татар теленнән эш программасы 1 класс рус төркеме
рабочая программа (1 класс) по теме

Аңлатма язуы.

Программа  ТР Мәгариф министрлыгы тарафыннан расланган “Рус телендә урта(тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә рус телендә сөйләшүче татар телен һәм әдәбиятын укыту программасы (Казан: Мәгариф, 2010) һәм 1 нче сыйныф өчен И.Л.Литвинов,  Э.Р.Садыкова, Л.И.Гарипова тарафыннан эшләнгән “Татар теле” дәреслеге (Казан: Мәгариф, 2009), ТР Мәгариф министрлыгы тарафыннан тәкъдим ителгән дәреслеккә нигезләнеп төзелде.

Эш программасы структурасы

      Татар теленең эш программасы өч өлештән тора: аңлатма язуыннан, тематик планнан, календарь-тематик планнан. Һәр дәрескә милли-региональ компонент кертелгән.

Эш программасының эчтәлеге

Рус телендә сѳйләшүче балаларга татар теле укытуның төп максаты һәм бурычлары

• татар сөйләмен тыңлап аңларга күнектерү;
• татар этикеты тәгъбирләрен кертеп, бирелгән ситуация буенча диалогик сөйләм оештырырга өйрәтү;
• программада күрсәтелгән лексик темалар буенча телдән яки язмача монологик сөйләм булдыруга ирешү;
• карап чыгу, танышу, өйрәнү, эзләнү максаты белән уку төрләрен кулланып, төрле жанрдагы текстларны аңлап уку күнекмәләрен үстерү;
• тәкъдим ителгән текстларны яттан өйрәнү;
• фразеологик берәмлекләрнең, мәкальләрнең рус эквивалентларын табарга һәм чагыштырырга өйрәтү;
• татар телендәге сөйләмне фонетик, лексик, грамматик яктан дөрес төзергә күнектерү;
• халыкларның үзара аңлашып, тату яшәвенә омтылыш тәрбияләү.

Тәкъдим ителә торган программада лексик, грамматик, фонетик минимумнар телнең фәнни системасына нигезләнеп бирелде һәм аларның үзара тыгыз бәйләнешенә таянып төзелде. Беренче сыйныфта язма сөйләмгә караганда телдән сөйләшергә күбрәк игьтибар бирелде . Программа тыңлап аңлау, сөйләү, сөйләшү күнекмәләрен формалаштыруны күз алдында тота. “Телдән әзерлек чоры” программасы үтәлгәннән соң “Татар теле” һәм “Уку” программалары башлана.

Телдән әзерлек чоры бурычлары:

• балаларны татар авазларын, иҗекләрне, сүзләрне, сүзтезмәләрне, җөмләләрне дөрес әйтергә өйрәтү;
• билгеле бер темалар буенча аралашу өчен кирәк булган сүзләрнең грамматик формаларын дөрес кулланырга күнектерү;
• исәнләшү, саубуллашу;танышу, сораштыру; раслау һәм инкяр итү, кабатлап сорау һәм башка җөмлә калыпларын гамәли үзләштерү;
• укучыларга татар теле аша татар халкының яшәеше,мәдәнияте, сәнгате, гореф-гәдатләре,  бәйрәмнәре турында башлангыч мәгълүмат бирү;
• укытучы һәм укучы, укучы белән укучы арасында дамими рәвештә аралашу оештырып, дәресләрне телдән алып бару;
• укучыларның акыл эшчәнлеген активлаштыру, телгә кызыксыну һәм уңай мөнәсәбәт уяту;
•  тыңлап аңлау, сөйләү һәм сөйләшү, уку, язу һәм язма сөйләм күнекмәләрен формалаштыру өчен кирәк булган психофизиологик функцияләрне үстерү.

