәлештә алып барыу;

∙  башҡорт теле системаһының бөтә кимәлдәрен (фонетик, лексик, морфологик, синтаксик,

∙ стилистик, пунктуацион) иҫәпкә алыу һәм практик файҙаланыу;  телмәр эшмәкәрлеген бөтә төрҙәре өҫтөндә эшләү;

∙  предмет-ара бәйләнеш, тарих, сәнғәт, мәҙәниәт, әҙәбиәт, халыҡ ижады һәм традицияларына нигеҙләнеп өйрәнеү.

Уҡыу предметының уҡыу планындағы сәғәттәр бирелеше

     Һәр класта башҡорт милләтенән булған балалар төркөмө булдырыла. Төркөмдәрҙә туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәте аҙнаһына 1,5 сәғәт уҡытыла. Сәғәттәр һаны иҫәбенә кластан тыш уҡыу, һорауҙарға яуаптар, контроль күсереү, контроль диктант, инша, изложение яҙыу ҙа инә.

     Уҡыу предметының йөкмәткеһе Башҡортостан Республикаһы Балаҡатай районы Кәркәй ауылы муниципаль башланғыс белем биреү учреждениеһының “Уҡыу планы”нда туған (башҡорт) теле һәм әҙәбиәтен 3 класта аҙнаһына 1,5 сәғәт, йылына 102 сәғәт уҡытыу ҡаралған. Шуға ярашлы “Башҡорт теле һәм әҙәбиәте программаһы”нда бүленгән сәғәттәр һаны ҡыҫҡартыла, бирелгән материал тулыһынса өйрәнелә. Һөйләү һәм яҙма телмәрҙең предмет йөкмәткеһе белем биреү һәм тәрбиәүи маҡсаттарға, шулай уҡ башланғыс класс уҡыусыларының йәш үҙенсәлектәренә тап килә, башҡорт теле һәм әҙәбиәтенә бүленә.

Уҡыу предметы йөкмәткеһенә тәрбиәүи йүнәлеш ҡиммәттәре

      Башҡорт телен өйрәнеү һөҙөмтәһенең бер йүнәлеше булып башланғыс класс уҡыусылары тарафынан рухи ҡиммәттәрҙең системаһын төшөнөү һәм үҙләштереү тора. Башланғыс кластарҙа әсә теле дәрестәрендә түбәндәге рухи ҡиммәттәргә иғтибар бүлеү мотлаҡ.

     Изгелек ҡиммәте - үҙеңде һанап бөтөргөһөҙ бәйләнештәрҙән торған донъяның бер өлөшө итеп тойоу, кешеләрҙең тел ярҙамында бер-береһе менән бәйләнеше әҙәплелекте таныуға нигеҙләнеүен аңлау.

     Аралашыу ҡиммәте - аралашыуҙы йәмғиәттең, мәҙәниәттең әһәмиәтле бер өлөшө итеп таныу.

     Матурлыҡ (гармония) ҡиммәте — башҡорт теленең матур, яғымлы халыҡ байлығы булыуын аңлап үҙләштереү.

     Хеҙмәт һәм ижад ҡиммәте - хеҙмәт кешелек йәшәйешенең төп шарты, хәләте булыуын ҡабул итеү. Хеҙмәткә һөйөу тәрбиәләүҙә уҡыу эшмәкәрлегенең әһәмиәте ҙур. Уҡыу эшмәкәрлеге барышында ойошҡанлыҡҡа, үҙ-аллылыҡҡа, яуаплылыҡҡа, хеҙмәтте һөйөргә өйрәнергә мөмкин икәнлеген аңлау.

     Илһөйәрлек ҡиммәте - үҙ телеңде һәм халҡыңды хөрмәт итеү, халыҡтың йолаларын, ғөрөф-ғәҙәттәрен өйрәнеү, ғаилә, ил алдында бәләкәйҙән үк яуаплы булыуҙы тойоп үҫеү.

     Кешелеклелек ҡиммәте - үҙең һәм башҡалар өсөн яуаплылыҡ тойон үҫеү, кешенең йәшәү урыны булған тәбиғәтте һаҡлау кәрәклеген аңлау.

Уҡыу предметын өйрәнеү һөҙөмтәләре

     Шәхси һөҙөмтәләр:

     Уҡыусы түбәндәге белемдәрҙе формалаштыра:

- Үҙ аллы эш итеү, белем алыу процесына етди һәм яуаплы ҡарау;

- Атай-әсәйгә, тиҫтерҙәренә, уҡытыусыларға, яҡындарына, мәктәп хеҙмәткәрҙәренә иғтибарлы һәм ихтирамлы булыу;

- Мәктәп йыһаздарына, уҡыу әсбаптарына ҡарата һаҡсыл булыу;

-Тыуған илде яратыу, ерҙе, телде һаҡлау;

     Уҡыусының түбәндәге белемдәрҙе формалаштырыу мөмкинселеге бар:

 - Һаулыҡты нығытыу;  

- Ҡунаҡта, кинола йәки экскурсия һәм башҡа йәмәғәт урындарында әҙәпле булыу, файҙалы ял итеү;

- Кеше менән аралашыу этикетын үҙләштереү.

