Рабочая программа тувинской литературе
календарно-тематическое планирование (4 класс)

ТАЙЫЛБЫР БИЖИК

                      «Литературлуг номчулга» деп эртемнин ооредилге планында туружу Л. С. Кара-оол «Литературлуг номчулга» эге школанын 4-ку клазынга ооредилге ному, Тыванын ном ундурер чери Кызыл -2014.

        Эге школага «Литературлуг номчулга» деп эртем оореникчини чогаалга чангыс аай болгаш узуктелиишкин чок ооредиринин бир кезээ болур.

        Эге класс оореникчилеринге эртемни ооренип тура, амыдыралчы дуржулгазы байлак эвес болганындан чечен чогаалды состун уран чуулу деп шингээдип алыры онзагай.

        Баштайгы уе-чадада уругларнын чедиишкинниг ооренир болгаш сайзыраарынын кол байдалын чедип алыры-биле номчуттунар чанчылын хевирлээри чугула. Оон ужун номчулгага сундулуг уругну белеткээринин элээн каш угланыышкыннары бар: тыва чечен чогаалдын созуглелдерин номчуур чанчылдарын хевирлээр болгаш сайзырадыры; чогаалдын утказын шингээдип алыры-биле практиктиг билиин сайзырадыры; чечен чогаалдын эн бодун билиглери-биле уругларын чепсеглээри; долгандыр турар хурээлел, мозу-шынар база эстетиктиг унелелдер дугайында билиин хевирлээри.

        «Литературлуг номчулга» кичээлдеринин, оске эртемнерге бодаарга, бир тускай чуулу – кичээл бурузунге чогаалдын жанр болгаш утказындан хамаарылга чок оореникчилернин дыл домаа база нити кижизидилгезинче кичээнгейни угландырары: созуглел бурузун уругнун аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырындан ангыда, мозу-будуш талазы-биле шынарларын хевирлээр сорулгалыг ажыглаар.

        Ук эртемни ооредип тура, эртемнер болгаш культуралар аразында харылзааны, ынчангаш орус база оске чоннарнын аас чогаалы, чечен чогаалы, хурээлел, уран чурулга, куш-ажыл кичээлдери-биле холбаары кордунуп  турар.

        Эге школага «Торээн чугаа» деп эртемни ооредиринин кол сорулгазы – торээн дылынга медерелдиг, шын база аянныг номчуп билир кылдыр чанчыктырарда, тыва дылында бижиттинген ооредилге, эртем-нептергей база чечен чогаал созуглелдеринин утказын шингээдип, угаап бодаар чанчылдарын оттуруп сайзыратпышаан, бот-номчулга дуржулгазынга даянып, номчукчу болур бурун эргезин хевирлээр.

Ук сорулганы боттандырары-биле дараазында айтырыгларны шиитпирлээр:

- Торээн дылынга чугаа ажыл чорудулгазынын бугу хевирлерин (дыннаары, номчууру, чугаалаары, бижиири) сайзыратпышаан, оске кижилер-биле харылзаа тудуп билир кылдыр чанчыктырар;

- Тыва чечен состу эстетиктиг шингээдип алырынга белеткеп, торээн дылынга номчуттунар сонуургалын оттуруп сайзырадыр;

- Тыва чечен чогаалдын созуглелдери-биле ажылдап билир кылдыр чепсеглээр сорулгалыг эге практиктиг билиглерни бээр;

- Чангыс ол-ла темага бижиттинген тыва болгаш оске чоннарнын чогаалдарын деннеп, домей болгаш ылгалдыг чуулдерин тодарадып билир кылдыр чанчыктырар;

- Уругларнын номчаан чогаалдарынга даянып, оларнын мозу-будужун хевирлеп тура, эки-багай, буянныг-бак деп чуулдер дугайында билиглерин сайзырадыр, торээн чону база оске аймак кижилер чурттап турар чурту дээш чоргааралын оттуруп, Тыва болгаш Россиянын чоннарынын культура база чечен чогаалы нхундулеп билир кылдыр кижизитпишаан, оореникчилернин мозу-эстетиктиг дуржулгазын байыдар.

