2-ги класска тыва дылда ажык кичээл. Темазы: «Кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар состер. Чуве ады.»
план-конспект занятия (2 класс)

МБООУ СТД, НДЛ Элдиг-Хемская санаторная школа-интернат Дзун-Хемчикского кожууна Республики Тыва

2-ги класска тыва дылда ажык кичээл.

Темазы: «Кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар состер. Чуве ады.»

Кылган башкы:

Ховалыг Долаана Маадыровна

Элдиг-Хем, 2021

Кичээлдин план – конспектизи

Мергежили: эге класс башкызы.

Предмеди: тыва дыл

Клазы: 2 класс

Ному: тыва дыл, И.Ч.Эргил – оол,Н.Ч.Дамба, Кызыл 2012 чыл

Тема: Кым? чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар состер. Чуве ады.

Сорулгалары:

 1. Ооредиглиг: кым азы чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар чувелерни коргузер состерни чуве аттары деп таныштырары. Чувелерни болгаш оларнын аттарын илередир состерни ылгап билири. Кым? чуу? деп айтырыгларны чувелер аттары илередир состерге шын салып билиринге ооредир;

2. Сайзырадылгалыг: ооренген билиглерин шын ажыглап, дыл-домаан, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыры, сос курлавырын байыдары;

3. Кижизидилгелиг. Демниг найыралдыг болурунга, дириг амытаннар болгаш бойдуска хумагалыг болурунга кижизидер. Кичээлге идепкейлиг, бот башкарнып, сорулгазын салып билиринге кижизидер.

Кичээлдин хевири: чаа тема тайылбыры.

Ажылдын хевирлери: чангыстап, болуктеп, эштиг ажылдаары.

Планнап алган туннелдери:

Оореникчилернин предметтиг негелделеринин хевирлеттинген турары:

- Кижилерге хамаарышкан состерге кым? кижиден оске состерге чуу? деп айтырыгларга харыылаарын билири;

- Чувелер аттарын ылгап билири болгаш оларже шын айтырыг салып билири.

Личностуг чогуур деннелге хевирлеттинген турар ужурлуг чуулдери:

- бодунун узел – бодалын шын илередип билири;

-  оске улустун бодалдарын сагыш – сеткилин кичээнгейге ап билири;

-  аас болгаш бижимел чугаага дылдын уран – чечен аргаларын чоптуг ажыглап билири.

Оореникчилернин метапредметтиг негелделеринин хевирлеттинген турары:

- ооренген темазынга алган билиглерин туннеп болгаш унелеп билирин боттандырары;

- тыва дылдын негелдери-биле ооренип алган дурумнерин ажыглап билири.

 Регулятивтиг чогуур деннелге хевирлеттинген турар ужурлуг чуулдери:

- тема аайы-биле кол сорулгаларын, утказын угаап билири;

- башкынын удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны кууседип ооренири;

- бот хыналданы, удур-дедир хыналданы боттандырып билири;

- кичээлде кылыр ужурлуг чуулдернин чурумун, бодунун даап бодаашкынын чугаалап билири.

 Ооредиглиг чогуур деннелге хевирлеттинген турар ужурлуг чуулдери:

- ном – биле шын ажылдап билири;

 -алган билиглерин системажыдып, болуктеп,туннеп билири;

- бодунун чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыннакчыга дамчыдып билири.

  Коммуникативтиг чогуур деннелге хевирлеттинген турар ужурлуг чуулдери:

- болуктеп болгаш эжеш ажылдарны кылып тургаш аразында дугуржуп билири болгаш бот – боттарынын аразында шын чугаалажып билири;

- аас чугаага диологту ажыглап билири;

- ангы-ангы бодалдарны ооренип, сайгарып билири болгаш чангыс аай туннелге келиринге ооредири;

-  бот туружун болгаш бодалын быжыглап чанчыгары.

Ниити билиглери: чуве ады.