Телдән әзерлек чоры программасы укучыларның сөйләм эшчәнлеген оештыруга юнәлтелә. Бу чорда татар теленең әйтелеш нормалары үзләштерелә : авазлар – сүзләр аша, сүзләр җөмләләр аша истә калдырыла, моның өчен һәр дәрестә күп санлы сөйләм күнегүләре башкарыла. Беренче дәресләрдән ук балалар татарча исәнләшергә, сыйныф бүлмәсендәге әйберләрне атарга, рәсемнәр буенча сорау-җавап репликаларын дөрес кулланырга, укытучының сорауларына күмәк рәвештә һәм аерым җавап бирергә өйрәнәләр. Моның белән беррәттән һәр дәрес укучыларның тыңлап аңлау, диалог һәм монологик сөйләм күнекмәләрен үстерүгә юнәлтелә. Балалар сорау һәм җавап репликалары кулланып, микродиалоглар төзергә, өйрәнелгән җөмлә калыпларына нигезләнеп, кечкенә хәбәрләмә төзергә күнегәләр. Шулай итеп, укучының татар теле системасы белән куллануда үз тәҗрибәсе барлыкка килә.

Программа , беренчедән, рус телле балаларда лингвистик компетенция булдыруны күз алдында тота, чөнки алар өйрәнелә торган телнең фонетик, лексик, грамматик күренешләрен гамәли үзләштереп, сөйләмдә кулланырга күнегәләр; икенчедән, аларның коммуникатив компетенциясе үсешен күрсәтә, чөнки татар теле сөйләшү-аңлашу чарасы буларак укытыла. Барлык лингвистик күренешләр укучыларны туган теле-рус теле белән чагыштырылып өйрәтелә. Телне ятлап түгел, ә актив фикерләп өйрәнүләрен яралашуны хәтерләтүче ситуатив күнегүләр аша тәэмин итү сорала. Бу чит тел өйрәнүдә төп таләпләрнең берсе. Шулай ук бер үк материал , грамматик категория системалы рәвештә кабатланып барыла.

Телдән әзерлек чорында укучыларны татар теленең үзенчәлекле авазларны дөрес итеп әйтергә өйрәтүгә зур игътибар ителә. Татар теленең сузыклар һәм тартыклар системасы рус теле вариантларыннан нык аерылып тора. Шул сәбәптән, һәр дәрестә орфоэпия күнегүләренә зур урын куела.

Телдән әзерлек чоры ахырында укучыларның белем һәм күнекмәләренә куелган таләпләр:

Түбәндәге бәйләнешләр турында кузаллау:

• сөйләмнең максаты, адресаты, урыны һәм формасы арасындагы бәйләнеш;
• телдән сөйләмнең максаты һәм сөйләмнең чаралары (сүз белән һәм сүзсез) арасындагы бәйләнеш;
• тел һәм сөйләм күренешләре арасындагы бәйләнеш.

Гомуми белем осталыклары булдыру:

• мәктәптә, сыйныфта, олылар һәм кечкенә балалар белән сөйләшү кагыйдәләре, сөйләм культурасы булдыру;
• аралашу вакытында әңгәмәдәшнең фикерен тыңлау, үз фикереңне адекват рәвештә бирелгә сорауны тыңлап, аңа җавап бирү;

-    дәреслек белән эшләргә өйрәнү.

Белергә тиешле тел күренешләре:

• 200 гә якын лексик берәмлек;
• сузык һәм тартык авазларның билгеләре;
• сузык авазларның билгеләре: калын һәм нечкә әйтелешле авазлар;
• татар теленә хас булган үзенчәлекле тартык авазлар;
• сүз басымы;
• җөмлә һәм сүзләрнең җөмләдә урнашылу тәртибе.

