с тока ававыс чокта (эгеден узунду) 3 класс
план-конспект урока

Башкы: Монгуш Ч.Д. Класс: 3 класс. Кичээлдин темазы: Салчак Тока Калбак-Хорековичинин «Ававыс чокта» деп эгеден узунду. Сорулгазы: Салчак Токанын «Ававыс чокта» деп эгеден узундузу-биле таныштырар; уругларны шинчилекчи, чогаадыкчы чоруун сайзырадыр болгаш эртемге сонуургалын, билигже сундузун оттурар; Уругларны аваларын унелеп билиринге база хундулээчел болурунга кижизидер. Дерилгези: улегер домактар, ава дугайында чуруктар, С.К. Токанын чуруу, тос-чадыр. Кичээлдин чорудуу I. Орг. кезээ. Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар. Психологтуг белеткел. (Слайд 1) Ажыл-ишке, ооредилгээ, Аажок кежээ толдер бис. Эртем-биле чалгыннангаш Эчис кузел чедер бис. -Бот-боттарынарже хулумзуржуп корушкештин, кончуг оожум олурунар, эргим уруглар!!! - Кичээливис оюн-маргылдаа хевиринге эртер. Шииткекчилер кылдыр башкыларны чалап алыылынар. Шииткекчилер маргылдаанын туннелин таблицага харыылар барымдаалап ундурер, эки харыылаан болгаш идепкей чок оореникчилерни туннеп, демдээн салыр. II. Ажыл-чорудулгаже бот-тодарыдылга. -Богун кичээливисте кымнын дугайында чугаалажырывысты чурукту коргеш, шулукту дыннааш, билип алыр силер. - чурукту кичээнгейлиг корунер.(Слайд 2) Корген караа, дыннаан кулаа – толунде,(Слайд 3) Хоон-сеткил сонуургалын эндевес, Чагып-сургап, човун соглээр сумелекчи – Чаагай орук айтыкчызы авалар. - Кымнын дугайында чурук болгаш шулук-тур, уруглар? - Богун класстан дашкаар номчулга кичээлинде чунун-биле таныжар бис? (Слайд 4) С.К. Тока «Араттын созу» деп чогаалдан «Ававыс чокта» (Эгеден узунду) - С.К. Тока “Араттын созу” деп кончуг улуг чогаалды бижээн. Ол чогаалдан “Ававыс чокта” деп эгенин узундузу-биле таныжар бис. - Чуну кылыр бис? (Слайд 5) Чогаалчынын биографиязы - биле таныжылга. (Слайд 6, 7, 8) С.Токанын допчу-намдарын кысказы-биле коор болзувусса ол 1901 чылдын декабрь 15те Каа-хем унунда Мерген хем кыдыынга торуттунген, човурээ, тостан кылган чадырга чурттап чораан. Оон бичиизинде адын "Тывыкы" дээр чораан. Ол куруне ажылдакчызы болгаш чогаалчы. Биске бараалгаткан ажылы дээш чеди Ленин ордени-биле шаннаткан, куш-ажылдын Маадыры, улустун чогаалчызы деп хундулуг аттын эдилекчизи. С. Тока 1973 чылда мочээн. Анаа монге тураскаалды Кызыл хоорайда кылган. (Слайд 9) Бистин богун ооренир чогаалывыс «Аратын-созу» деп бот намдар романы 3 номдан тургустунган.Оон иштинде «Ававыс чокта» деп эгеден узундуну коор бис. Феодалодыг Тыванын уезинде бичии Тыванын хайгаарал чогаалы-дыр. Шын ындыг амыдыралды чурттап эрткен. Шаандагы уругларнын салым-чолун Тыванын амыдыралын дамчыштыр илереткен. III.Кылып чорудар ажылдарывысты тодарадып алыылынар. 1. Созуглел-биле ажылдаар. (Слайд 10) а) башкынын ночулгазы. б) Оореникчилернин номчулгазы. Словарь ажылы. (Слайд 11) Хулбус - иви малдын эр хевири; ужалаан - олчазын улешсин деп анчыдан дилээри; дугай дег (эргижирээн сос) шенек дурту дег (узунунун хемчээли); чалбарыыр - тейлээр; ченгии (паш) - хола. - Ам бичии ойнаптаалынар, уруглар. (Тыва улустун аас чогаалын аданар) 2. Тывызыктар, улегер домактар тывар. - Клазывыс 2 аймакка уступ алыылынар. С.К. Токанын бичиизинде адын кым дээрил? 1-ги аймак –«Тывыкылар» Акызынын адын кым дээрил? 