Открытый урок по родному (тувинскому) языку
план-конспект урока (3 класс)

МБООУ СТД, НДЛ Элдиг-Хемская санаторная школа-интернат Дзун-Хемчикского кожууна Республики Тыва

3-ку класска тыва дылда ажык кичээл.

Темазы: «Кылыг созу.»

Кылган башкы:

Ховалыг Долаана Маадыровна

Элдиг-Хем, 2021

Кичээлдин план – конспектизи

Мергежили: эге класс башкызы.

Предмеди: тыва дыл

Клазы: 3 класс

Ному: тыва дыл.

Тема: Кылыг созу.

Сорулгалары:

1. Ɵɵредир: кылыг созунун утказы болгаш айтырыглары-биле таныштыраып чуве ады-биле холбаазын ханыладыр ооредир; домакка чугула кежигун болуп чоруурун билиндирер.  

2. Сайзырадыр: уругларның сɵс курлавырын, аас чугаазын сайзырадыры, боду билигни дилеп тып, оон туннел кылып чанчыктырар.

3. Кижизидер: хун чурумун сагып, бодун арыг-силиг алдынып билиринге кижизидер, бойдуска хумагалыг боорунга, бодунуң болгаш эш-ɵɵрүнүң кылган ажылдарын шын үнелеп билиринге кижизидери.

Кичээлдин хевири: чаа билиглерни шингээдип алырынын кичээли.

Ажылдын хевирлери: чангыстап, болуктеп, эштиг ажылдаары.

Кичээлде чедип алыр түңнелдери (УУД):

Эртемнер шиңгээткениниң бүгү талалыг ажыл чорудулганың (метапредметтиг) түңнелдери:

- чурук-биле ажылдап билири;  ɵске эртемнерде ɵɵренген билиглерин деӊнеп, холбап билири,салдынган сорулгага дууштур ажылды планнап, хайгаарап билири.

Медереп билириниң бугу талалыг ажыл чорудулгазы (познавательный):

Кылыг созунун утказы, айтырыглары, домакка соглекчи болуп чоруууру,чуве ады-биле холбаазын угаап билири, сөзүглелден тып билири, словарь курлавырын байыдарынга ажыл,кылган ажылынга туннел кылып билири.

Бот-тускайлаң бүгү талалыг ажыл чорудулгазы (личностный):

Мурнунда кичээлдерден алган билиинге даянып билири, бодалдарын тодарадып, сайзырадып билири,ооренген темазынга сонуургалын оттурары.

Бот-угланыышкыннын ажыл-чорудулгазы (регулятивный):

Сорулганы салып билири,туннел ундуруп,бодунга унелел бээри.

Харылзаа тудуп чугаалажырының бүгү талалыг ажыл чорудулгазы (коммуникативный):

Тода, делгереңгей харыылап, бодалын илередири, кады олурар өөру-биле ажылдап билири.

Дерилгези: проектор, экран, карточкалар, тыва дыл ному 3 класс.

Кол билиглер: терминнер: чуве ады, демдек ады, сан ады, кылыг созу, чугаа кезээ.

                                                                    Кичээлдин чорудуу

1. 1.        Мɵɵңнээшкин кезээ, уругларнын сонуургалын оттурары. (2 мин)

- Кичээливис ийи дугаар – даа болза, эштеривис – биле мендилежилинер. Мендилежирде анаа эвес мендилежир бис. Баштай кулактары – биле мендилежир (кулактарын бот – боттарынга дээштирер), ам чаактары биле мендилежир, хавактары – биле мендилежир. Эр-хейлер! Ол дээрге эштеривиске экини кузеп, кичээлде эки ажылдаарын кузеп турарынар ол – дур.

Слайд 1.

- Ам бот – боттарынарже корунгеш хулумзурунер, уруглар. Эр-Хейлер! Оожум олуруптунар. Слайд 2. Бо хун тыва дыл кичээлин мен эрттирер мен. Мени Долаана Маадыровна дээр.

- Уруглар, аян-чорук кылырынга ынак силер бе? (Ийе.)

- Богунгу кичээливис анаа эвес, а аян – чорук кичээли. Аян – чорук кылыры амыр эвес, берге дээрзин шупту билир бис. Ынаар чугле найыралдыг, эптиг – демниг улуска улуска эрттирилге бээр.

- Аян-чорук кылыр мурнунда дараазында «Эки хунну кузедим» деп оюнну ойнаптаалынар. Мен «Эки хунну кузедим» деп чугааларымга, кымга хамааржыр-дыр холун кодурер силер.

- Класстын уругларынга «Эки хунну кузедим».

- Класстын оолдарынга «Эки хунну кузедим».

- Дан бажында дижин чуп алган уругларга «Эки хунну кузедим».

- Школаже эки демдек алыр дээш келген уругларга «Эки хунну кузедим».