Грамматик минимумны гамәли үзләштерү:

• төрле ситуациягә караган сүзләрне актив үзләштерү һәм аларны дөрес, аңлаешлы итеп әйтү;

 -    татар теленә генә хас булган авазларны ишетү, тану һәм дөрес әйтү;

• сүзләрдә , сорау алмашлыкларында, сүздә юклык кушымчасы булганда басым куя белү.
• исемнәрне берлек һәм күплек санда дөрес әйтү;
• исемнәргә кем?нәрсә? сорауларын кую;
• исемнәргә -ныке-неке кушымчаларын ялгап, аларны сөйләмдә дөрес куллану;
• исемнәрне урын-вакыт, чыгыш, юнәлеш килешләрендә дөрес әйтү; исемнәрдә сан, килеш кушымчаларының ялгану тәртибен истә калдыру;

-     баш килештәге зат алмашлыклары белән җөмлә төзергә өйрәтү;
- сорау алмашлыкларын кулланып, сөйләм оештыру;

• сыйфат + исем төзелмәләрен дөрес куллану;
• микъдар һәм тәртип саннарын дөрес әйтү, сан+исем төзелмәләрен сөйләмдә дөрес куллану;
• белән, турында бәйлекләренең исем белән кулланылышын үзләштерү;
• хәзерге заман хикәя фигыльнең барлыкта һәм юклыкта зат-сан белән төрләндерә белү;
• күп, аз  рәвешләрен сөйләмдә куллану;
• татар һәм рус җөмләләрендәге сүз тәртибен чагыштыру;
• хикәя һәм сорау җөмләләрне дөрес кулланып, диалогик һәм монологик сөйләм оештыру.

Татар теле.

Телдән әзерлек чорында үзләштерелгән лексик-грамматик материал һәм сөйләм үрнәләренә нигезләнеп , “Татар теле” программасы төзелә. Әлеге программада татар сөйләменең фонетик-арфоэпик нигезләре салына : аваз-хәреф мөнәсәбәтләре ачыклана, системалы һәм эзлекле рәвештә татар теленә хас булган үзенчәлекле авазларны белдергән хәрефләрне дөрес итеп укырга һәм язарга өйрәтелә, әйтелеш берәмлекләре буларак иҗек калыплары, хикәяләү һәм сорау интонациясе, сүз басымы, логик басым ,сөйләм үрнәкләре уку һәм язу аша ныгатыла, укучыларның белем һәм күнекмәләре камилләштерелә.

Программаның төп өлешендә тел һәм сөйләм турындагы мәгълүматлар сүз, җөмлә бәйләнеше системалаштырыла, аларның билгеләре күзәтелә һәм чагыштырылып өйрәтелә. Беренче сыйныф укучылары сүзнең морфологик формалары һәм сүз ясалышы ысуллары белән танышалар; терминнарны атамыйча гына , мәгънәләре ягыннан якын, капма-каршы яки әйтелешләре охшаш сүзләргә күзәтү ясыйлар; сүзнең мәгънәсе белән формасы арасындагы бәйләнешне күрергә өйрәнәләр.

1 нче сыйныта татар теленә өйрәтүнең төп максаты – гәмали максат, ягъни, телне аралашу чарасы буларак үзләштерү. Шулай ук язу кагыйдәләре дә өйрәнелә.

Беренче сыйныф ахырында укучылар белергә тиешле тел күренешләре:

• татар алфавитының авазлары һәм хәрефләре, аларның үзенчәлекләре;
• татар теленә хас хәрефләрнең язылышы һәм әйтелеше;
• калын һәм нечкә әйтелешле сузык авазны белдергән хәрефләр;
• яңгырау һәм саңгырау тартык авазларны белдергән хәрефләр;
• транскрипция;
• сүзләрне иҗекләргә бүлеп, юлдан юлга күчерү кагыйдәләре.