2-ги аймак– «Кангыйлар» (Слайд 12) Шаанда кижилер торел аймак аайы-биле чурттап чорааннар. Чижээ: Хертектер, Монгуштар, Тулуштер. А торел аймак деп чул? Аймак –болук. (группа) Чоок уткалыг состерни кандыг состер дээр бис? (синоним) I. МАРГЫЛДААНЫН БИРГИ КЕЗЭЭ. Тиилекчи аймакка «ХУРАГАН» шанналын тыпсыр. Оюн « Синонимин дурген ада». А) Тывызыкты тывынар. Аа судун эмзирип кааш, удувайын, Аарткыышта чаш-ла толун чайгап хонар. Адаттынгыр, эргеленчиг, дыннаксанчыг, тааланчыг. Аксы дылы унуп келген чаш-ла толдун Адап ханмас бир-ле дугаар эткен созу Чуу-дур чээ, тывынарам? Б) Башкы состу адаарга, аймак бурузу ол состун синонимин адаар. Мээн авам ажылгыр (кежээ), эвилен (ээлдек), кылган чеми чемзиг (чеми амданныг), коружу хоюг (коружу чымчак). Маргылдаанын бирги шанналын тиилээн аймаккка тыпсыр. ШАННАЛ. III. Чаа билиглерни ажыдары. МАРГЫЛДААНЫН ИЙИГИ КЕЗЭЭ. Тиилекчи аймакка «ХОЙ» шанналын тыпсыр. - Дурген чугаанын ажыы чул? Созуглелди эки, аянныг номчуурда эки кылдыр дурген чугаадан чугаалаптаалынар. 1. «Дурген чугаа» Аймак бурузу дурген чугаалаар. Ава, ава авайымны Азырап каан авайымны. Авазы дег, иези дег, Артык ынак чуве бар бе 2. Созуглел-биле ажыл С.К. Тока “Ававыс чокта” Словарь-биле ажыл: Хулбус – иви малдын эр хевири; Кара шаар – ковей; Ужалаан – олчазын улешсин деп анчыдан дилээри; Дугай дег – холдун шенээнден ужунга чедир хемчээл, кыры дурту; Чалбарыыр – тейлээр. А) Аянныг номчулга. Б) Илчирбелей номчулга В) Айтырыгларга харыыланар. Болук бурузунге айтырыглар. «Тывыкылар» Эрги Тыва уезинде ава кижи ажы-толун остурер дээш, чуну кылып чораан-дыр? Багай чадырга артып каан уруглар канчаар аргаланып турганнар-дыр? «Кангыйлар» Бичии уруглар чуге хамыктын мурнунда анчы Томбаштайнын оонге чугуржуп кээп турганыл? Улуг кижилер анчыны канчаар уткуур турганыл? Тывышты улежип турда, кандыг езуну сагыыр турган-дыр? Г) Рольдап номчуур. Д) Созуглелин иштинден хуу чуве аттарын аданар. Дурумун чугааланар.(Тывыкы) Е) Созуглелдин иштинден кыйгырыг домактарын номчунар. Кыйгырыг домактарын канчаар номчуур бис? Маргылдаанын шанналын тыпсыр. СУЛА ШИМЧЭЭШКИН Музыка аайы-биле уруглар сула шимчээшкиннерни кылыр. IV. ЧАА БИЛИГЛЕРНИ БЫЖЫГЛААРЫ. МАРГЫЛДААНЫН УШКУ КЕЗЭЭ. Тиилекчи аймакка «Аът» шанналын тыпсыр. 1. Оюн “Илчирбе” Созуглелдин планын тургускаш, утказын эдерти чугаала. Болук бурузунде бир оореникчи созуглелдин утказын чугаалаарга, оскези улаштыр чугаалааар. 1. Токанын авазы 2. Бичии уруглар авазы чокта. 3. Олчаны улежири. 4. Томбаштын бичии уругларга дузазы. Туннели: Улегер домак-биле ажыл. Шаг шаа-биле турбас Чавыдак когу-биле турбас. - Улегер домактын утказын чугааланар. -Улегер домактын утказы-биле Токанын чурттап эрткен амыдыралын тунненер. Тока кандыг кижи болган-дыр? Маргылдаанын УШКУ шанналын тиилээн аймаккка тыпсыр.ШАННАЛ 2. Кыдырааш-биле ажыл. МАРГЫЛДААНЫН ДОРТКУ КЕЗЭЭ. Тиилекчи аймакка «ИРТ» шанналын тыпсыр. - Токанын иези кандыг кижи чораан-дыр? - Ажы-толун остурер дээш чуну кылып чорааныл? - Аванар дугайында чугааланар. ЭШТЕЖИП АЖЫЛДААРЫ. Ава кижи дугайында улегер домактан бижиир. Булут аразында хун караа чылыг. Улус аразында ием караа хоюг. Ада созун артынга кагбас. Ие созун ийинче итпес. Дараазында состерден эгелээн 4 одуруг шулуктен чогаадыр. Ава дээрге алдын хун-дур. Аванарны хундуленер! Авалар дег ынаныштыг Авыралдыг кижи-даа чок. Рефлеаксия. Бо кичээдде силерге чуу берге болду? Кичээлдин туннели. Эки ажылдаан уругларны туннээр.