Ресурстары: тывадыл ному 2 класс И.Ч.Эргил-оол, Н.Ч.Дамба, арын 60, ажылчын кыдырааш, карточкалар, презентация.

                                                                    Кичээлдин чорудуу

1.Организастыг кезээ

- Кичээливис ийи дугаар – даа болза, эштеривис – биле мендилежилинер. Мендилежирде анаа эвес мендилежир бис. Баштай кулактары – биле мендилежир (кулактарын бот – боттарынга дээштирер), ам чаактары биле мендилежир, хавактары – биле мендилежир. Эр-хейлер! Ол дээрге эштеривиске экини кузеп, кичээлде эки ажылдаарын кузеп турарынар ол – дур.

Слайд 1.

- Ам бот – боттарынарже корунгеш хулумзуруп, эштеринерге кичээлде эки ажылдаарын кузеп калынар. Оожум олуруптанар. Уруглар аян – чорук кылырынга ынак силер бе? (ийе).

- Богунгу кичээливис анаа эвес, а аян – чорук кичээли. «Чуве ады» дээр билиглер хоорайынче аян чорук кылыр бис. Аян – чорук кылыры амыр эвес, берге дээрзин шупту билир бис. Ынаар чугле найыралдыг, эптиг– демниг улуска улуска эрттирилге бээр.

2. Онаалга хыналдазы.

- Бажынга онаалгада найырал дугайында улегер домактар бижип эккелинер дээн мен. Кым бодунун улегер домактарын номчуптарыл?

Демниг сааскан

Теве тудуп чиир.

                       Эки эжин утпайн чор

                       Эки аъдын кагбайн чор

Эжишкилер найырал,

Эртине дагны тургузар.

- Эр, хейлер! Дыка хой улегер домактарны бижээн – дир силер. Ол улегер домактарны бижээш кандыг туннел ундурдунер?

- Найыралдыг, эптиг – демниг болур болза, кандыг – даа бергеге торулбас.

- Аян - чорук кылырда кыйгырыывыс мындыг болур: «Демниг сааскан, теве тудуп чиир»

- Бо улегер домактын утказын чуу деп билип тур силер?

- Аян - чорукче кандыг транспортка олурарывысты тывызыкты тыпкаш, билип алыр силер.

Кудумчуда бажынчыгаш

Кижилерни ажылынче,

Садикче, школаже

Саат чокка соортуп туру.

- Автобус. Слайд 2. Аян – чорук кылырда каштын хунунде, каш шакта унгенин демдегледир ужурлуг бис. Кыдыраажынар ажыткаш, ай – хунун бижинер. Чараштыр бижилгеде автобус деп состу бижиир бис. Ону бижиир мурнунда холдарывыс бижииринге белеткептээлинер.

Физминутка (холдарга)  Карандаштарны холдарынга чууп ойнаар.

Каллиграфтыг бижилге.

- Абтобус деп состу чараштыр бижиир.

- Автобус деп состе каш слог барыл? (3 слог)

- Уш слог деп канчап билдинер? (3 ажык ун бар)

- Автобус деп состу кожуреринин аайы – биле чарып бижинер. (ав – тобус, авто - бус)

- Состу бир одуругдан оске одуругже канчаар кожурдунер?

- Слогтар аайы – биле. Чангыс ужукту аттырып, кожуруп – даа болбас.

3. Чаа темаже киирилде

- Автобуска олурупкаш «Чуве ады» деп хоорайже чоруптаалынар. Мурнувуста орук демдектеринин кыдыында домак бижип каан, номчуптаалынар.

- Сайлык  ырлап тур.

- Сайлык деп сосче айтырыгдан салынар.

- Кым? Чуу?

- Чуге чамдыынар чуу, а чамдыынар кым? деп айтырыглар салып турарыл?

- Сайлык деп сос кандыг уткалыг бооп болурул?

- Кушкаш сайлык, кижи ады Сайлык.

- Бо домакта кушкаш дугайында бе азы кижи дугайында чугаалап турар – дыр бе? (Уруглар айтырыгга харыылаары бергедей бээр)

- Бис чуге таварыштывыс?