Укучылар үзләштерергә тиешле күнекмәләр:

• имитация һәм кабатлаулар аша үзенчәлекле авазларның сүзләрдә, сүзтезмәләрдә, җөмләләрдә дөрес әйтелешен үзләштерү, аларны таный белү;
• транскрипцион билгеләрне укый һәм куллана белү;
• калын сузык авазларны белдергән а, о, у, ы һәм нечкә авазларны белдергән ә, ө,ү,е (э), и хәрефләренә карап, сүзләрнең калын яки нечкә әйтелешен гомуми үзләштерү һәм сингармонизм законын аңлау;
• озын һәм кыска, иренләшкән һәм иренләшмәгән сузыкларны сүзләрдә дөрес итеп әйтү;
• сүзләрдә һәм төрле грамматик формаларда басымны дөрес куеп уку;
• татар хәрефләренең кабул ителгән формаларын дөрес язу;
• сүзләрне иҗекләргә дөрес итеп бүлеп, юлдан юлга күчереп яза белү;
• ялгызлык исемнәрен баш хәрефтән башлап язу;
• җөмләне баш хәрефтән башлап, ахырында нокта, сорау яки өндәү билгесе куеп язу;
• актив үзләштерелгән сүзләрне, кыска җөмләләрне күчереп язу;
• иптәшенә язу калдыру, бәйрәмнәргә, уенга чакыру яки котлау язу, үзе турында кечкенә белешмә язу.

Гомуми белем, осталык, күнекмәләр һәм эш ысуллары булдыру:

• интелектуаль (чагыштыру, классификацияләү, анализлаштыру, гомумимләштерү);
• танып-белү осталыгы, акыл эшчәнлеге( укырга мотивация , логик фикерләү сәләте, сөйләм культурасы, мөстәкыйль эш күнекмәләре, иҗади якин килү, куелган максатны кабул итү,эзлекле рәвештә әзерләнүләр алып бару, шуңа бәйле яңа максат кую һәм тормышка ашыру);
• оештыру күнекмәләре (әңгәмәдәш белән бердәм эш оештыру, үз эшеңне дөрес планлаштыру).

Белем бирү эчтәлеге

Тыңлап аңлау.  Укытучының дәрес үткәрү белән бәйле күрсәтмәләрен, сорауларын аңлап бару; сыйныфташларының сөйләмен ишетеп аңлау; тыңлаган сүзләрнең,  сүзтезмә, җөмлә, кечкенә текстларның эчтәлегенә тулысынча төшенү.

Диалогик һәм монологик сөйләм. Лексик тема буенча сорау-җавап репликаларын истә калдыру; укытучының  сорауларына җавап бирә алу һәм сораулар куя белү; үрнәк диалогларны сәнгатьле итеп уку һәм сөйләү; лексик темага караган сүзләрне кулланып ,предметларны, әйберләрне атый белү; дүрт җөмләдән дә ким булмаган хикәя төзеп сөйләү.

Уку . татар алфавиты хәрефләрен таный белү һәм алар белдергән авазларның әйтелешен гамәли үзләштерү; дөрес һәм сәнгатьле итеп укый белү; укыганның эчтәлегенә төшенеп бару; кечкенә күләмле шигырьләрне яттан сөйләү.

Язу. Татар алфавитындагы хәрефләрне дөрес яза белү; актив үзләштерелгән сүзләрне, кыска җөмләләрне күчереп язу әйтелеше белән белән язылышы арасында аерма булмаган сүзләрне ишетеп яза белү; җөмләне баш хәреф белән башлап, ахрында нокта, өндәү яки сорау билгесе куеп язу.

Укучылырның белем һәм күнекмәләрен бәяләү.

Укучыларның белем һәм күнекмәләрен телдән һәм язмача тикшерү эшләренең күләме:

1.Диалогик сөйләм – 3 реплика;

2. Монологик сөйләм – 4 җөмлә;

3.Уку (сүзләр саны) – 20 сүз;

4. Язу (күчереп язу) – 1-2 җөмлә.