- Бо хунгу кичээлде идепкейлиг ажылдаар оореникчилерге «Эки хунну кузедим».

- «Эки хунну кузедим» деп бо чылыг-чымчак состерге даянып алгаш аян-чорукче чоруулунар, уруглар.

2. Билиглернин онза-чугулазын тодарадыры. Проблеманы тургузары.

- Аян - чорукче кандыг транспортка олурарывысты тывызыкты тыпкаш, билип алыр силер.

Кудумчуда бажынчыгаш

Кижилерни ажылынче,

Садикче, школаже

Саат чокка соортуп туру.

- Автобус. Слайд 3. Аян – чорук кылырда каштын хунунде, каш шакта унгенин демдегледир ужурлуг бис. Кыдырааштарынар шын салгаш, шын олуруп алынар.

- Кыдыраажынар ажыткаш, ай – хунун бижинер.

- Чараштыр бижилгеде автобус деп состу бижиир бис. Ону бижиир мурнунда холдарывыс бижииринге белеткептээлинер.

Физминутка (холдарга) Карандаштарны холдарынга чууп ойнаар.

Каллиграфтыг бижилге.

- Абтобус деп состу чараштыр бижиир.

- Автобус деп состе каш слог барыл? (3 слог.)

- Уш слог деп канчап билдинер? (3 ажык ун бар.)

- Эр-Хейлер!

3. Чаа темаже киирилде.

- Автобуска олурупкаш чуу деп хоорайже аян-чорук кылыр бис, Ак-Сал ирей тоолун ыдып бээрге, дыннааш, даалгазын кылыптарывыска билдине бээр шээй.

«Состер бодунун бажынын канчаар тып алганыл?». Слайд 4.

 «Состер бодунун баар, турар ужурлуг черин тыппайн тояап чоруп каап-тыр. Оон арга коступ  келген. Ында бажынчыгаш коступ келген.Оон адын алдын  ужуктер-биле бижип каан. Чуу деп бижээнин ам силер тывар силер.  Бажыннын чурттакчылары: «Кым силер?», Чуу силерни бээр эккелди? - деп айтырган.  Чамдык состер харыылаан.  Чамдыктары ыытташпаан. Тааржы берген состер чурттап кире берген.  Бо бажынчыгаштын чурттакчыларын кым дээрил? (Чуве ады.)

          Ам дыка чараш, каас, арыг-силиг бажынчыгаш коступ келди. Мында хоглуг, мунгаргай  дээш янзы-буру состер чурттап турар. Чурттакчылары: «Кандыг херектиг чор силер?»-деп айтырган. Тааржыр состер чурттап кире бергеннер. (Демдек ады.)

       Арткан состер улаштыр чоруп каан. База бир бажынчыгаш коступ келген. Чурттакчылары шупту дыка санаар, бодаар чурттакчылар чурттап болган. «Каш силер? Каш дугаар бажында келдинер?» деп айтырганнар. Харыылапкан состер чурттап кире бергеннер. (Сан ады.)

     Каш-ла сос арттып калган. Бо состер чуге артып калганыл уруглар? Айтырыгдан салып корунерем бо состерже. Кандыг бажынче чурттап киирер бис? Канчаар бис? Чуу деп алыр бис бажыннын адын? (Кылыг созу.)

- Бо тоолдун адын адажып беринерем деп дилеп тур уруглар. Чуу деп алыр силер? (Чугаа кезээ.)

- Чуу деп тема биле таныжар-дыр бис уруглар? (Кылыг созу.) Слайд 5.

- Эр-Хейлер! Ынчангаштын бо кичээлде «Кылыг созу» деп хоорайже аян-чорук кылыр бис.

4. Ооредилгеглиг сорулганы салыры.

- Кичээлдин сорулгазын салып аалынарам уруглар? Бо хун чуну билген турар ужурлуг бис? Бо кичээлде чуну кылыр бис? (Бо хун бистер кылыг созу деп тема ооренир бис. Кылдыныын, айтырыгларын, домакка чуу деп чугаа кезээ-биле харылзажып чоруурун билип алыр бис.)

Слайд 6.

Слайд 7.

- Хоорайга келгеш бир-ле дугаарында, ном садыы кирер бис. Дурум ар. 106. Дурумну тода болгаш ыыткылдыр ________ номчуптар.

- Эр-Хей!

5. Чаа  билиглерни ажыдары.

Дараазында парталарынар кырында чагаа хавы бар. Чагаа хавындан карточканы ужулгаш кылып, бот-боттарынар хынанар.

Карточка-биле ажыл. (эжеш ажыл)

1-ги бөлʏк

Кылыг сөзун немеп бижээш, айтырыглардан салыӊар.

Башкы самбырада чурук  ___________________.

Эрткен кичээлде башкы  эки демдек _____________.

Тыва дыл кичээлинде  кыдыраашка ________________ мен.

