Класс шагы: «Шагаа - ыдыктыг байырлал»
классный час (3 класс)

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

средняя общеобразовательная школа с. Чаатинский им. К.О. Шактаржыка

муниципального района «Улуг-Хемский кожуун Республики Тыва»

Класс шагы:

«Шагаа - ыдыктыг байырлал»

3  класс          

Класс  башкызы: Кызыл-оол С.В

Чодураа

Сорулгалары: уругларны чаагай чаңчылдарга өөредири;  чаа чылдын шагаазынын дугайында билиндирер; тыва улустун аас – чогаалынын, оюннарынын хевирлерин ооредир, чаагай чанчылдарга кижизидер; оларнын угаан-медерелин, дыл-домаан сайзырадыр, сагынгыр-тывынгыр болурунга чанчыктырар.

Дерилгези: улегер домактар, Шагаа  дугайында шулуктер, чечектер, шарлар, ак кадак, чажыг чажар тос-карак.

Чорудуу

1. Организастыг кезээ.

 - Экии, уруглар! Бөгун бо кайгамчык өргээвиске тыва чоннун национал байырлалы - Шагаага тураскааткан класс шагын эрттирер-дир бис. Келген аалчыларывыс болгаш эргим уруглар, силерге кел чыдар Пар чылы-биле байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни, аас-кежикти, ак орукту кузеп, йорээп тур мен.

2. Шулуктер номчулгазы.

Шагдан тура огбелернин сагылгазы,  

Чараш чаагай  чанчылывыс, эртиневис шагаа ол-дур,

Чаагай сеткил сеткип тургаш чолукшууру,

Чанчыл болган, хундуткелдиг байырлал-дыр

Эрги чылды удеп тура, Чаа- чылды уткуп тура,

Эки сеткил сеткивишаан, бодавышаан,

Эн-не эки демдектерлиг болур дээштин

Эрес кежээ аът чылын уткуулуннар!

Шагнын чаагай эргилдези  

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээштин чуу-даа чуве

Чуму-биле арыг ак боор.

Аяс дээр-даа ак-кок оннуг,

Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

Амырлажып чолукшуурда

Ак кадаан солчуп сунчур.

Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып ак сут оргуур,

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

Адыг-чарыш моорейлерлиг,

Амданныг чем, найыр-дойлуг

Ада –огбем ыдыкшылы-

Ак чолдуг бурун Шагаам.

3. Чолукшулга.

Инек чылы аъттаныпты,        

Пар чылы моорлап келди!

Унуп келген чаа чылга

Кудук базып чолугаалы!

Класста башкылар, оореникчилер чолукшуурлар.

4. Шагаа дугайында башкынын беседазы:

Шагаа – чоон чук улустарынын чаа чыл байырлалы. Ол эӊ солун болгаш чараш байырлал. Тыва улус Шагаа байырлалын бурун шагдан бээр эрттирип чораан. Ол дугайы тоолдарда безин бар. Бо уеде Шагааны хоорайларда, суурларда-даа, малчын коданнарда-даа байырлап эрттирип турар. Ол байырлалга тыва улус кустен эгелеп белеткенир. Аъш-чеминин дээжизин уужелеп, шыгжап алгаш, Шагаада моорейлежип ойнаар, тиилекчилерин шаннап мактаар. Шанналдарны безин аалдар баш бурунгаар чугаалашкаш, белеткенип алыр. Шагаа эрттиреринин тускай чанчыл-ёзулалдары бар. Ол чанчыл-ёзулалдар аныяк салгалга солун, чараш, ооредиглиг.

БҮДҮҮ АЙЫНЫҢ УТКАЗЫ

Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үезин бүдүү дээр. Бүдүү айында кижилер аал-оранын, чурттап турар оран-савазын, ажыл-албан черлерин аштап, арыглаар, арыг харга кактаныр. Бүдүү айы сагыш актаары, оран-сава актаары, Шагаа үүжезин бузары, чаа хеп даараары деп кезектерге чарлыр. Мынчан чоок төрел өг-бүлелер шагаа чемин (ылаңгыя манчы, буузаны) ээлчежип демнежип кылыр. Шагаа чемин демнежип элбээ-биле кылырга, ол чыл эптиг-найыралдыг, бай-байлак болур деп санаар.

