Фольклорлуг байырлал « Чылдын үелеринче аалдаашкын»
материал (4 класс) на тему

Фольклорлуг байырлал « Чылдын үелеринче аалдаашкын»

Сорулгазы:  1) Уругларның шүлүктерни, ырыларны, аянныг чараш номчуп, ырлап билирин быжыглаар.

2) Төрээн бойдузунга, дириг амытаннарга камныг чорукка кижизидер.

3) Улусчу чаңчылдарга болгаш тыва улустуң аас чогаалынга уругларның сонуургалын оттурары.

Дерилгези: ойнаар-кыс,  чуруктар,  музыка,   презентация.

 Байырлалдың чорудуу:

1. Организацтыг кезээ.

2. Башкы:

- Байырлалда аалчылар келген. Кымнарыл ол? Бо тывызыктың харыызындан билип алыр бис.

         Дөрт алышкы

         Дөрт чүзүн өңнүг.

                 (Чылдың үелери: кыш, час, чай, күс)

-Ам бисте чылдың кайы үезил? (Кыш)

Кышка сөстен берээлиңер.

Кыш: Тыва чон чылдың бо үезинге аажок ынак. Алгы-кежин туткаш, тейден чуңгуулаарлар. Кышкы узун кежээлерде тоолчунуң солун тоолун магадап дыңнаар турган.  Кайы тоолдан алган үзүндү-дүр тывыңарам, уруглар.

1. Хаван олургаш: Мен бөгун амырап-ла хунзедим. Ай, бес эмге-тикчок, ону ийи мөңгун даяңгыыжым-биле казып чип тура хүнзедим.  

         (Ак-Сагыш, Кара-Сагыш ийи алышкы)

2.Калдар ыт булгаарны дөңгүр инекке эккеп берген. Ону инек дайнап чипкеш, даң бажынла төрүптерге, даараан тии билдинмес кара саар идик белен болган.

                                               (Хадың-кыс)

3. Хаан: «Мээң мал кадарар ийи ыдымны олуруп каан болганда, оларның орнунга кадарчы бол» - дээн.

                                               ( Чаңгыс-Карыш)

4. Улуг оглу тургаш: «Менде улуг эртем чок, ачай. Ындыг-даа болза чеди чыл болган курт изин истеп тып болур эртемим бар» --- деп-тир.

                                                ( Адыган ашак )

5. Кижиниң ийи кара кускуннарының карактарын дежип турар, кончуг хоран-

ныг кулугур боор, ой аъдын барып чиптиңер дээш, хаан ийи көк бөрүзүн чо-

рудупкан.

                                      ( Муң кара хойлуг Бумбаадай)

Башкы: Ам, Кыш силерге тоол ойнап көргузуп бээри ол-дур.

 2.«Хой, Серге, Молдурга» деп тоолду уруглар ойнап көргузер.

Кыш: Четтирдим, уруглар. Тоолдар билириңер эки-дир. Тывызыктар ыдайн, ол орта кайы хире эвес силер.

          1) Ужуп чорааш ыыттавас.

          Удуп чыткаш, ыыттавас.

          Оттуп келгеш, мөөреп үнер.

                                                           ( Хар)

         2) Холу чокта, буду чокта

         Кончуг чараш чурук чураан.

                                                           ( Соок)

         3) Аргада ак баштыг ашак олур.

                                                               ( Харлыг төжек)

--- Эр-хейлер! Ам силер тывызыктап көрүңерем, уруглар.

                                                   ( Одуруглар аайы-биле тывызыктажырлар)

Кыш: --- Оон аңгыда өгбелеривис дүрген-чугаага база маргыжар турганнар. Силерден кым кончуг дүрген-чугаалаар эвес.

                                       ( Уругларның дурген-чугаалаарын дыңнаар, туңнээр)

--- Дурген-чугааның бир хевири узун-тыныш болгай. Отра маргыжыптаалы-

ңарам.                                                                        ( Бир хой, ийи хой…)

--- Эр-хейлер! Ам бодалгалажып корээлиңерем.

1) 30 өшкүнүң мыйызы чежел?   (60)

2) Ынча өшкүнүң мыйызы, кулаа катай чежел?  (120)

3) Ынча өшүкүн мыйызы, кулаа, караа катай чежел?   (180)

4) Чээрби беш кижинин холунуң салаалары чежел?     (250)

5) Чээрби беш кижиниң будунуң салаалары чежел?     (250)

6) Чээрби беш кижиниң холунуң, будунуң салаалары катай чежел?   (500)

--- Четтирдим, уруглар. Мен-даа чоруптайн, байырлыг!

Башкы: --- Хүндүлүг, Кыш! Уруглар силерге белек кылдыр «Теве-Хая» деп ырыны ырлап бээри ол-дур.

                        ( Уруглар ырыны ырлап күүседир)

Кыш: -- Байырлыг, уруглар. Дүжүлгемни Часка хулээдип тур мен. Байырлыг!

Башкы: --- Часты кыйгырып аалың.

                      ( Хөгжүм аялгазының аайы-биле Час кирип келир)

Час: --- Экии! Чалааныңар дээш, четтирдим, уруглар. Мээң дугайымда чүнү билир силер?    ( Уругларның чугаалары)

--- Час кээрге агаар чылып келир. Ынчангаш уругларның янзы-бүрү оюннары эгелээр.

1) Оюн «Ужар-ушпас».