Кылыг сөзу чʏʏ деп айтырыгларга харыылаттынар-дыр бижи?___________________________________________________

2-ги бөлʏк

Кылыг сөзу чʏвелернин чʏзʏн илередип турарыл, кылдынып турар кылдыныгларын бижи.

Ачамга дузалажып ыяш ________________.

Авам чараш тон ______________ олур.

Кылыг сөзʏ чувелерниӊ _____________________________ илередип турар.

- Кылып алган ажылын болуктен 1 оореникчи харыызын номчуптар.

Туннел ундурерлер.

Туннел 1: Кылыг созу чуу деп айтырыгларга харыылап турарыл? Кылыг созу чуну илередип турарыл?

Кылыг созу чувелернин кылдыныын,шимчээшкинин илередир болгаш канчанган? Канчап тур? Канчаар? деп айтырыгларга харыылаттынар. (Кыдыраашче киир бижиир)

Сула шимчээшкин.

- Ам автобустан душкеш, бичии дыштанып алыылынар. Слайд 8.

Мага-ботту дыштандырып,
Маннап халып ойнаалынар.
Холдарывыс часкап-часкап,
Хокпаннадыр  шурагылаал.

6.  Тодаргай билиглеринге даянган быжыглаашкын.

- Аян-чоруувус уламчылаалынар.

- Дараазында экранда бижиттинген домакты номчуптаалынарам, уруглар. Слайд 9.

Кушкаш ужуп чор.

- Сос бурузунче айтырыгдан салыптынарам. Чуу?(Кушкаш), Канчап чор? (ужуп чор). Чуве ады домакка кандыг кежигун болуп чоруур? Адаан канчаар шыяр бис?

- Кылыг созу домакка кандыг кежигун болуп чоруурул? Канчаар шыяр бис?

Туннел 2: Кылыг созу домакка чугул кежигун (соглекчи) болуп чоруур, адаан ийи шыйыг биле шыяр. Кыдаараштарынче киир бижиир.

7. Туннел быжыглаашкын.

Оюн «Диинге дузалаш» Эжеш болуп ажылдаары. Слайд 10.

- Диин тооруктар чыып, шыгжап кышка белеткенип турган. Тоорукту чыырда эн эки амданныын корзинаже чыып турган, а артканнарын чингис адаанга чажырып турган. Диинге тоорук чыырынга дузалажынар. Хой сек орнунга кижилернин мергежилинин аайы-биле кылдыныын илередир состерни аданар.

Башкы …, эмчи …, кассир …, чолаачы …, садыгжы …

(Харыызы: Башкы тайылбырлаар.

 Эмчи эмнээр.

Чолаачы чычаан мунар.

Садыгжы акша санаар.)

Бот ажыл. Слайд 11.

- Ам дедир чанарда белектер садып алгаш чанар бис.

- Мергежилге 275 ар. 105. Слайд 12.

Балыктар....эштир, чемненир.

Кушкаштар....ужар,ырлаар.

Арылар....шагар,ужар.

- Кылып алгаш, эжинин ажылы – биле солушкаш бот – боттарын хынажыр.

Уе артар болза. Мергежилге 281 ар.106.

8. Түңнел кылыры (рефлексия)

- Кичээл эгезинде кандыг сорулга салып алгаш турган силер? (Кылыг созу деп тема ооренген бис. Кылдыныын, айтырыгларын, домакка чуу деп чугаа кезээ-биле харылзажып чоруурун билип алган бис.)

- Салып алган сорулганар чедип алган силер бе? (Ийе.)

- Эр-Хейлер! Кичээл дургузунда бердинген  даалгаларны кончуг эки күүсеттиңер. Демдектер салыры.

- Кичээлдин эгезинде кандыг сагыш – сеткилдиг эгеледивис? Ам сагыш – сеткилинер кандыг – дыр бо смайликке коруп корунерем. (Уруглар смайликтин аскын сагыш – сеткилинин аайы – биле чуруур.)

- Кичээлге ажылдаанынарны унелеп корунерем. Слайд 13. Парталарынар кырында шаг-ла мындыг чадажыгаш бар, бо чадажыгаштын кайызында турар силер?

- Чаданын ортузунда бодун кым салганыл? Чуге?

- Чаданын эн – не кырында бодун кым салганыл? Чуге?

Бажынга онаалга.

- Силерге ийи ангы онаалганы берип турар. Кайызын кылырын боттарынар шилип алыр силер.

1. Мергежилге 280 ар. 106.
2. Канчанган? Канчап тур? Канчаар? деп айтырыгларга харыылаар 2 домак чогаадып эккээр.

- Моон-биле «Кылыг созу» деп хоорайже деп аян-чорук кичээлин доозар-дыр бис, уруглар.

Кичээлде шупту эки ажылдаан, эр хейлер!

- Кичээл тонген.