Оран-делегей ээлерин, өгге (бажыңга) келген аалчыларны хүндүлээр, ак чемни тускай белеткээр. Ак чемге сүттен үнген чемнер хамааржыр: сүт боду, саржаг, өреме, сүттүг шай, быштак, курут, ааржы, ээжегей, чөкпек. Ак чемге чиңге тарааны, соктаан далганны, боова-боорзакты, төштү немээр. Ак чемни Шагаа дүжер саң салырынга хереглээр, оран-делегей болгаш чер-чурт ээлерин чемгереринге ажыглаар. Өгге келген аалчыларны хүндүлээр база боттары чооглаар ак чемни тускайлап алыр. Ак чем-биле бойдусту сүзүглээри, ооң иштинде кижиниң бодунга болгаш өске кижилерге аас-кежиктиг амыдырал күзээн сеткили болур. Бүдүү хүннүң бертинде хамык улус чунар-бажыңнаар, кылаң арыг суг-биле саартынар, сагыш-сеткилин сүзүктээр.

ШАГ БАЖЫ КЕЛДИ,

БҮДҮҮ АЙЫ ҮНДҮ

Бүдүү айы – Шагааны уткуурунга белеткел ажылы, сагыш-сеткилди, оран-саваның ишти-даштын арыглаары болур.

Шагаа дээрге «Шагныӊ чаазы» - Чаа чылдыӊ эгези азы «шаг» (үе) болгаш «аа» (аа сүт) деп ийи сөстен тургустунган чиңгине тыва сөс болур. Тывалар чаа үениң келгенин чаш төлдүң чаларап төрүттүнгени болгаш иениң аа сүдү ышкаш арыг деп сүзүглеп турганындан Шагаа үезин «ак» ыдыктыг деп билип чораан.

Шагаага белеткенир үжен хонуктуӊ чымыштыг үезин БҮДҮҮ АЙЫ дээр. 2022 чылдың Шагаазының бүдүү айы январь 2-ден февраль 2-ге чедир уламчылаар. Бо үеде кижи бүрүзү Шагаага белеткенип, аал-оранын арыглап, харга кактаныр. Чыл дургузуда чыглып келген бок-сакты, хир-чамны арыглаар. Чүгле даштыкы чүүлдерни арыглаар эвес, кижи бодунуӊ сагыш-сеткилин, үзел-бодалдарын арыглаары база чугула.

Шагаада шупту чуве ак оштуг ында ак он колдаан. Бир-бир бодаарга «Шагаа» деп сос «шаг агы» дээн ышкаш сагындырар. Шаг шаандан бээр ындыг келген чаа (ак) чылды кижи бурузу ак чолдуг, ак оштуг байырлал деп байырлал деп санаар.Ынчангаштын бугу-ле чувени менди-чаагай болуп, ак чуве кара чувени базар, тиилээр болзун деп кузээр. Ол чаагай кузел бутсун дээш дараазында сузуглерни кылыр. Шагаанын санынга ак сут(шай) чажар, ак чаламаларны азып баглаар, ак суттен унген саржаг, чокпекти, оремени салыр, «тос аржааннын» эн арыг, эм-дом унуштери - артыш – шаанакты кыпсыр, арыг ак харга андааштанып арыгланыр, аалдын улуг улузунга ак кадак сунуп, чолукшуур. Шагаанын база бир онзагай улус-чончу ужур-утказы база ында.

7. Ыры «Шайывыс» болук уруглар ырлап кууседир.

-Ынчангаш «Шайывыс» деп чараш ырывысты шупту ырлажыптаалынар!!!

(Шупту «Шайывыс» деп ырыны хоглуг ырлажыр).

Хуннун ишкеш пөкпес-даа,

Хундуткелдиг чемивис –

Кузел хандыр аартап аар

Куш-ле киирер шайывыс.

