Номчулга кичээлдеринин хевирлери
статья на тему

Номчулга кичээлдериниң хевирлери

Номчулгага хандыкшылдыг, сонуургалдыг бедик мергежилдин номчукчузун белеткээри, сагыш –сеткилинин деннели байлак, бот- тускайлан база бот –башкартынып чанчыккан кижини хевирлээри бистин сорулгавыс. Уругларның номчулгазын шын углаар, чечен чогаалга хандыкшыдар, номга ынак болурунга кижизидип,  чогаал дамчыштыр оларның угаан-билииниң деңнелин бедидер улус бистер эге класс башкылары.

         Кол сорулгавыс- кандыг-даа нарын бодалды төрээн дылынга илередип билир кылдыр кижизидери бистиң дорт хүлээлгевис.

Ынчангаш эге школада номчулга кичээлдериниң чамдык чугула айтырыгларын кады сайгарарын оралдажып көрээлиңер.

Баштай программага доктаап көрээлинер (2006 ч.унген,Тыва Республиканын ниити ооредилгезинин  тыва дылга куруне стандартынга даянып, анаа дууштур 2011 чылда литературлуг номчулга программазын  тургускан. Л.С.Кара-оол. Программага даянгаш 2-ги, 3-ку класстарнын литературлуг номчулга номнарын ажылчын кыдырааштары-биле кады ундурген).

Номчулга кичээлдери янзы-бүрү хевирлерлиг. Оларның кайы-бирээзин башкы салган сорулгазынга дүүштүр  шилип алыр болгаш ону чөптүг ажыглаарын оралдажыр. Кичээлдиң хевиринден ооң утказы, өөредилге кижизидилгелиг дээжи кончуг хамааржыр. Методика эртеми номчулга кичээлдериниң дараазында хевирлерин үре-түңнелдиг деп санап турар:              холушкак хевирниң,

• чаа тема шиңгээттирериниң,
• быжыглаашкынныг түңнел кичээл,
• ном-биле ажылдаарының,
• немелде номчулганың,
• класстан дашкаар номчулганың,
• аянныг номчулганың,
• чаа хевирниң кичээлдери.

 Оларны чорударының планы мындыг:

1. Холушкак хевирниң кичээлиниң планы:

• Эрткен теманы быжыглай катаптавышаан, онаалга хыналдазы.
• Чаа тема.
• Быжыглаашкын.
• Онаалга бээри.
• Катаптаашкын.

2. Чаа теманы шиңгээттирер кичээл:

• Чаа тема.
• Быжыглаашкын.
• Онаалга бээри.

3. Быжыглаашкынныг, түңнел катаптаашкын кичээли

Кичээлдиң бо хевирин быжыглаашкын, катаптаашкын, немелде

номчулга чорударда, түңнел онаалга хынаарда ажыглап, тускай шакта чорудар. Мындыг кичээлдерни 4-кү класстың өөредилге номунуң бөлүк бүрүзүн дооскан соонда, чок болза улуг хемчээлдиг ийи азы үш шактарга хувааттынган чогаалдарны өөреткен соонда ажыглап чорудар.

        Кандыг-даа быжыглаашкын, түңнел катаптаашкын, онаалга хыналдазы, немелде номчулга өөренип эрткен теманы улам ханыладырының база чаа-чаа билиглерни бээриниң аргалары болур. Ынчангаш быжыглаашкынныг түңнел катаптаашкынныг кичээлдиң планын башкы боду кичээнгейлиг, бодамчалыг тургузар. Быжыглал болгаш катаптаашкын номчулганың дыл-биле харылзаазын хайгаараарынга эң эптиг үе деп чүвени уттуп болбас. Ону боттандырарда янзы-бүрү быжыглал ажылдарын чорудар, оларның сөс-домаан сайгарар.

4. Ном-биле ажылдаарының кичээли

Уругларның бот-тускайлаң ажылдаарынга бо кичээл улуг ажыктыг. Олар

өөреникчилерниң шиңгээдип алган билиглеринге үндезилеттинген турар ужурлуг. Чижээ, С.Серенниң «Ном биле Портфель» деп баснязын өөредирде башкы класска шуут-ла доктааттырып эгелээр. Чүге дээрге, өөреникчилер басня деп чүл, ооң моралы кайызындал, темазы болгаш идеязы чүл, басняларда кирип турар ниити аттарны канчаар шын бижиирил дээрзин мурнунда, О.Сувакпиттиң «Арзылаң биле Пар» деп баснязын өөренип тургаш, билип алганнар. Ынчангаш олар чаа чогаалды номчааш, боттары түңнел үндүрүп, медерелдиг шиңгээдип ап шыдаар. «Ном биле Портфельди» доктаадып тура, школачылар ооң амыдырал-биле холбаазын боттарының амыдыралчы дуржулгаларынга даянып тодарадырын ном-биле ажыл чиигедир.