          Номчулга кичээлдери дээрге эге школада ɵɵренип турар кол  эртемнерниӊ бирээзи деп санаттынып турар. Ол уругларныӊ шын медерелдиг номчулгазын болгаш сɵзуглел-биле ажылдап билирин, уран-чечен номчулгага сонуургалын оттуруп, уругнуӊ ниити  сайзыралынче, эстетиктиг болгаш мɵзу-шынар кижизидилгезинче кичээнгейни угландырып турар.

          Чечен чогаал  номчулгазы деп курузун чедиишкинниг ɵɵренип алыр болза, ол эге школаныӊ ɵске-даа эртемнериниӊ тγӊнелдерин хандырар. Эге школага чечен чогаал номчулгазыныӊ программазы  уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Ооӊ иштинде бир онзагай черни ɵɵреникчилерниӊ шын чугаалап ɵɵредириниӊ кол хевири (аргазы) - номчулганыӊ чанчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары ээлеп турар.      

Бердинген курс дараазында сорулгаларны чедип алырынче угланган:

- ыыткыр (дыӊналдыр) номчуурунуӊ хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчуурун, литературлуг шын адаашкын ёзугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчууру; номчаан чогаалыныӊ утказын сайгарып, ында кол чγγлду илередип, оон чогуур тγӊнелдер кылыры, номчаан  сɵзуглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда ат тыварынга, абзац дузазы-биле  план тургузарынга, номчаан чγγлγнγӊ утказын делгереӊгей (долу) азы допчу кылдыр чугаалап ɵɵрениринге чаӊчыктырар;

- уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг ёзуга, бот-боттарынга негелделиг, шынчы, ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мɵзулуг аажы-чаӊга, кγш-ажылга кижизидер;

- уругларныӊ ном - биле ажылдап, оон билиг тыварынга номну γргγлчγ номчуурунга негелделиг, чечен чогаалга сундулуг, уран сɵстуӊ тургузукчулары - чогаалчыларныӊ чогаадыкчы ажыл-херектеринге сонуургалдыг болурун чедип алыр;

- хемчээл, утка, тематика, жанр талазы -биле аӊгы-аӊгы  чогаалдарны ханы, шын билиндирер;

- уругларныӊ чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыӊнап билириниӊ база сɵзγглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлерин сайгарып шыдаптарыныӊ чаӊчылдарын шиӊгээттирер;

- уругларныӊ ɵɵренген чогаалдарыныӊ утказын, ооӊ маадырларыныӊ хɵделиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шиӊгээдип ап, аӊаа хамаарыштыр чогуур γнелелди берип, боттарыныӊ сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарыныӊ, чечен чогаалды долузу-биле шиӊгээдип алырынга аргаларын сайзырадыр;

- чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир кылдыр уругларны ɵɵредир; оларны боданыр аргаларын болгаш чогаадыкчы бодалын сайзырадыр;

- шγлγк чогаалын кичээнгейлиг дыӊнап билириниӊ аргаларын сайзыратпышаан, ооӊ уран сɵзун чарашсынар болгаш ханы шиӊгээдип алырыныӊ дуржулгазын мɵɵӊнеп, аӊаа уран-чечен хɵɵннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер;

- долгандыр турар хγрээлел болгаш бойдус дугайында уругларныӊ боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билириниӊ дуржулгазын байыдар.