  Диалогик сөйләмне бәяләү

Бирелгән ситуация буенча яки өйрәнелгән тема буенча әңгәмә кора алганда, әйтелеше һәм грамматик төзелеше ягыннан дөрес, эчтәлеге ягыннан эзлекле һәм тулы диалогик сөйләм төзегәндә, “5”ле куела.

Бирелгән ситуация яки өйрәнелгән тема буенча әңгәмә кора алганда, әмма репликаларның әйтелешендә һәм аерым сүзләрнең грамматик формаларында 2-3 хата җибәреп, эчтәлеге ягыннан эзлекле диалогик сөйләм төзегәндә, “4”ле куела

Өстәмә сораулар ярдәмендә генә әңгәмә кора алганда, репликаларның әйтелешендә һәм сүзләрнең грамматик формаларында 4-6 хата җибәреп, эчтәлеген бозып диалогик сөйләм төзегәндә, “3”ле куела.

Бирелгән ситуация яки тема буенча диалог төзи алмаганда, “2”ле куела.

Монологик сөйләмне бәяләү:

Өйрәнелгән яки тәкъдим ителгән тема буенча әйтелеше, грамматик төзелеше ягыннан дөрес һәм эчтәлеге ягыннан тулы, эзлекле монологик сөйләм өчен “5”ле куела.

Өйрәнелгән яки тәкъдим ителгән тема буенча эзлекле төзелгән, әмма аерым сүзләрнең әйтелешендә, грамматик формаларында яки җөмлә төзелешендә 2-3 хатасы булган монологик сөйләм өчен “4”ле куела.

Өйрәнелгән яки тәкъдим ителгән тема буенча эзлекле төзелмәгән, сүзләрнең әйтелешендә, җөмлә төзелешендә 4-7 хатасы булган монологик сөйләм өчен “3”ле куела.

Өйрәнелгән темага яки бирелгән темага монолог төзи алмаганда, “2”ле куела

Язма эшләрне бәяләү:

1 нче сыйныфта балалар баш һәм юл хәрефләрен,  кыска сүзләрне һәм җөмләләрне күчереп язарга тиеш. Укучыларның язу күнекмәләрен тикшергәндә шуны истә тотарга кирәк :1 нче сыйныфта – 1 юл.

Укыту-методик комплекты.

И.Л. Литвинов, Э.Р. Садыкова, Л.И. Гарипова “Обучение русскоязычных учащихся татарскому языку” – 1 класс;

“Мой первый татарский словарь”;

С.Г. Вәгыйзов “Матур язу дәресләре”;
Ф.С. Сафиуллина. Татарский язык в диалогах. Казан. “Мәгариф”;

Ч.М.Харисова. Орфоэпические упражнения по тат. языку для начинающих классов русских школ. Казан;

Р.К. Шаехова. Раз-словечко, два-словечко. Школа. Казань.

Ч.М. Харисова. Тренировачные упражнения по обучению татарскому произношению. “Мәгариф” нәшрияты;

Ч.М.Харисова, Ф.Ф.Харисов. Татарча да яхшы бел, русча да яхшы бел. Казан. Тарих, 2000.

Татар теленнән тематик план.

Сыйныф : 1 б, г,д сыйныфлары.

Укытучы : Ахтямова Гөлназ Мингалиевна.

Сәгать саны: 102 сәгать.

Барысы атнага :3 сәгать.

Телдән әзерлек чоры-36  сәгать.

Тематик план Татарстан Республикасы Мәгариф министрлыгы тәкъдим иткән  “Рус телендә урта (тулы) гомуми белем бирү мәктәбендә татар телен һәм әдәбиятын укыту программасы (рус балалары өчен)” нигезендә төзелде.

 Дәреслек: И.Л. Литвинов. Татар теле: Рус телендә белем бирүче дуртьеллык башлангыч мәктәпнең 1 нче сыйныфы өчен дәреслек (рус балалары өчен). Казан. Мәгариф , 2008.

1 б  сыйнында татар теле дәресләренең календарь-тематик планы