- Бергедээшкинге.

- Ол бергедээшкинден канчап унер бис?

- Боданыр, хайгаараар, деннээр, туннел ундурер.

- Сайлык дээрге кандыг кушкажыл?

- Бичежек хемчээлдиг, хем кыдыынга чоруур, чанар кушкаштарнын бирээзи.

- Бистин Тывавыста сайлык деп куштар бар бе? (Бар)

- Силер оларга ынак силер бе? Кандыг дуза чедирип турар силер?

 - Оларны чемнеп турда хоюспас, оларга ынак болур…

 Слайд 3.

- Домактын бирги созунче шын айтырыгны салыптар болзувусса, кымнын азы чунун дугайында чугаалап турары билдине бээр. Шын айтырыгны салырын канчап билип алыр бис? Мурнувуска кандыг сорулга салып алыр бис?

- Кым? деп айтырыгны кандыг состерже, база чуу? деп айтырыгны кандыг состерже салырын билип алыр ужурлуг бис.

- Бирги домакка хамаарыштыр чуу деп айтырыг салыр бис? (Кым? Чуге дизе ында кижи дугайында чугаалап турар)

- Кым ырлап олур? Сайлык ырлап олур.

Иийги домакка айтырыгдан салыр. (Чуу ырлап олур? Сайлык ырлап олур.)

- Хоорайже кирерде хыналда – эрттирилге эртер бис.

Чаа тема

- Бо состернин харыызын ийи болукке чарып бижиир силер. Бирги болукке кым?, а ийиги болукке чуу? деп айтырыгларга харыылаар состерни бижиир силер. Слайд 4. (Эмчи, повар, инек, шагдаа, помидор, шак.)

- Харыызын эталон – биле хынаар. Слайд 5.

Кым?                                                             Чуу?

- Кым? деп айтырыг салыр бе азы чуу? деп айтырыг салыр бе деп канчап билип алдынар?

Уругларнын ундурген туннели: кижилерни коргузуп турар состер кым? Кижилерден оске чувелерни коргузуп турар состер чуу? деп айтырыгга харыылаар.

- Эр-хейлер! Силер чулерни бижип алдынар? (состер.)

- Олар чуну коргузуп чоруур-дур? (Чувелернин аттарын.)

- Бисти долгандыр турар чувелер санап четпес хой, а олар шупту аттарлыг. Амыдыралда оларны бис аттарын адап чоруур бис, а бижикке чуве аттары деп чугаа кезээ болур. Чижээ: Бо чул? (инек). Чуну ададывыс? (сос). Инек деп сос ол чувенин чузул? (ады)

- Ам ол сос – биле домактан чогаадыптаалынар.

Ховуда ала инек оъттап чор. Бо домакта инек деп сос чуве ады деп чугаа кезээ – дир.

- Уруглар кым? азы чуу? деп айтырыгларга харыылаар чувелерни коргузер состерни чуве аттары дээр.

- Эгезинде таваржып турган бергедээшкинден унген-дир бис. Эр – хейлер!

- Силернин ундурген туннелинерни номда дурум – биле деннеп корээлинерем.

Тыва дыл И. Ч.Эргил – оол, Н.Ч.Дамба, арын 61.

- Номда дурум биле силернин ундурген туннелинер домей – дир, эр хейлер!

- Ам автобустан душкеш, бичии дыштанып алыылынар.

Сула шимчээшкин. Слайд 6.

Мага-ботту дыштандырып,
Маннап халып ойнаалынар.
Холдарывыс часкап-часкап,
Хокпаннадыр  шурагылаал.

4. Бирги быжыглаашкынны. Ном - биле ажыл.

Хоорайга келгеш бир дугаар-ла ном садыы кирер бис.

Мергежилге 148, арын 60.

- Чурукта чуну чураан – дыр? (Орус улустун тоолу «Репа».)