         Номчулганы эге школаныӊ ɵɵредилге эртеми кылдыр киирген болганда, ол чγгле ɵɵредиглиг эвес, а кижизидиглиг сорулгаларны шиитпирлээр улуг ужур- уткалыг. Хар – назынынга дγгжγп турар уран-чечен чогаалдар-биле таныжылганыӊ мɵзу-бγдγш болгаш эстетиктиг ужур-утказы уругларныӊ миниишкиннеринге, угаан-медерелинге  болгаш номчукчунуӊ тура-соруунга салдарлыг, национал болгаш бγгγ кижи тɵрелгетенниӊ γнелиг чγγлдеринге тааржыр хууда шынарларныӊ хевирлеттинеринге дузалаар. θɵреникчилерниӊ моральдыг нормаларже  уг-шиин тып билири, оларныӊ боттарыныӊ херектери-биле культурлуг кижиниӊ аажы-чаӊыныӊ этиктиг принциптеринге  хамаарыштырып билирин сайзырадыр; эки сеткилдиг кады ажылдажылганыӊ чаӊчылдарын кижизидер. Чечен чогаал номчулгазы деп курсту шиӊгээдип ап турар γеде эге школаныӊ ɵɵреникчилериниӊ коммуникативтиг культуразыныӊ деӊнели бедиир: диалогтар тургузар билиглери; бодунуӊ γзел-бодалын дамчыдып билири; бердинген чугааларныӊ сорулгаларыныӊ аайы-биле монологтарны тургузуп билири; сɵзγглелдерниӊ аӊгы-аӊгы хевирлери-биле ажылдап билири  (тоожуушкун, чурумал, угаап-боданыышкын); номнуӊ тайылбыр аппарады-биле бот ажылдап билири; словарьлардан, справочниктерден, энциклопедиялардан чогуур ужурлуг медээлерни тып билири хевирлеттинер.

Номчулга кичээлдеринге ɵɵреникчи бодун шыырак билиглиг номчукчу мен деп чγγлду билип алырынга дузалап турар номчукчунуӊ харыылап билир айтырыглары хевирлеттинер. Билиглиг номчукчу γргγлчγ ном номчуурунга, сɵзуглел-биле ажылдаарыныӊ аргаларын болгаш номчулганыӊ техниказын, номчаан болгаш дыӊнаан чогаалдарыныӊ утказын билип алырынга, номнарда бар билиглерни боттары тып болгаш γнелеп билиринче чγткγлдγг болур.  

             Бердинген курс уругларныӊ чечен чогаалдарны номчуурунче сонуургалын бедидер. Чечен чогаал эртеминге хамаарыштыр 3-4 класстарга дараазында бɵдγγн билиглер-биле база таныштырып болур: автор дугайында бɵдγγн дыӊнадыглар, номчаан чогаалыныӊ жанры, темазы, улустуӊ аас чогаалыныӊ бичии жанрлары – тывызыктар, γлегер домактар, дγрген-чугаалар, янзы-бγрγ  тывызыктыг бодалгалар,эге рифма, диригжидилге аргазы, чечен чугаа,бойдус чурумалы,эпитет, басня, риториктиг айтырыг дээш оон-даа оске.

Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле танышкан тудум, уругларныӊ ниити сайзыралы, чγвени угаап, медереп билири, сагыш-сеткилдиӊ бодалдары улам делгемчир, ханылаар, байлакшыр. Авторнуӊ сɵзγглелинге дγγштγр уругларныӊ аас-биле харыылары, чечен овур-хевиринге хамаарыштыр билип алган бγгγ-ле ажыктыг чγγлдери- оларныӊ чечен чогаалды шиӊгээдип ап турарыныӊ херечизи болур.  

   Тыва Республиканыӊ ɵɵредилге черлериниӊ ɵɵредилге планында кɵрдγнгени – биле 4-кγ класска номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынга бγдγн чылда 51  шак, неделяда 1,5 шак бердинген.

Бирги  улдуӊда -  8шак

Ийиги улдуӊда -  7 шак

Yшкγ улдуӊда -    20 шак

Дɵрткγ улдуӊда - 16 шак

Номчулга программазы  дɵрт кезектен тургустунган:

1. Номчулганыӊ тематиказы
2. Класстан дашкаар номчулга
3. Номчулга талазы-биле алган билиглери, чанчылдары болгаш мергежилдери
4. Чогаалдарнын хевирлери (жанрлары) практиктиг таныжылга

Чамдык кол темалар класс бγрγзγнγӊ программазында бар. Ынчалза-даа олар анаа катаптап турар эвес уругларныӊ назы-хары улгадып, билииниӊ деӊнели бедээни-биле чергелештир чечен чогаалдарнын хемчээли, утказы болгаш дылдыӊ уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чγγлдер немежип бар чыдар.

Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларныӊ аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Оон иштннде бир онзагай черни ɵɵреникчилерни щын чугаалап ɵɵредириниӊ чугула хевири (аргазы) - номчулганыӊ чаӊчылдарын  шингээттирип хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары кол черни ээлеп турар.

θɵредилгениӊ бирги чылында сɵс номчуурунуӊ аргаларын шиӊгээтгирип, аӊгы-аӊгы сɵстерни, сɵс каттыжыышкыннарын домактар болу бээр кылдыр γн аайы - биле (интонация) кожуп, чγгγртγ номчулгаже чоорту шилчиир.

Ийиги чылында угаан ажылыныӊ база бир чадазынче γнγп, иштинде номчулганыӊ чаӊчылдарын боттандырар.        

Yшкγ чылында номчулганыӊ темпизин элээн дγрген шуудадыр. Номчулга γезинде γе камнаарыныӊ чогумчалыг аргаларын чɵп ажыглаарын шиӊгээттирер.

Дɵрткγ чылында номчулганыӊ кол шынарларын (шын, чγгγртγ, медерелдиг, аянныг) колдуунда шиӊгээдип апкан турар. Литературлуг шын адаашкын ёзугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчуурун  чаӊчылдарын ап, номчулганыӊ чогуур темпизин шын сагып билген турар ужурлуг.

Эге школаныӊ бγгγ-ле чадаларында башкы уругларны номчуп билир кылдыр ɵɵредири-биле чергелештир уруглар боттары номчаан чогаалыныӊ утказын сайгарып, ында кол чγγлду илередип, оон чогуур  тγӊнелдер γндγрγп шыдаптарынче угланган ажылдарны база чорудар.

Оон аӊгыда номчаан сɵзγглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда aт тыварынга, абзацтар дузазы-биле план тургузарынга, номчаан чγγлγнγӊ утказын делгереӊгей азы дорт кылдыр чугаалап ɵɵрениринге чаӊчыктырар.

Программада бердинген чижек тематикаларга хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар иштинден уруглар тɵрээн чериниӊ, долгандыр турар хγрээлелдиӊ; эш-ɵɵр болгаш γе-чергелериниӊ, оларныӊ чуртталгазыныӊ, оюн-тоглаазыныӊ, ужуралдарыныӊ; бойдус болгаш оон камгалалыныӊ; тыва чоннуӊ чаагай чаӊчылдарыныӊ; тɵрээн чуртунуӊ тɵɵгγзγнден барымдааларныӊ дугайында билиглерни шиӊгээдип алырлар.

Номчулгага болгаш чугаа сайзырадылгазынга ɵɵреникчилерниӊ билир ужурлуг кол билиглери, мергежилдери болгаш чаӊчылдары

4-кγ классты доозуп тургаш, ɵɵреникчилер дараазында чγγлдерни шиӊгээдип  алган турар.

     Номчулганыӊ чаӊчылдары:

