Тыва дылда кичээл Демдек ады
учебно-методическое пособие (2 класс) на тему

                            Тема:: Кандыг? деп айтырыгга                                

                            харыылаттынар состер. Демдек ады.

Сорулгазы:

1. Чувелер ылгавыр демдектерлиг болур болгаш чувелернин ылгавыр демдектерин коргузер состер кандыг? деп айтырыгга харыылаттынарын таныштырар. Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состерни болуктер аайы- биле адын адап билирин чедип алыр.

2. Ооренип турар чуулдерин сайгарып, деннеп, тунеп билиринге оларнын иштинден  кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаарынга оореникчилерни чанчыктырар

3. Номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырар болгаш долгандыр турар бойдусту  камгалаарын, кээргел сеткилин оттурар.

Дерии: кышкы уе, куштар, дириг амытаннар чуруктары, карточкалар, экран, проектор, компьютер.

                          Кичээлдин чорудуу.

I.Мотивация. Организастыг кезээ.

  Алдын хунум хуннеп турзун!

  Ак-кок дээрим аяс турзун!

  Аалчылар моорлазын.

  Амыр-ла, амыр!

  Эртемнерни номдан дилеп,

  Эптиг-демниг ажылдаар,

  Эрес, кежээ уруглар бис, таныжынар!

II. Билигнин онза-чугулазын тодарадыры. Актуализация

А) Чараштыр бижилге минутазы. Коруп бижиир диктант.

Демниг сааскан теве тудуп чиир.

Упуглар диктантыны бижиир.

- Кылган ажылынарны бот-боттарынар хынажынар. Домакта кандыг дурумнерлиг состер барын тайылбырланар.

- Улегер домактын утказын чугаалааш, туннелден ундурунер.

Башкы уруглар-биле туннээр:

-   Хой  саасканнар улуг анны-даа ужуруптар. Кижилер демниг болза кандыг-даа бергелерге торулбас болур, эртине дагны-даа тургузуптар.

Б)  Куштар  унун дыннадыр.                          

  -  Куштарны унунден танааш, чуруктарын самбырага азынар.      

Сааскан, бора-хокпеш, торга, дээлдиген

- Артык чурукту тывынар. Чуге артыгыл, тайылбырланар.

- Чурукта куштарже айтырыглардан салгаш, кандыг чугаа кезээ болурул, тайылбырланар.Ол чугаа кезээ чуну илередирил, чулерге оскерлирип чоруурул,  чугааланар.

- Сааскан, бора-хокпеш, торганы чуу деп адаар бис?

- Оларны чуге кыштаар куштар дээр бис, тайылбырланар.

 III. Проблеманы салыры.

1. Эштежип ажылдаары.  Оюн «Айтырыг-харыы»

- Куштарнын чаражын билип алырда чуу деп айтырар силер, бодангаш харыыланар.

 Айтырыг  салыр                           Айтырыгга харыылаар.

Бора-хокпеш кандыг?         Бора-хокпеш бичии.

Торга кандыг?                               Торга чараш.

IV. Ооредиглиг сорулгазын салыры

-Ам чаа салган айтырыынарга даянып алгаш, кичээлдин сорулгазын тодарадынар.

Кичээлдин сорулгазы:  Кандыг? деп айтырыгга харыылаар состер.

- Кыжын куштарга кандыгыл? (Кыжын куштарга соок. Чем тып чиири берге.)

- Ам дараазында шулукту аянныг номчунар.

V. Чаа билиглернин ажыдыышкыны

1. Самбырада бижээн шулукту номчудар.

Харлыг кыжы чыварлыг,

хаарып кээр соогу кончуг.

Коге-буга, кушкаштар

хоокуйлер кызыл-даван

борбанайнып, докпанайнып

бо-ла чемнеп чоруурлар.

                                              Э. Кечил-оол

Словарь-биле ажыл: чыварлыг- сырынныг

- Шулукту кым бижээн-дир?

- Коге-буга, кушкаштарны чуге кызыл-даван дээнил?

- Чылдын кайы уезин бижип турар-дыр?

- Кыжы кандыг? Чогаалчыга кушкаштар кандыг-дыр? Силерге кандыг-дыр?  

- Куштарны чуге бистин оннуктеривис дээр бис?                                            

- Куштарга канчаар дузалажып турар силер?

2. Ном-биле ажыл.

- Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состерни чуу деп адаар бис? Номнун 72-ги арынын ажыткаш номчунар, туннелин кылынар.

Туннели:

      Чувелернин демдээн коргузуп турар кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состерни демдек ады дээр.

VI. Сула шимчээшкин.

Кушкаштар силерге кандыг шимчээшкиннер коргузер-дир, оттунуп кылыр силер.

VII.  Эге быжыглаашкын. Чаа билигни туӊнеп чугаалаары              Болуктерге ажыл. Уругларга карточкалар улеп бээр.

Уруглар кылган ажылын сайгарып,  туннеп билиринге болгаш оларнын иштинден  кол болгаш чугула чуулдерни тып, тайылбырлаар.

Чуруктун дузазы-биле уруглар состерже айтырыг салып ооренир. Уругларынын харыылары-биле таблицаны долдурар.

Бирги болуктун уруглары состерже айтырыг салып харыылаар, башкы таблицаже бижиир:

Даштын агаар (кандыг?)  соок.

Куштар кыжын  (кандыг?) шыдамык.

- Уруглар, бирги болуктун ажылын туннээлинер.                                                     Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состер чуну илередир-дир?

Уруглар  туннээр:                                                                                                  Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состер чувелернин шынарын илередир.

Ийиги болуктун айтырыглары:

Дээр (кандыг?) ак-кок. Хар (кандыг?) ак. Ала-сааскан  (кандыг?) ала. Торга

(кандыг?) шокар.  

Уруглар ажылын туннээр:

Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состер чувелернин онун илередир.

Ушку болуктун айтырыглары:

Бора-хокпештин кудуруу (кандыг?) бичии. Ала-саасканнын кудуруу (кандыг?) узун. (Кандыг?) терек. Чоон терек

Ушку болук ажылын туннээр:                                                                                         Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состер чувелернин хемчээлин илередир.

Дортку болуктун айтырыглары:

(Кандыг?) кат. Чигирзиг кат. (Кандыг?) кат. Ажыг кат.

Дортку болук ажылын туннээр:                                                                                      Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состер чувелернин амданын илередир.

Уругларныи туннелин ундурер:

Кандыг? деп айтырыгга харыылаттынар состер чувелернин онун, шынарын, хемчээлин, амданын илередир.

VIII. Чаа теманы быжыглаары

1. Башкы уругларны айтырар:

-Кыжын аргада куштар чуну чыып чиирил? (кат чиир)

- А чуу деп амытан тоорук чиирил? Ону билип алырда тывызыкты тывар бис.

2. Мергежилге 176. Кыдырааш-биле ажыл.

Тывызыкты номчааш, тывар. Демдек аттарын айтырыглар дузазы-биле тывынар.

(Кандыг?) дуктуг – хоюг дуктуг.

Демдек аттарын ушта бижиир.

IX. Кичээлдин туннели. Рефлексия.

- Кичээл солун болду бе?

- Кымга таарышты?

- Кымга таарышпады? Чуге?

- Кандыг ажылды кылыры берге болду?

X. Бажынга онаалга.

Карточкаларда домактарда хорой сек орнунга чогуур демдек аттарын киирбишаан  дужуруп бижиир