- Кым ол тоолду дыннаан? Тоолдун утказынга кандыг улегер домак тааржырыл?

- Далайга дамды дуза.

- Бичии - даа дуза ажыктыг, херек …

- Чурукта кым? деп айтырыгларга харыылаар состерни аданар.

- Ам чуу? деп айтырыгларга харыылаар состерни аданар.

- Мында чуу? деп айтырыгга дириг амытаннарга хамаарыштыр салдывыс. Ам орус дыл – биле деннеп корунерем.

- Орус дылда дириг чуве бурузунге кым? деп айтырыг салыр. А тыва дылда чугле кижилерге хамааржыр состерге кым? деп айтырыг салыр бис.

- Ам хоорайнын парыгынга дыштанып ойнаалынар.

Оюн «Диинге дузалаш» Эжеш болуп ажылдаары. Слайд 7.

- Диин тооруктар чыып, шыгжап кышка белеткенип турган. Тоорукту чыырда эн эки амданныын корзинаже чыып турган, а артканнарын чингис адаанга чажырып турган. Диинге тоорук чыырынга дузалажынар. Кым? деп айтырыгга харыылаар состерлиг тооруктарны бирээнер чыыр силер, а эжинер чуу? деп айтырыгга харыылаар состерни бижиир.

- Бижип алгаш, эжинин ажылы – биле солушкаш бот – боттарын хынажыр.

Слайд 8.

(Харыызы: Кым? Башкы, оореникчи, кырган-авам.

Чуу? Бажын, мал, хар.)

Бот ажыл. Дифференциялыг онаалга

- Ам дедир чанарда белектер садып алгаш чанар бис.

Парталарынар кырында 2 ангы оннуг карточкалар бар. Кайы онаалганы кылыксаар – дыр силер шилип алыр силер.

Карточка №1. Кок оннуг карточкада.

Чуу деп айтырыгга харыылаар состерге кожумактар немеп тургаш кым деп айтырыгга харыылаар кылдыр оскертир.

Чуу?                        кым?

Эм                  

Баш

Садыг                

Карточка №2. Сарыг оннуг карточка.

Артык состу тыпкаш, домактардан чогаадыр.

Согуна, репа, авам, огурец, помидор, морковь.

Рефлексия.

- Кичээл эгезинде  кандыг сорулга салып алгаш турган силер? (Кым азы чуу? деп айтырыгларга харыылаттынар чуве аттары. Чувелерни болгаш оларнын аттарын илередир состерни ылгап билири. Кым? чуу? деп айтырыгларны чувелер аттары илередир состерге шын салып билирин.)

- Салып алган сорулганар чедип алган силер бе? (Ийе.)

- Кым деп айтырыгны кажан салыр бис? (Кижилерни коргузуп турар болза.)

- Чуу? деп айтырыгны кажан салыр бис? (Кижилерден оске чувелерни коргузуп турар болза.)

- Кичээлдин эгезинде кандыг сагыш – сеткилдиг эгеледивис? Ам сагыш – сеткилинер кандыг – дыр бо смайликке коруп корунерем. (Уруглар смайликтин аскын сагыш – сеткилинин аайы – биле чуруур.)

- Кичээлге ажылдаанынарны унелеп корунерем. Парталарынар кырында шаг-ла мындыг чадажыгаш бар, бо чадажыгаштын кайызында турар силер? Слайд 9.

- Чаданын ортузунда бодун кым салганыл? Чуге?

- Чаданын эн – не кырында бодун кым салганыл? Чуге?

Бажынга онаалга.

Слайд 10.

- Силерге ийи ангы онаалганы берип турар. Кайызын кылырын боттарынар шилип алыр силер.

1. Мергежилге 152, арын 62.
2. Кым? Чуу? деп айтырыгларга харыылаар 10 состен бижи.

- Моон-биле «Чуве ады» хоорайже деп аян-чорук кичээлин доозар-дыр бис, уруглар.

Кичээлде шупту эки ажылдаан, эр хейлер!

- Урок тонген.