• 3-ку класска алган билиглерин улам ханыладыр болгаш быжыглаар.
• Утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сɵзуглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру.
• Номчулга γезинде нарын сɵстерни, ылаӊгыя кылыг сɵстерин, чγве аттарын, утка талазы-биле тудуш холбаалыг сɵстерни (чγве ады  биле эдеренчи, демдек ады биле чγве адыныӊ каттышканы) бот – боттарындан адырбайн, тудуштуруп номчууру.
• Сɵзγглелде чугула утка илередир сɵсту ылгап билири.
• Баштай иштинде номчааш, ооӊ соонда аянныг, ыыткыр номчууру.
• Диалогту аянныг рольдап номчууру.
• Иштинде оожум болгаш шилилгелиг номчулганыӊ аргаларын шиӊгээдип алганы. Номчулганыӊ темпизин сагып шыдаары.
• Таныш эвес сɵзγглелди номчуурунуӊ дγргени 1 минутада 65-70 хире сɵс.
• Сɵзγглел-биле ажыл. Сɵзγглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ  дес -дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билир.
• Улуг эвес сɵзγглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бγрγзγнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сɵзγглелдиӊ планын тургузары.
• Номчаан чγγлγнγӊ утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары.
• Чогаалдыӊ кол бодалын илередип, боттарыныӊ сɵстери-биле ону бадыткаары.  Чогаалдыӊ киржикчилериниӊ чугаазын барымдаалап, оларга γнелел бээри.
• Болуушкуннуӊ чылдагаанын тайылбырлап шыдаары.
• Хайгаараан, кɵрген-билген чγγлдериниӊ дугайында, башкыныӊ дузазы-биле сайгарган чуруктарга хамаарыштыр кыска чугаалар тургузары.
• Делгереӊгей болгаш кыска план ёзугаар номчаан чγγлγнуγӊ утказын дес-дараалаштыр γшкγ арындан чугаалап билири.
• Сɵзγглелде билдинмес болгаш чаа сɵстерни, сɵстуӊ чамдык уран аргаларын боттарыныӊ билир шаа-биле тайылбырлап шыдаары.
• Чогаалдыӊ кол темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (γзγндγлер, абзацтар) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры. Чогаалдыӊ маадырларыныӊ бирээзиниӊ ɵмγнээзинден делгереӊгей азы допчу чугаа кылып билири.
• Аас чогаалдарыныӊ болгаш чечен чогаалдыӊ хевирлери-биле (жанрлар) практиктиг таныжылга. Басня, ооӊ онзагай талазы.

Личностуг (бот-тускайлаӊ онзагайлары)

Тɵрээн дылывыс харылзажырыныӊ база мээ-медереливистиӊ шынарын кɵргγзериниӊ кол чепсээ; тɵрээн дыл национал культуравыстыӊ кол болуушкуну; сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдыӊ бай-байлаан, уран-чечен  аргаларын  чɵптγг ажыглап билири; тɵрээн дылын улаштыр ɵɵрениринге сонуургалын оттурары; аас болгаш бижимел чугаага дылдыӊ уран-чечен аргаларын чедимчелигажыглап билири; бойдусту, ниитилел амыдыралын хайгаараарынга γндезилээш, материалистиг γзел-бодал-биле илередири.

 ɵɵреникчилерге хевирлеттинген турар билиглер:

- ɵɵредилгениӊ чедиишкинниг болурунуӊ чылдагаанын тып билири;

- бодунуӊ ажылын тγӊнеп, γнелеп билири;

-бодунуӊ тɵрээн чуртунга болгаш чонунга, ооӊ амыдырал-чуртталгазынга хамаарылгазын шиӊгээдип алыры;

- ɵске чоннарныӊ ниити мɵзγ-шынарыныӊ, моральдыг нормаларыныӊ талаларын билип алыры;

- бодунуӊ-даа, ɵске чоннуӊ кижилериниӊ кылган эки, багай талаларыныӊ уг- шиин тып билири;

- моральдыг нормаларга болгаш этиктиг негелделерге дγγштур аажы-чаӊын таарыштырары;

- ɵске кижилерниӊ сагыш-сеткилин, ишти-хɵӊнун билири болгаш олар-биле кады сагыш-човаары;

- уран-чечен культура-биле таныжып тура эстетиктиг овур – хевирлернин кижизиттинери;

- ɵɵредилгеже, эртем-билигже чγткγлдγγ;

ɵɵреникчилер чγнγ билип алырыл:

- долгандыр турар бойдуска хумагалыг, камныг, ынак болуру;

- аажы-чаӊы моральдыг мɵзу – шынарга, ужур-чурумга чагыртыры;

- ɵске чоннарныӊ хамаатыларынга деӊ хамаарылгалыг болуру.