     Предмет һөҙөмтәләре:

     Уҡыусы үҙләштерә :

- Уҡытыусы уҡыған йәки һөйләгән, үҙе уҡыған тексты аңлай алыу;

- Тексты шыма, аңлы, дөрөҫ, тотош һүҙләп уҡыу; логик баҫымдарҙы, паузаларҙы дөрөҫ әйтеү;

-  Һүҙ төркөмдәрен айыра белеү.

     Уҡыусының үҙләштереү мөмкинселеге бар:

- Уҡыған әҫәр, картина, экскурсия, ҡараған фильм, билдәле ситуация буйынса әңгәмәлә ҡатнаша алыу.

     Метапредмет һөҙөмтәләр:

     Уҡыусы өйрәнә: −

-дәрес барышында уҡытыусы менән берлектә эшләү;

-дәрескә маҡсат ҡуйыу һәм уны дәрес һуҙымында күҙ уңында тота белеү һәм тормошҡа ашырыу, эште дөрөҫ планлаштырыу, эҙләнеү эше алып барыу;

-тиҫтерҙәре һәм оло кешеләр менән итәғәтле һөйләшеү, кеше менән мөнәсәбәт ҡороу оҫталығын үҙләштереү;

− диалог ҡороу, уҡыу материалын тикшереү, анализлау, һығымта яһау.

     Уҡыусының өйрәнеү мөмкинселеге бар:

-үҙ аллы белем алыу, мәғлүмәт йыйыу һәм уларҙы ҡуллана белеү;

− эҙләнеү эше һөҙөмтәләре буйынса презентация эшләү;

 − эшләгән эштәрен дөрөҫ баһалау һәм кәрәк саҡта төҙәтмәләр индереү;

 −мәҙәниле аралашыу этикетына өйрәнеү; үҙ фекереңде ҡыҫҡа һәм аңлайышлы итеп еткереү, уны яҡлай белеү.

Туған (башҡорт) телен уҡытыуҙың тематик йөкмәткеһе

     Программала «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте» предметының йөкмәткеһе уҡыусыларға башланғыс дөйөм белем биреү этаптарына бөйле ҡарала. Уҡыусылар тәү башлап уҡыу эшмәкәрлеге төрҙәрен үҙләштерәләр: тыңларға, һөйләргә, уҡырға, яҙырға өйрәнәләр. Белем алыу рус телендә ойошторолғанлыҡтан, беренсе класс уҡыусылары башҡорт телен өйрәнеүҙе түбәндәге этаптар аша һәм рус теле менән бер юҫыҡта параллель рәүештә өйрәнәләр.

1. Һаумы, мәктәп!  2. Йәйҙе иҫкә төшөрөү  3. Алтын көҙ килә еремә  4. Кешене кеше итеүсе – хеҙмәт  5. Нимә яҡшы, нимә насар?  6. Әкиәттәр  7. Тәңкә-тәңкә ҡарҙар яуа... 8. Уралып ятҡан Уралда…  9. Ҡаһарманлыҡ юлынан  10. 8 март – ҡатын-ҡыҙҙар көнө  11. Яҙҙар килә шаулап-гөрләп...  12. Балаларҙың тормошо һәм эштәре  13. Йәй

Календарь - тематик план башҡорт теленән һәм әҙәби уҡыуҙан

Уҡыу процессының матди – техник базаһы

 1. Башҡорт теле һәм әҙәбиәте программаһы. (Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 1 – 11 кластары өсөн) Төҙөүселәре: Нафиҡова З.А., Мортазина Ф.Ф., Өфө - 2008.

 2. Башҡорт теле. Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 2 -се класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Авт.: Нафиҡова З.А., Мортазина Ф.Ф., Өфө - 2008.

5. Башҡорт теленән диктанттар һәм изложениелар йыйынтығы. М. Ғ. Усманова., З. М. Ғәбитова. Өфө – 2009

 6. 1-4 кластар өсөн диктанттар йыйынтығы. Авт.:В. Ш. Сынбулатова, Р. Ф. Нурыева, Г. Б. Ғәлиуллина

7. Башкирско – русский и русско-башкирский учебный словарь с грамматическим приложением. Авт.: Саяхова Л., Усманова М., Санкт-Петербург – 2007

 8. Башҡортса – русса темалар буйынса һүҙлек. Авт.: Усманова М. Ғ., Уфа - 2005 10. Башҡорт телен һәм әҙәбиәтен заманса уҡытыу. М. И. Баһауетдинова., Г. Н. Йәғәфәрова. Өфө – 2009.