статья "Тыва эге школага номчулга кичээлдеринге төлевилелдиг арга-чорудулганы ажыглаары".
статья по теме

                                                         Дандаа Тайгана Владимировна

Тыва    эге  школага   номчулга кичээлдеринге  төлевилелдиг

арга-чорудулганы ажыглаары.

Ниитилелдиң болгаш социал-экономиктиг байдалдарның өскерлип турар негелделеринге дүүштүр Россияда өөредилге адырын чаартырын, инновациялыг өөредилге программаларын идекпейлии-биле шиңгээдип алыр болгаш башкылаашкынның амгы чаа технологияларын  өөредилге-кижизидилге ажылынга чөптүг ажыглаарын база тускай мергежил угланыышкынныг өөредилгени  деткээн мурнады хөгжүдер национал төлевилелди айыткан  концепцияларны, айыткалдарны, төлевилелдерни Россияның Чазаа, Россия Федерациязының өөредилге яамызы, өөредилге академиязы ажылдап кылгаш, амгы үеде бүгү чуртта ону боттандырарынче угланган тускай сорулгалыг хемчеглерниң   күүселдезин  хыналдага ап, улуг күжениишкинниг ажылдап турар болгай. Бо чылдан эгелеп, эге школаның күрүне стандарттарынга хамаарыштыр чаа шенелде ажылы   эгелээн болгаш, ол ажылга чоорту үстүкү класстарның өөреникчилерин киирери көрдүнүп турар.        

      Үстүнде айыттынган төлевилелдерниң бир кол сорулгазы – уругларны бичии чажындан эгелээш, чогаадыкчы чорукка, амыдыралдың кандыг-даа чүүлдеринге таварышкаш, оон белени-биле үнүп, берге, нарын  байдалдарга дүрген чаңчыгып шыдаарынга, чурттап турар девискээриниң янзы-бүрү  айтырыгларын шиитпирлээринче  угланган  шинчилел ажылдарын  кылып билиринге өөредири, бүгү талазы-биле амыдыралга белен уругларны кижизидери  болур.  

    Эң бичии назыдан эгелээш,   уруглар долгандыр турар амыдыралдың болгаш бойдустуң дугайында  билиглерни төрээн дылын дамчыштыр шиңгээдип алырлар. Төрээн дылының сөстерин, домактарын хүнден хүнче олар сактып, өөренип албышаан, чоорту долгандыр турар өртемчейниң чараш-каазын ажыдып, угаан-бодалы, сагыш-сеткили болгаш аажы-чаңы ол дылга өзектелип хевирлеттинер. Ынчангаш  өөредилге болгаш кижизидилге ажылының эң-не база бир чугула кезээ – уругларны төрээн дылынга өөредири болгаш харылзаалыг  чугаа  сайзырадылгазынче сагышты салыры.         

     Амгы үениң чуртталга байдалдары болгаш ниитилел харылзаалары сайзырап турда, башкылар база боттарының  ажылында чаа чүүлдерни дилеп турар. Оларның  бирээзи дээрге төлевилелдиг ажыл-чорудулганы өөредилге системазынга ажыглаары-биле төлевилел технологиязы деп чаа педагогиктиг технологияны ажыглап эгелээни.

Төлевилел ажыл-чорудулгазы  -  бот-хууда угланыышкынныг өөредилгени чедип алырының бир аргазы.  Төлевилел ажыл-чорудулгазы  чаа чүүл эвес-даа болза,  (ооң ады американ психолог,  педагог, философ Джон Дьюи, оон өөреникчизи Уильям Килпатрик-биле холбашкан), бистиң чуртувуска ук арга-метод үр үеде ажыглаттынмаан. Төлевилел ажыл-чорудулгазының  психологтуг үндезиннериниң шинчилелдери сураглыг эртемденнерниң ажылдарында делгереңгейи-биле чырыттынган (П. Ф. Каптерев, П. П. Блонский дээш өскелер-даа) [5]. Амгы үениң шинчилелдеринде чогаадыкчы төлевилел ажыглаар арга өөредилгениң чаа технологиялары-биле байып, бүрүнү-биле бодунуң эки талаларын көргүзүп турар. Ооң-биле чергелештир педагогика теориязында төлевилелдиг ажыл-чорудулганың педагогиктиг байдалдары, ону организастаар аргалары,  эге школаның номчулга кичээлдеринде, ылаңгыя класстан дашкаар номчулга кичээлдеринде хандыр билип алырының онзагайлары илереттинмээни-биле ажыл чаа чүүл бооп турар.

