Беседа для родителей на тему: "Нравственное воспитание младших школьников"
методическая разработка (2 класс) по теме

Мозу-шынар кижизидилгези.

Кыс уругнун бодун алдынары: даштыкы хевири болгаш кадыкшылы, дурт-сыны, шимчээшкиннери, кылажы, идик-хеви, арыг-силии, чажы... Кижиде бугу-ле чуве: арын-шырайы-даа, хеп-сыны-даа, сеткил-сагыжы-даа, бодалдары-даа чараш болур ужурлуг.. .Тергиин чараш арын-шырайлыг болгаш хеп-сынныг, оон чаражындан карак шокараннаар кижилерни бо-ла коор бис, ынчалзажок оларнын сеткил-сагыжында кижи алыр чуве чок.Чараш хептин иштинде чамдыкта денди кара сагыш чаштынып чыдар, ону кандыг-даа он-биле агартып шыдавас сен- дээн А.П.Чеховтун билдингир чугаазы Тыва улустун улегер домаа « Чыланнын шокары даштында, кижинин шокары иштинде» дээни-биле кончуг чуулдешкек болгаш Тыва чоннун мозу будуштуг Кижи дугайында эчис сорулгаларнын бадыткалы боор. « Даштын коорге чаагай, иштин коорге ирик» деп база чугаалаар болгай. Ол кандыг кижил деп чуве домей-ле косту бээр. Карак чаап болбас.Бодун канчаар ап чорууру билдине бээр. Чон кара коску. Бак сагыш башка халдаар. Ол чуу дээни ол дээрге, Кажан-даа кижилерге бак сеткил сеткивес дээни ол-дур. Ынчангаш кижинин даштыкы хевири-даа, иштики сагыжы-даа арыг, чараш болур ужурлуг. А орус улустун мындыг улегер дома база бар болгай: « Хевин коруп уткуур, угаанын коруп удээр». Ынчангаш кыс уруг бодунун даштыкы хевиринче кичээнгейни салыры чугула. « Чойган ышкаш хону сынныг» деп, чараш дурт-сынныг уруглар дугайында шулуктерни чогаалчылар бо-ла бижээн боор.

Даштыкы хевир, ол чуу деп чувел? Бо билигде уш утка синниккен болуп турар. Бир дугаарында, мага-боттун шынарлары болур: арыннын хевири, шырайы, дурт-сын, кештин, баштын дуктеринин, карактын оннери- шупту-ла кижинин бойдустан чаяаттынган онзагай талалары-дыр. Ийиде, кижинин шимчээшкиннери азы оскээр чугаалаарга, Бугу-ле кылдыныгларга илереттинер шынар. Бо устунде айыттынган шынарлар уш дугаары чок болза, анаа бир утказы чок, кижинин даштыкы хевиринге аяннажылганы тургуспас. Ол даштыкы хевирнин каасталгазы-хеп, бажынын прическазы, будуттунуп, чараштанып алыры дээш оон-даа оске. А чуртталгада бо уш болук хары угда шуптузу кижинин даштыкы хевирин тургузуп турар. Кол-ла чуве улус сээн мозу-будужуннун кижизиин, бодуунун эскерип, демдеглээри.

Кыс кижи бойдустун ховар чаяалгазы-дыр. Бодун ур уеде аянныг болзун деп бодаар болза, шын чемнениринден болгаш арыг-силиг ап билиринден кончуг хамааржыр. Чемни ойунде кылдыр хереглээр, уйгуну чедир удуур. Арага, таакпыны ажыглаванар, хун-чурумун шын тургузуп, ону сагып ооренип алыр.

Кижизиг мозу-будуштун илерээшкини чон аразынга бодун алдынарындан костуру чугаажок. Эш-оорзурек, найыралды унелеп билир кылдыр элээди назындан чанчыгар. Эш-оор бо назында кымдан-даа артык чоок улус болуру эртем езузу-биле бадыткаттынган. Чуге дээрге боду хире назы-харлыг улус аразынга ол ден эргелиг, сагыш-сеткилин илередиринге шаптараазын чок байдалда турар. Ада-иезинин, улуг улустун аразынга чамдыкта оларнын аайындан эртпес, а чамдыкта оларнын чугаазын дыннавайн, шыжыгып-хорадаар, алгы-кышкы ундурер таварылгалар тургулаар болгай. Бодунарны бо мындыг таварылгаларда чараш эвес аажылап турар-дыр мен деп миннип, туттунары чугула. Бо дээрге хар-назыннын онзагай шынары-даа болза бо удаада база-ла « Улугну хундулээр, уругну азыраар» деп улегер домакты сактып кээлинер. Биче сеткилдиг болунар.Шынын чугаалаарга, багы арлыр дээр. Кажан-даа чорулдээ ундуруп, улуг туралаванар. Топтуг мозулуг, ак сеткилдиг болзунза, эш-оорун сени хундулээр. Сени эштерин хундулеп, кижизиг талаларынны унелеп коор кылдыр бодунну алдын.