Литературлуг номчулга. 2 класс
план-конспект урока по чтению (4 класс) на тему

Литературлуг номчулга кичээли. 2 класс                                
Монгуш Кенин-Лопсанның «Кыштың шүлүкчүзү» деп шүлүүнде кыштың

           чурумалын көргүскени.          
            Кичээлдин сорулгазы:1)  М. Кенин-Лопсанның « Кыштын шүлүкчузү» (ар.54) деп шүлүк-биле уруглар номчуп таныжар, шүлүктүң утказын сайгарбышаан, аянныг номчуп өөренир. Шүлүк чогаалын номчуурунга уругларның сонуургалын оттурар.2) Өөреникчилерниң харылзаалыг чугаазын сайзырадыр. 3)Шүлүк чогаалынга ынак болурунга, ат-сураглыг кижилерге хүндүткелди, чоргааралды кижизидер.                                 

                                       Кичээлдиң чорудуу.

1. Организастыг кезээ.

Мендилежири:  (Э.Кечил-оолдуң шүлүүнден үзүндү) 10 сек.
«Амыр менди солчуп чор»  деп,
Авам-ачам чагып сургаан.
Башкыларга,өөрумге
Баштай душкаш: «Экии!» дээр мен.
-Экии!
2. Кичээлдиң темазын тодарадыр.  

а) - Бөмбүрзек дыка улуг. ( Эрткен кичээлде көргүзүп турган черниң хевири глобусче катап база башкы айтыр) Ооң бир талазынга кыш турда, өске талазынга чай   дүжер. А бо хүн бистиң клазывыста келген аалчы бөмбүрзекти бир эргээш бисте аалдап келген.

 ( Слайд: Кышкы арга)

- Кым бисте аалдап келген-дир,уруглар ?

- Кыш.

- Кыш деп канчап билип кааптыңар?

- Ыяштарны,черни хар шыпкан.

- Оон ыңай кыштың кандыг демдектерин билир силер?

- Хүн дурту кыскалаар, соок дыңзыр, аңнар кышкы «хевин» кедиптер …

- Бо  кичээлде чүнүң дугайында өөренир-дир бис?

- Кыш.

- Шын-дыр,уруглар.

б) Кичээлдиң сорулгазын салыр.

- Номуңарның 54 дугаар арнын кичээнгейлиг көрүңер.

- Бо хүн кичээлде кандыг чогаал-биле өөренип таныжар-дыр бис?

- Шүлүк.

- Шүлүктүң адын номчуңар. Шүлүктү кым бижээнил?

- Монгуш Кенин-Лопсанның «Кыштың шүлүкчүзү» деп шүлүүн номчуур бис.

- Шүлүктү канчаар номчуур ужурлуг бис?

- Шүлүктү аянныг,чараш номчуур.

-Кончуг шын-дыр, уруглар. Бо хүн кичээлде Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның « Кыштың шүлүкчүзү» деп, шүлүүн сайгарып, аянныг номчуп өөренир бис. Сорулгавыс салдынган. Ам ажылдап кириптээлиңер.  

 в) Кичээлге психологтуг белеткел. (Башкының соо-биле уруглар катаптаар)

- Мен өөренип олур мен.

- Мен шүлүктү  аянныг номчуп өөренир мен.

- Мен шүлүктү аянныг номчуп өөренип алыр мен.

3. Онаалга хыналдазы.

- Эрткен кичээлде чүнү өөренген бис?

- «Бөмбүрзекти чуруп ор мен» деп шүлүктү өөрендивис?

- Онаалганы башкыга сагындырып көруңер.

- Шүлүктү аянныг номчуур, утказынга хамаарыштыр чурук чуруур.

( Онаалганы башкы хынаар)

4. Чаа тема 
(Слайд. Өөреникчиниң кылган презентациязы: Монгуш Кенин-Лопсан Борахович)

- Монгуш Кенин-Лопсанның «Кыштың шүлүкчүзү» деп шүлүүн номчуур мурнунда автор-биле таныжып алыылыңар,уруглар.