Уругларны бичии чажындан эгелээш, чогаадыкчы чорукка, шинчилел ажылдарын кылып билиринге өөредири, бүгү талазы-биле амыдыралга белен уругларны кижизидери деп үениң негелдезиниң аайы-биле башкы бир дугаарында уругнуң харылзаалыг чугаазын сайзырадырының оруктарын  дилээри  чугула.   Уругларның аас болгаш бижимел-даа чугаазын сайзырадырда,  төрээн дылының дузазы-биле чедип алыр болза, уруг ынчан чүвени дүрген сактып алыр, боданыр аргазы улуг болурун эртем езузунда шинчилеттинген.

    Уругларның харылзаалыг чугаазын сайзырадырының талазы-биле литературлуг номчулга кичээлдеринде чорудар ужурлуг ажылдар:

1. номчаан чүүлүнге хамаарыштыр айтырыгларга  харыылар;
2. номчаан  чүүлүнүң  утказын допчузу-биле азы делгереңгей чугаалаары;
3. шын адап,  аянныг номчуп  чаңчыктырары;
4. сөс курлавырын, уругнуң словарьлыг сөс курлавырын байыдары;
5. бижимел, аас чугааның чанчылдарын сайзырадыры;
6. аас-биле уран чурулга;
7. бүдүн эгелерге база үзүндүлерге   план  тургузары;
8. эдертиглер, чогаадыглар бижидери.

   Эге класс башкылары уругнуң чугаа сайзырадылгазынче кол кичээнгейни угландырар болганда, литературлуг номчулга болгаш класстан дашкаар номчулга  кичээлдеринде бичии хемчээлдиг төлевилелдер тургузуп ажылдаар  болза, уругларга  номчаан чүүлүнүң чүгле кол утказын билип алыры эвес, а немелде билиглерни чедип алыр арга тургустунар ужурлуг.

Бичии школа назынныг үеде уругнуң угаан-билииниң деңнели бедип, эстетиктиг мөзү-бүдүжү хевирлеттинип, ниити сайзыралы өзер болгай, ол үезинде эртемге сонуургалын чедип албайн, бот-тускайлаң ажылдаарынга чаңчыктырып албас болзувусса, улуг класстарга баргаш, төлевилелдер кылырынга  дээштиг түңнелдер чедип алыры болдунмас. Ынчангаш эге школадан эгелээш, уругнуң деңнелиниң аайы-биле шыдаптар белен ажылды берип тургаш, бөлүктер аайы-биле ажылдадып тургаш, ону чедип алыры чугула. Төлевилелдер кылыры дээрге уругга бодунуң деңнелиниң аайы-биле улуг эртем ажылы кылганы-биле дөмей болур. Башкыга ону чорударының кол аргазы төлевилелдер технологиязы-биле ажылдаары болур.

 Эге школага төлевилелдер ажыл-чорудулгазын чорудары - сайзырадып өөредириниң бир арга-методу бооп турар, чүге дээрге  ол уругну бот-тускайлаң шинчилел ажылдарын кылырынче углангандырган болур. Шак ынчаар тургустунган ажыл уругнуң логиктиг боданыышкынын, чогаадыкчы чоруун сайзырадыр, өөредилге үезинде алган билиин мөөңнеп, амыдыралда салдынган кол бодалды шиитпирлээринге чаңчыктырар.        

      Төлевилелдиг ажыл-чорудулганың үезинде уругларга экскурсияларны организастап, херек кижилер-биле харылзажыр арганы тургузуп, акцияларны чорудары болур. Кол чүүл уругларга кылып турар төлевилели дээрге  кижилерге эки, ажыктыг чүүлдү кылып турар-дыр бис деп  чүүлдү медередип  билиндирер. Төлевилел ажылын кылган соонда, башкы уругларны кылган ажылынга сагыжы ханган, өөрүшкүлүг болур кылдыр мактап, кижи бүрүзүнүң киржилгезин үнелээри чугула.

Төлевилел  методун ажыглаары дээрге-ле өөреникчилерниң тодаргай айтырыгга сонуургалын оттурары, бүгү-ле билиин ынаар мөөңнээри, тургустунган айтырыгны шиитпирлээри, билиглерин практика кырынга ажыглаары, чогаадыкчы угаан-медерелин сайзырадыры.