технология продуктивного обучения
статья по теме

Татар теле  һәм әдәбияты дәресләрендә, заманча технологияләр кулланып, бәйләнешле сөйләм үстерү.

С.Г. Тимершина I кв. категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы

Казан шәһәре Киров районының «32 нче урта гомуми белем мәктәбе»

гомуми белем муниципаль бюджет учреждениесе.

     Билгеле булганча, телнең  мәгънәви  һәм  грамматик   төзелеше буенча бер бөтенне тәшкил иткән сөйләм бәйләнешле сөйләм дип атала. Анда сөйләүче үз фикерен белдерә. Хәзерге вакытта укучылар сөйләүче буларак үз фикерләрен белдергәндә, сөйләм формалаштырганда, күп кенә кыенлыклар кичерәләр. Бу укытучыларны, шул исәптән мине дә борчый торган проблемаларның берсе. Балаларның  еш кына эзлекле фикер йөртә алмаулары, аларның лексик – грамматик хаталар җибәрүләре дә шушы ук бәйләнешле итеп сөйли белмәүләреннән килеп чыга.

    Балаларда белем алуга кызыксыну уяту, безнең уйлавыбызча, икенче бер зур проблема булып кала бирә.

    Аларны чишү өчен, мин үз алдыма түбәндәге максат һәм бурычларны куям:

1. укучыларның сөйләмен лексик һәм грамматик яктан баету;
2. фикерләрен  логик эзлекле һәм эчтәлекле итеп әйтеп бирергә күнектерү;
3. сүзләргә басымны, җөмләгә логик басымны дөрес итеп куя белү;
4. сәнгатьле сөйләм күнекмәләре булдыру;
5. телгә карата кызыксыну тәрбияләү.

Гадәттә,  татар теле дәресләрендә сөйләм үстерү өч юнәлештә алып барыла.

Беренче юнәлеш – татар әдәби теленең  нормаларын үзләштерү. Боларга әдәби әйтелеш  нормалары, сүз ясалышы, сүзтезмә һәм җөмлә төзү, сүзләрне лексик мәгънәләренә һәм стильләренә туры килерлек  итеп куллана белү керә.

      Рус мәктәпләрендә укучы татар балаларына әдәби тел нормаларын өйрәтү аеруча зур әһәмияткә ия, чөнки алар сөйләмнәрендә еш кына рус сүзләре кулланалар;  аларны татарчага дөрес тәрҗемә итмиләр;  сүзләрне, җөмләләрне бер-берсенә ялгаганда бәйләүче чараларны урынсыз файдаланалар;  җөмләдә сүзләрне дөрес итеп тиешле тәртиптә урнаштырмыйлар. Менә шушы проблемаларны чишү өчен, мин түбәндәге ысулларны һәм алымнарны кулланам.

     Мәсәлән, 7 сыйныфта программа буенча сүз төркемнәре һәм аларның үзенчәлекләре өйрәнелә. Укучылар яңа теманы үзләштерәләр, ләкин бераз вакыт узу белән, кайберләре өйрәнгән кагыйдәне оныталар. Шуны истә тотып, укучыларга эшләрендә ярдәм итү максатыннан чыгып, һәр сүз төркеме буенча модельләр әзерләдем.

       Яңа дәрес аңлатканда, укучыларга тәкъдим ителгән модельдәге мәгълүматлар капланган була. Башта аларга терәк сорауар биреп, теманы бергәләп ачыклыйбыз, аннары нәтиҗә чыгарабыз. Шуннан соң гына модель тулысынча ачыла һәм кагыйдә кабатлана. Мондый модельләрне укучылар, акрынлап, үзләрендә булдырып, туплап баралар.

        “Исемнәрнең  килеш белән төрләнеше” темасын өйрәнгәннән соң, килеш кушымчаларының сүзләрне бер-берсенә бәйләүдә тоткан урынын укучыларга ныклап аңлатырга тырышам. Моның өчен бирелгән аерым сүзне килеш белән төрләндереп кенә калмыйча, шул сүз формалары кергән кечкенә хикәя килеп чыгарлык итеп, җөмләләр төзетәм.