Аштаанда – тоттурар,

Аараанда – сегидер,

Шагзыраанда – сергедир

Шайывыс, шайывыс!

Үнген-кирген улуска

Үргулчу-ле сөннеп бээр,

Чугаа-соотту өөскудер

Шынап чаагай шайывыс.

Аштаанда – тоттурар,

Аараанда – сегидер,

Шагзыраанда – сергедир

Шайывыс, шайывыс!

8. Йорээлдер.

-Чаа унер чылывыс чунун чылы ийик, уруглар?

-Шын-дыр, уруглар!!! Ынчангаш чаа унер пар чылында бугу-ле чуве эки-ле болзунам деп йорээвишаан, алгыш-йорээлден салыптаалынар!!!

Уткуп алган Парым чылы    Кенден Айгуль.
Ууттунмас буянныг,
Уттундурбас кежиктиг болзун!
Багай чүве ырак турзун!
Хак дээр хонаа-думаа чок турзун.
Түк дээр түкпү-думаа чок болзун!
Арбай-тараа чаагай болзун,
Аъш-чем элбек турзун!
Үнүш-дүжүт чаагай турзун,
Үрезин-хүнезин элбек турзун!
Айлыг, хүннүг чаап бүткен
Алдын-сарыг өртемчейим
Улуг чутка кирбезин,

Оршээ-оршээ!

Уя кажаамга бөрү кирбезин!
Хүнүм адаан доза бүткен
Хүрең-хүрең тайгаларым,
Айым адаан доза бүткен
Ала шораан тайгаларым!
Мөңгүн ышкаш чайыннанган
Мөгененген бедик сыным.
Аккан сууң аржаан болзун,
Үнген оъдуң эм болзун!
Кашпал черден үер акпазын,
Кадыр черден хая чуулбазын!

Оршээ-оршээ!

Көстүп турар көк дээрим,
Көктүг-шыктыг төрээн черим!
Булуттуг дээрден чаңнык дүшпезин
Будуктуг ыяштан бузунду дегбезин!
Чарт ыяштан чаштанчы дегбезин,
Эрик хавактан эндээ болбазын,
Эзим аргаа өрт үнмезин,
Эки чүве бээр турзун! - деп,
Эргек-салаам эптеп тудуп,
Эдээм чадып тейлеп тур мен.
Курай, курай!

(Уруглар йорээлдерин чугаалап турда улуг хиндиктиг ава азы ача артыш биле долгандыр айдызаар)

-Артыш-биле айдызанып алдывыс, уруглар. Ам «Артыш» деп ырывысты ырлажыптар бис бе? (Шупту ырыны ырлажыр).

Ыры «Артыш»

Арыг агаар ораны боор

Арга-эзим аяннарын

Ава бойдус арыг кылдыр

Артыжап каан, айдызап каан.

Шагдан тура чонувустун

Сагып келген чанчылы-дыр –

Аарыг-аржык, аза-буктан

Артыш-биле арыгланыр.

      Авыралдыг унуш

      Айдыс чыттыг артыш

      Аарыг-аржык, хирден

      Арыглаптар куштуг.

Бачыт хайны ырадырда,

Багай душту чайладырда

Артыжывыс кыпсып алгаш,

Артыжанып чалбарыыр бис.

Чаагай чытка шаптаттыргаш,

Сагыш сеткил улам сергээр,

Сузуглелин оскунмаза,

Сулде кезээ бедик болур.

-Эр-хейлер, уруглар! Ам шупту сандайларже олуруптаалынар!

9. Моорейлер.

А) Тывызыктар.

-Шагаа хуну моорейлиг, адыг-чарыш маргылдаалыг. Оюн-тоглаавысты эгелээлинер че! Баштай тывызыктажыптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзинерзе баажызын азы кол утказын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!

1.Чем чивес чарашпай,

Черге чорбас чарашпай,

Чучак хептиг чарашпай,

Чугаазы чок чарашпай. (Ойнаар-кыс)

2.Коорге ковей,

Кодурерге чиик. (Ховен)

3.Баткаш, тонмес,

Маннааш турбас. (Суг)

4.Кара холдун эриин

Кара кастар харап ор. (Карак кирбии)

5.Агаардан келир, алдын сарыг удазын

Устууртен келир, узулбес сарыг удазын. (Хун херели).