Метапредметтиг

• Чаа чγвени билип алыр чγткγл-сонуургалын улам сайзырадыр.
• Салдынган сорулгага дγγштγр кылыр ужурлуг ажылды планнап, хайгаарап, ооӊ тγӊнелинге чедериниӊ болдунар аргаларын тодарадып билирин ɵɵредир.
• Сорулганы шын салып, ону  чедип аларынын аргаларын дилеп , тып билирин ɵɵредир.
• Словарьда, библиотека каталогтарында бар чугула медээлерни  кылып, ону дилеп, шыгжап чаӊчыгары. Компьютерге ажылдап ɵɵренири.
• Эштежип ажылдаарынга ɵɵренир. Бодун аӊгы-аӊгы рольдарга киириштирер (удуртур, кγγседир)
• Херек материалдарны дилеп, тып билири. (янзы-бγрγ номнар, словарь, интернет)
• θɵренген чγγлдерин сайгарып, бɵлγктеп, деӊнеп, тγӊнеп билиринге, оларныӊ иштинден кол болгаш чаа чугула чγγлдерни тып, тайылбырлаарынга ɵɵреникчилерни чаӊчыктырар.

Регулятивтиг (углаар-баштаар) 

θɵренип турар эртеминиӊ  тема, бɵлγк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын  угаап билири; башкыныӊ удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кγγседип ɵɵренири;

бот хыналданы, удур-дедир хыналданы  кылып билири.

              ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алган турар билиглери:

- бодунуӊ кылыр ужурлуг ажылын планнап болгаш салып алган сорулгалары-биле оларны дγγштγрγп билири;

- чаа ɵɵренген уран – чечен чугаада башкыныӊ айтып кааны ёзугаар чγнγ кылырын сагыыры;

- ɵɵредиглиг кылдыныгларны аас болгаш бижимел хевирге кылып билири;

- болуушкун тɵнчγзγнде, ооӊ тγӊнелдерин анализтеп болгаш демдээн салган соонда эдилгелерни кылып билири;

             ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алыр аргалары: 

- θɵренген темазынга алган билиглерин тγӊнеп болгаш γнелеп билирин боттандырары; аас болгаш бижимел чугааны дылдыӊ негелдери-биле чогуур

- γезинде практика  кырынга ɵскертип  болгаш ажыглап билири

- башкы-биле демниг ажылдажыышкын γезинде чечен чогаалды ɵɵренип шиӊгээдип алырда чаа-чаа сорулгаларны салып билири;

- кылган ажылдарын ажыл γезинде болгаш ажыл соонда шын кылып турарын бот сайгарып шинчилеп билири;

- бодунуӊ номчулга ажылын планнап билири.

 Познавательный (билиин ханыладырынга тγӊнелдер): билиин ханыладырынга дγγштγр сорулганы салып билири;херек дыӊнадыгларны аӊгылаары; херек билиглерни дилеп-тывары;аас болгаш бижимел чугааны шын тургузуп билири;тургустунуп келген айтырыгларны тода, шын шиитпирлээр аргаларны дилеп-тывары;дыӊнаан, номчаан сɵзγглелдеринден херек, кол чγγлду тывары;берге айтырыгга шын харыыны дилеп-тывары.

ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алган турар билиглери:

- херек билиглерни словарьларны ажыглап тургаш тып билири;

- чогаалдарны болгаш ооӊ кол маадырларын деӊнеп болгаш γнелел барымдаазын ёзугаар аӊгылап билири;

- чогаалды кол маадырларыныӊ сɵстери, сагыш-сеткили, кылып турар чγγлдерин, аразында харылзааларын шиӊгээдип алыры.

ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алыр аргалары:

- херек билиглерни библиотекалардан, ɵɵредиглиг литературадан болгаш Интернеттен тып билири;

- амыдыралдыӊ болуушкуннарын, чечен чогаалдыӊ хевирлерин, кол маадырларын деӊнеп болгаш аӊгылап билири;

- чогаалды сайгарып турар γеде болгаш бодунуӊ амыдыралынга даянып алгаш чылдагаан айтып турар харылзааларны, логиктиг угаан- бодалын аас болгаш бижимел хевирге шын тургузуп билири;

- бердинген статья - биле ажылдап билири (статьянын кол бодалын тодарадып, планын тургузары).