          Ә менә 10 нчы сыйныфларда “Фонетика” бүлегендә аваз һәм хәреф, транскрепция, аваз үзгәрешләре, орфографик принциплар, орфографик кагыйдәләр, орфоэпик нормалар турында мәгълүмат бирелә. Кызганычка каршы, телебездәге кайбер авазларның үзгәрешләрен аерым укучылар авыррак үзләштерәләр. Әйтелеш белән язылыш арасындагы үзгәрешләрне укучыларга аңлату өчен, схемага мөрәҗәгать итәм. Аның тулыландырылган вариантын тарату материалы итеп һәр укучыга бирәм.

          11нче сыйныфта “Туры сүз тәртибе” темасын үткәндә, сөйләм телен тагында төзекләндерү максатыннан чыгып татар телендә җөмләләрдәге сүз тәртибен схема  рәвешендә бирергә тырышам.

           Ә катлаулы кушма җөмләләр һәм аларның төзелешен өйрәнгәндә, терәк схемаларга мөрәҗәгать итәм.

           Укучыларда сөйләм үстерүдәге икенче юнәлеш – аларның сүз байлыгын арттыру һәм әдәби телдә сөйләргә өйрәтү. Моңа, әлбәттә, тел дәресләрендә балаларга системалы рәвештә яңа сүзләр өйрәтү нәтиҗәсендә генә ирешелә.

          Иң элек укучыларга таныш булмаган сүзләрне таба белүгә күнекмәләрен биреп, белешмә материаллар һәм сүзлекләр белән эш итү гадәте тәрбияләргә кирәк. Моңа ирешү өчен, мин иң элек дәрестә яңа сүзләрнең мәгънәсен аңлатуга берничә минут вакыт бирәм. Алар белән сүзтезмәләр, җөмләләр төзеттерәм. Болай итү, билгеле бер тема буенча монологик һәм диалогик сөйләм үстергәндә әзер җөмләләрне куллану мөмкинлеген арттыра. Яңа сүзләр кергән мәкаль – әйтемнәрдән мисаллар китереп, сүзнең кулланылыш үзенчәлеген, эстетик функциясен ачыклау да нәтиҗәле була. Белемнәрне ныгытканда, еш кына шушы яңа сүзләр кергән җөмләләрне дәреслектән генә түгел, бәлки әдәби әсәрләрдән алып бирергә тырышам. Дәрестә мәкаль – әйтемнәр, образлы гыйбарәләр кулланып, аларның күчерелмә мәгънәләрен аңларга өйрәтү укучылар сөйләменә кертү максаты белән эшләнә.

      Укучыларда анализ, синтез, чагыштыру, гомумиләштерү кебек сыйфатлар булдыру һәм аларны үстерү өчен, мәсәлән, 5нче сыйныфта “Антонимнар” темасын үткәндә  бирелә.

     Сорауларга җавап бирү барышында укучыларның логик фикерләү сәләте үсә. Ә аны үстерми торып, предметны яхшы үзләштерү, сөйләм үстерү мөмкин түгел.

       Аерым сүзләрнең  дөрес язылышын, әйтелешен истә калдыру өчен, хаталы сүзләр белән төрле эшләр тәкъдим итәм. Укучылар сүзләрне үзләре дөресләп язалар. Бу исә аларның гомуми грамоталылыкларын арттыру өчен дә ярдәм итә.

      Укучыларның үз фикерләрен телдән бәйләнешле итеп әйтә белергә, язарга өйрәнүләре өченче юнәлешкә  керә. Бәйләнешле сөйләмне үстерү әйтеләсе фикернең эчтәлеген, төзелешен һәм тел чараларын формалаштыруны күздә тота.

        Сөйләмнең язма формасы сөйләмгә тел җирлегендә туа. Моңа фикерләүнең тәэсире зур йогынты ясый, чөнки үз уй-фикерләрен язу процессында укучы сүзләрне күңеленнән кабатлый. Шуның нәтиҗәсендә аның сөйләме үсә, камилләшә бара. Ул, җөмләләрне төзегәндә, нинди сүзләр кулланырга кирәклеге турында уйлана башлый. Моның өчен укучыларга тема гына бирә белергә кирәк. Тәкъдим ителгән теманың яңа мәгълүмат бирү белән бергә әхлак сыйфатлары тәрбияләве дә мөһим шарт булып тора. Өлешчә эзләнү һәм эзләнү методлары куллану укучыларда эшләргә омтылыш тудыруга ярдәм итә.