10. Узун-узун узун тыныш

Тура душпес узун тыныш

Кашпагайлар кайда силер

Катап база маргыжаалы!

-Тыва улустун оюну «узун тынышты» ойнаптаалынар, ада-иелер болгаш уруглар!!!Узун тыныш «Бала»

(Шупту уруглар, ада-иелер узун-тыныштап ойнаар)

11. Улегер домактар.

Улегер  состен соглеп корээлинер, уруглар!!!

1Далашкан күске сүтке дүжер.  

Бак кижиниң чоруу баарда, кээрде дөрт;

Баштай ушкан эжин каттырбас;

Тоткан ыт ээзин ээрер;

2. Ада созун ажырып болбас, ие созун ижип болбас.

Аъдын чок-даа болза аргамчын белетке.

3.Аъды чугурук мактадыр, ады чугурук хоптадыр.

Ажыктын эжинин дузазын билбес, Арган аъдынын човаарын билбес.

4.Алыры амыр, бээри берге.  

Аспас дизе хая корун, алдавас дизе айтырып чор.

Аштаанын уттуптар, донганын утпас.

5.Багда дон быжыг, состе шын быжыг.  

Бай кижи байынга покпес.

Бак келзе, туттунма, эки келзе, салдынма.

6.Будуктуг ыяшка куш чыглыр, Буянныг огге чон чыглыр.

Даг аътты човадыр, Кылык ботту човадыр.

7.Дус чокта амдан чок, тура чокта куш чок.

Инектиг кижи тодуг, хойлуг кижи каас.

8. Дылын-биле дыт ужурба, аксын-биле аал кожурбе.

Иелиг кыс шевер, адалыг оол томаанныг.

9.Дурту кыска, туразы улуг.

Кижи озер, кидис шойлур.

Кудай багы арлыр, кижи багы арылбас.

10.Оттулбаска хайынмас, Олурарга бутпес.

Оттунчек ооренир, ожеш оонделевес.

11. Сагыштын бичези эки, саванын улуу эки.

Сезик-биле аарыыр, сузук-биле экириир.

Тайып ужар, даянып турар.

12. Узер буга мыйыс догээр, улегер билбес куш догээр.  

Улегернин кужу унген хунден артык

Чечен домактын кужу чечектен-даа каас.

Эр-хейлер уруглар!

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну унуп келди.

Шагаа хуну моорейлиг,

Кажык-биле «Дорт бергени» ойнаптаалынарам, уруглар!

(Чугле уруглар аразынга оюн «Дорт берге»)

-Эр-хейлер уруглар. Ам дараазында шупту сандайларынарче олуруптунар ойнаптаалынар!Оюн «Чинчи чажырары»

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту хоглеп, ойнаалынар.

Чарлып болбас ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал,

Сагыызын дег камнаал,

Салгалдарга дамчыдаал!

-Эр улустун аразынга шаандан тура ойнап келген кончуг сонуурганчыг оюннувус «Аът шалбадаары» деп оюнну ойнаптаалынар, оолдар! (оолдар ойнаар).

Башкы: Эр-хейлер, оолдар! Кирип келген чылывыска чараш тыва хуреш оюннувусту коргузуп берээлинер!
Моге девип унду:

Он холун онгаар сунуп,

Солагай холун сонгаар сунуп,

Агып-дагып костунуп, чазанып

Ачыр-дачыр девип унду-ле-ээ!

Кок дээрин холбеннеди,

Кара черин сирттиледи

Дээлдигенден тевингир

Хартыгадан кашпагай

Могенин девип самнаарын

Могелерни коруп бараалганар!

Кожамыктар.

-Чаа Чыл Шагаа уезинде эн-не хундуткелдиг белектер ак оннуг деп санаар турган. Ылангыя ак кадактар. Ынчангаш уругларывыс белек кылтыр ак кадактарны ада-иевиске сунаалынар уруглар!