Коммуникативтиг: аас чугаага диологту ажыглап билири; аӊгы-аӊгы бодалдарны ɵɵренип, сайгарып билири болгаш чаӊгыс аай тγӊнелге келиринге ɵɵредири;

бот туружун болгаш бодалын быжыглап чаӊчыгары; коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдын аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алган турар билиглери:

- бɵлγкке ажылдап ɵɵренири; бодунуӊ бодалындан аӊгыда эжиниӊ γзел-бодалын база дыӊнап γнелеп билири;

- тγӊнел γндγрерде бодунуӊ бодалын тайылбырлап билири болгаш эш- ɵɵрγнγӊ γзел-бодалы- биле деӊнештирип билири;

- эжинге херек медээни шын тода дамчыдып билири;

- демниг ажыл γезинде эжинге дузаны чедирери, бот-боттарын хынажып билири;

- диалог чугааны чорудуп билири;

- салдынган сорулгаларны чедип алырда чугааны шын тургузуп билири;

ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алыр аргалары:

- салып алган сорулгаларны чедип алырда, ɵске кижилерниӊ кγзел-бодалдарын база дыӊнап билири;

- бɵлγк-биле ажыл γезинде чогуур айтырыгларны салып билири.

Предметтиг  (эртемге хамаарыштыр)

Номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы

ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алган турар билиглери:

- утка болгаш дыл-домааныӊ талазы-биле чедингир сɵзγглелди пауза, интонация болгаш номчулганыӊ темпизин барымдаалап шын, медерелдиг, аянныг номчууру;

- таныш эвес сɵзγглелди номчуурунуӊ дγргени 1 минутада 65 – 70 хире сɵс;

- чогаалдыӊ адынга болгаш аӊаа чураан чуруктарга даянып алгаш, чогаалдыӊ кол утказын тодарадып билири;

- чогаалдыӊ темазынга, кол утказынга, идеязынга хамаарышкан монологтарны (γзγндγлерни, абзацтарны) дыӊналдыр номчууру, доктаадып алыры;

- сɵзγглелдиӊ кезектерин чогаалда болуушкуннарныӊ дес-дараалашкаан болгаш утка талазы-биле харылзааларын тодарадып билири;

- улуг эвес сɵзγглелди аӊгы-аӊгы кезектерге чарып, кезек бγрγзγнге ат (эге) чогаадыры; башкыныӊ дузазы-биле сɵзγглелдиӊ планын тургузары база сɵзγглелге болгаш ооӊ кезектеринге хамаарышкан  айтырыгларны тургузуп билири;

- номчаан чγγлγнγӊ  утказын делгередир болгаш кысказы-биле допчулап чугаалаары;

- уруглар библиотеказында бар  номнар-биле, алфавиттиг каталог аайы-биле номнарны тып билири;

- номчаан номнарынын кыска тайылбырын тургузуп билири; справочниктер, энциклопедиялар болгаш уругларныӊ периодиктиг журналдары- биле ажылдап билири;

- чогаалдыӊ кол маадырларыныӊ чугаазын, чγнγ кылып турарын барымдаалап оларга γнелел бээри;

ɵɵреникчилерниӊ ɵɵренип алыр аргалары:

- номчаан чогаалынга хамаарышкан бодунуӊ кγзел-бодалын бодунуӊ сɵстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- номчаан чогаалыныӊ эстетиктиг болгаш мɵзу-шынар талазы-биле бодунуӊ бодалдарын  чугаалап билири;

- номчаан чогаалыныӊ кол маадырларынга болгаш чогаалды бижээн авторнуӊ позициязынга хамаарыштыр бодунуӊ кγзел – бодалын бодунуӊ сɵстери-биле аас болгаш бижимел хевирге дамчыдып билири;

- дɵмей сɵзγглелдерни болгаш айтырыгларга харыыларны бижимел хевирге тургузуп билири;

Литературлуг номчулганын календарь-тематиктиг планы