        Укучыларга һәр дәрестә яңа тема белән бергә әхлак тәрбиясенә әңгәмәләр үткәрәм; дин һәм телнең мөселман дөньясында бер-берсенә үрелеп баруын аңлатам; дәүләти бәйрәмнәрдә әти-әниләренә, дус-ишләренә, якыннарына котлау хатлары; урта һәм югары сыйныфларда башлангыч сыйныфлар өчен әдәп кагыйдәләрен яздырам. Шул сәбәпле укучыларның уй-фикерләрен тормыш белән бәйләргә ярдәм итәм. Караган спектакльләре турында хикәя, яки инша язу өчен план төзү кебек биремнәр дә зур нәтиҗәләргә китерә. Югары сыйныфларда сөйләм үстерүдә грамматик формалар, яки синтаксик төзелмәләр бераз  катлауландырылып бирелә.

      Мәсәлән,Г.Камал исемендәге татар дәүләт академия театрында 11нче сыйныфлар белән Т.Миңнуллинның “Әлдермештән Әлмәндәр” спектаклен карагач, артистлар уйнавына үзегезнең фикерегезне белдерегез дигән бирем бирдем. Язу барышында беренче вариантка кереш сүзләр, икенче вариантка тиңдәш кисәкләр кулланырга тәкъдим ителде.

      Мин үземнең эшемдә аралашырга өйрәтү һәм белем бирүнең компьютер технологияләреннән дә шактый уңышлы файдаланам дип саныйм. Шуңа күрә дәресләрдә компьютер элементларын актив кулланам. Дәрес барышында күрсәтмә материал слайд буларак кертелә. Дәрескә кирәк булачак картиналарны, схемаларны укучылар үзләре дә өйләрендә әзерләп киләләр.

        Укучыларның танып-белү эшчәнлекләрен активлаштыруда, мөстәкыйль фикерләү сәләтләрен үстерүдә, уңышлы кулланыла торган алымнарның берсе – тестлар.

     Тестларның төрләре:

6. тәкъдим ителгән җаваплардан дөресен сайлап алу;
7. тест-схемалар;
8. логик чылбырлар;
9. күп нокталар урынына төшереп калдырылган сүзләрне кую һ.б.

    Мин  аларны гомумиләштерү дәресләрендә яки катнаш дәресләрдә укучыларның белемнәрен тикшерү өчен кулланам.

      Ә менә татар әдәбияты дәресләрендә компьютер элементлары язучыларның иҗатларын, тормыш юлларын өйрәнгәндә уңышлырак. Мин аларны өлкән сыйныфларда схема рәвешендә кулланам.

       Урта сыйныфларда язучы белән таныштырганда, укучылар өчен дә, укытучы өчен дә бик уңай булган  таблицаны тәкъдим итәм. Ул 9 бүлектән тора.

        Менә шундый юллар белән мин укучыларымның сөйләмен үстерү һәм камилләштерү өчен, тынгысыз эш алып барам. Эшемнең нәтиҗәсе буларак укыткан укучыларым сыйныфтан тыш чараларда теләп катнашалар, район олимпиадаларында призлы урыннар алалар, саф татар телендә сөйләшүче, татар  җанлы, итәгатьле укучыларым дәрескә һәрвакыт яратып һәм зур теләк белән йөриләр, ана телен яраталар, аерым укучылар туган телләрендә иҗат итәләр.

      Яңа технологияләр белән танышуны һәм дәрестә куллану, иҗади үсешне тәэмин итәрдәй методик әдәбиятны өйрәнү, эзләнү эшчәнлеген дәвам итү- киләчәккә булган уй – хыялларым. Укучыларның сөйләмен чын күңеленнән бәйләнешле итәргә теләгән укытучы иң элек үзе логик яктан эзлекле һәм җыйнак итеп сөйли белергә тиеш. Шулай ук аның сөйләме орфоэпик яктан камиллеккә ия булырга тиеш,  дикциясенең ачык булуы, сәнгатьле итеп укуы да  бик мөһим.