5. Немелде номчулга кичээли

Немелде номчулга кичээли аянныг номчулга болгаш класстан дашкаар

номчулгага беседа кичээлдеринге өөредикчи сорулгаларының талазы-биле дөмей. Бо кичээл үезинде өөреникчилерниң аас чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгей салдынган турар ужурлуг. Немелде номчулга кичээлинге өөреникчилерни литературлуг дылдың нормаларын сагыырынга херек кырында чаңчыктырар.

        Немелде номчулгага ажыглаар чогаалдар өөренип эрткен темалар-биле тудуш харылзаалыг, оларны быжыглаарының уланчызы болур. Немей номчаан чогаалдарның темазын болгаш идеязын боттары тодарадырынга өөреникчилерни чаңчыктырып, дүрген номчуурунуң техниказын чедип алырынче угланган ажылдарны башкы чорудар. Даңзыда киирген чогаалдарны өөреникчилерниң шуптузун номчууру албан. Программада чыл дургузунда алды немелде кичээлди эрттирерин айыткан. Шагын номчулга башкылаарының чеден шагындан алыр.

6. Аянныг номчулга кичээли

Номчулга кичээлдери шуптузу аянныг номчулгага үндезилеттинген

болур. Башкы аянныг номчулганың негелделерин чыл дургузунда кичээл бүрүзүнде сагыыр болгаш чамдык кичээлдерниң онаалга хыналдазы, катаптаашкын, быжыглаашкын үезинде аянныг номчулгага мергежилгелер чорудар. Улдуңда дөрт удаа аянныг номчулга кичээлин чугаа сайзырадырынга берген шактарны ажыглап эрттирер. Литературлуг дылдың нормаларын барымдаалап аянныг номчулганы минуталап номчудар арганы ажыглаар. Дөрткү , бешки, алдыгы класстарга аянныг номчулга үезинде бир минутада өөреникчилер 110-дан 130 чедир сөстүг үзүндүлерни медерелдиг билип ап, аян-сырынныг, бижик демдектерин барымдаалавышаан сөс бүрүзүн шын адап номчуп чаңчыга берген болур ужурлуг.

Мындыг схема –биле ажылдап болур.

        Номчуурунуң хирези                  

Үн  Чүгүртү     Тода    Аянныг     өйүнде  дыңзыг  оожум

1.Ооржак Омак

7. Класстан дашкаар номчулга кичээли

         Класстан дашкаар номчулгага беседа кичээлдерин улдуң санында бир-бир катап эрттирери таарымчалыг болуп турар. Бо кичээлдиң аянныг номчулга, немелде номчулга кичээлинден ылгалы, өөреникчилерниң сонуургап номчаан номнарының кол уткаларын канчаар шиңгээдип алганынга хамаарыштыр чугаалажыг болур. Кичээлдиң бо хевири өөреникчилерниң худа номчулгазын болгаш сөс-домаан сайзырадырынга боттарының кайы хире чаңчыгып турарын хынаарынга ажыктыг. Бо кичээлди  башкы эрттиерерде, 4-кү классчыларның библиотекадан ап номчуп турары чогаалдарны тодарадып алгаш, өөреникчи бүрүзү-биле хууда ажылдаарынче кол кичээнгей салыр. Кичээл үезинде чечен чогаал номчуурунга кончуг ынак өөреникчилерниң дуржулгазын ажыглавышаан, өскелерни номчулгаже хаара тудар. Класстан дашкаар номчулгага кичээл эрттирериниң шагын чугаа сайзырадырынга көрдүнген чээрби шактан алыр.

8. Чаа хевирниң кичээлдери

Чуртта сураглыг педагог - башкылар: С.Н.Лысенкова, И.П.Иванов, Е.Н.Ильин, А.А.Дубровский болгаш өскелер-даа кичээлдерниң чаа хевирлерин практика кырынга эрттирип, өөредилгеге уругларның идепкейи, сонуургалы бир янзы апарганын херек кырында бадыткааннар.

Ынчангаш чаа хевирниң кичээлдери өөреникчилерге чаа чүүл болуп сонуургалын оттуруп, уругларның ажылдаарынга бот-башкарылганы бээр. Янзы-бүрү бот-ажылдарны кииргени-биле кичээл онзагай, уругларның сагыш-сеткили көдүрлүүшкүннүг болур. Бо кичээлдерниң хевирин эрттирип турар башкылар мындыг чүүлдү утпаза чогуур: кичээлге ажыглаар дидактиктиг оюннар, ырылар, дидактиктиг материалдар, ниитизи-биле  шупту материалдар – чүгле өөредилгеже база кичээлдиң өөредиглиг, кижизидилгелиг сорулгазын чедип алырынче угланган турары албан.

        Чаа хевирниң кичээлдери янзы-бүрү: уругларның билиин хынаар кичээлдер; ( уругларнын кичээнгейин билигже углаар,) кичээл-маргылдаа,(чувени дурген сакты кааптарын, угаан-медерелин сайзырадыр) кичээл – оюннар, сагынгыр-тывынгырларның кичээли; , концерт-кичээл, аян-чорук кичээли дээш оон-даа өске.