--- Куш ужар бе ( кускун, кижи, кидис, ымыраа, сан, ыт, ынаа, ыргак-сээк, сандай, самолет, сааскан, тоорук, довурак, дээлдиген, далай).

2) «Алагатай»

3) «Аскак-кадай»

--- Ойнаарындан аңгыда уруглар авазынга дузалажып, бичии, дуңмаларын алчыр. Оларны ойнадып, көгүдүп, чассыдып, өпейлээр. Кандыг өпей ырлары билир силер?                      (Уруглар билири өпей ырларын күүседирлер).    

Час: --- Четтирдим, уруглар. Ам көгүдүглерден чугаалап көрүңерем.

                                                                               (Уругларнын көгүдүглери)

---Четтирдим. Тыва улустун аас чогаалын билириңер эки-дир. Дараазында часка чедир байырлыг, уруглар.

Танцы «Декей-оо».                        

                                                           (Хөгжүм аайы-биле Чай кирип келир).

--- Амыр-мендээ! Ам-на мээң силерниң-биле хөөрежир үем келди, Кым чайга кончуг ынагыл? Чүге?

--- Шын, чайын магалыг-ла болгай. Эштир, арга-арыг кирер… Эштип-эштип алгаш, элезинге чыдыптар. Бир эвес хүн караа көзүлбейн баар болза, ону кыйгырып ырлажып эгелээр болгай. Хүннү кыйгырарда чүү деп ырлаар ийик моң, уруглар?

Урулгар: Хуннээрек, хүннеп кел,

                Хурең буга оъттазын…

--- Оон ыңай кандыг ыры билир силер. Чаашкын чаарга мынчап ырлаар:

            Эчик-эчик, экис-экис

            Ээремнелдир ам-даа чаг-ла.

Чай:

--- Чечен чугаалар база чугаалаар чуве ийин. Силер кандыг чечен чугаалар билир силер?                      

 (Уругларнын чечен чугаалары).

--- Могаттынчып тургаш безин шулуктээрлер.

                  Авай- авай, анчыын-анчыын

                  Сээң-биле ойнавас мен.

                  Дыка чүдек кижи-дир сен

                  Сээң-биле ойнавас мен.

--- Өөрээнде база шүлүктер ырлаптарлар.

                   Мээң ачам оой-оой,

                   Мээ мону оой-оой,

                   Садып берди оой-оой,

                   Чараш-тыр бе, оой-оой!

                   Мен база оой-оой,

                   Ам бо дораан оой-оой,

                   Ачамга мен оой-оой,

                   Саттырып аайн оой-оой!

Башкы: --- Чайга белек кылдыр «Хандагайты» деп ырыны ырлап бээлинер.

                                                                                          (Уруглар ырлаар)

Чай: --- Байырлыг, уруглар! Белээңер дээш, четтирдим. Чоруур үем келди. База катап ужурашкыже! (Танцы-сам-биле Күс-даа моорлап кээп-тир эвеспе).

Күс: --- Экии, уруглар!    

                                             (Уругларның күс дугайында чугаалары)

--- Ийе, кус чылдың эң-не бай-байлак үези. Ынчангаш кижилер ону четтик-

пейн манаарлар. Кат-тооруун, тараа-ногаазын ажаар үези ол-ла болгай. Ол-ла бүгү  байлак кызымак күш-ажылдың туңнелинде келир. Тыва чонувустуң ажыл дугайында үлегер домактары бар. Оларны сактып корээлиңерем:

Хол шимчээрге, хырын тодар.

- Силер кандыг улегер домактар билир силер? (Уруглар ажыл дугайында билир улегер домактарын чугаалааш, утказын тайылбырлаар).

--- Силерниң өг-бүлеңер бо чылын кайы хире ногаа, кат-мөөгу чыып алдылар?

Күс:  Күзүн тыва чон кыштап чиир чижин соп белеткеп аарлар. Бурунгу кижилер бойдуска хумагалыг, ооң кежиин ойлеп алырлар. Мал-даа согарда, ыяш-даа кезерде, алгыш-йөрээл чугаалаар турган. Силер алгыштар билириңер кайы хирел?                        

Уругларның йөрээлдери.

1) Согар дээш сокпадым, соктуна бээди, соктуна берген черинден шокар бызаа үнзүн. Кагар дээш какпадым, хейдиге бээди. Хейдиккен черинден кара-шокар бызаа үнзүн.

--- Ажыл-ижи доозулган, аъжы-чеми белен. Аалчызын хүндүлээр ак сүттүг шайы-даа, чөкпек-саржаа-даа белен.

Ыры «Шайывыс», «Итпиктиң ыры».

Кыш, Час, Чай, Күс: Ыры, шүлүк, тоолдарыңар дээш четтирдивис, уруглар. Тыва улустуң аас чогаалын ам-даа хандыр өөренинңер, уруглар. Байырлыг!

3. Түңнел:

 -Бо байырлалда ажыктыг чүнү билип алдыңар, уруглар?

-Тыва улустуң аас чогаалын сонуургап билип алдывыс.

- Өгбелерниң кандыг аажы-чаңын бодуңарга үлегер кылдыр ап болур-дур ңсилер, уруглар? (Чечен-мергенин, дузааргаан, кежээзин, хүндүлээчелин боду-

вуска үлегер кылыр өөрендивис)

-Тыва улустуң аас чогаалын ам-даа сонуургап номчуп, амыдыралга чөптүг ажыглап, кижизиг чараш уруглар кылдыр өзериңерни күзедим.