- Шүлүкчү дугайында Чимис дыңнадыг белеткеп алган, кичээнгейлиг дыңнаңар.                      
                                                         Автор дугайында кыска дыңнадыг.
    Монгуш Борахович Кенин-Лопсан 1925 чылдың апрель 10-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунга төрүттүнген. Ол "Улуг орук", "Бичии башкы", "Үннер", "Истер" дээш оон-даа өске шүлүк номнарының автору. Монгуш Кенин-Лопсан - төөгу эртемнериниң доктору. Тываның «Дириг Эртинези» деп бедик аттың эдилекчизи.

- Автор дээрге кымыл,уруглар?

- Шүлүктү бижээн шүлүкчү.

а)Ном-биле ажыл

Башкы шүлүктү номчуур: (ар 54)

б) Словарь-биле ажыл

 -Шүлүкте силерге утказы билдинмес кандыг сөстер бар-дыр,уруглар?

( Уруглар утказы билдинмес сөстерни адаар)

- Самбырада словарьлыг сөстерни кым номчуптарыл?

    Башкы харлар- баштай чагган хар

    Маңган – ак дээн уткалыг

    Хараачыгай- куштуң ады (орустап ласточка дээр:чуруун коргүзер)

    Кызыл элден- хем кыдыында кадыр хаялыг чер  

    Хайгыыл кылып-  долгандыр бүгү-ле чүүлдү хайгаарап,кадарып көөрү

    Ожүк хар- хөй дүшкен борбак хар

в) Шүлүктү  уругларга илчирбелеп ыыткыр номчудар.                                                                     

г) Шүлүктүң сайгарылгазы. Шилилгелиг номчулга.

- Шүлүкте чүнүң дугайында чугаалап турарыл, боданып көрүңерем.
- Хаар чаапкан. Кыш келген.

- Шүлүкчү баштайгы харны кымга дөмейлеп турар-дыр?

- Чурукчуга.                              

- Кайы сөстер ону бадыткап турар-дыр? Ол одуругларны номчуңар,уруглар.

 Өөреникчи:Башкы харлар дагны,шөлду

                      Маңган кылдыр будуй кааптар.

- А чурукчу дээрге кымыл?

- Кижи.

- Хараачыгай дугайында автор чүү  деп бижип турар-дыр?

- Долгандыр хайгаарап ужуп турар дээн.

- Харыыңарны бадыткап турар одуругларны номчуңар.

Өөреникчи:Хараачыгай кызыл элден

                    Хайгыыл кылып ужуп үнер.

- Шиви будуун автор чүү дээнил?

- Ожук харны дозуп алыр-дээн.

- Дозуп алыр деп сөстерниң утказын тайылбырлаңар.

- Будуктарынга хар дүжерге,харны дозуп турар кылдыр көстүр.

- Ук одуругларны номчуңар.

Өөреникчи: Чочак шиви будуун чаткаш,

                      Ожук харны дозуп алыр:

- Шивини кымга дөмейлеп турар-дыр?

- Кижиге.

- Шын-дыр!

- Мында автор диригжидилге аргазын ажыглаан-дыр ,уруглар.

- Улаштыр көрүңер,уруглар.

- Дараазында одуругларда шивини кымга дөмейлеп турарыл?

- Чогаал бижиир шүлүкчүге дөмейлеп турар.

- Ук одуругларны номчуңар.

Өөреникчи:Чогаал бижиир шүлүкчү дег

                     Оожум шөлээн боданы бээр.

- Шын-дыр,эр-хейлер!

- Автор бо шүлүкте дылдың уран-чечен аргалары: диригжидилге, деңнелгени ажыглаан. Дылдың бо уран-чечен аргалары дугайында 5 класска баргаш ханы таныжар силер,уруглар.

- Шүлүктү ам база аянныг кылдыр номчуңар.

(Уругларның аянныг номчулгазы)

Башкының чогаалга хамаарышкан туңнел сөзу:

-Бис Монгуш Кенин-Лопсанның « Кыштың шүлүкчүзү» деп,шүлүүн номчуп,сайгарып көрдүвүс.

Ам карактарывыс дыштандырып алыр бис.

1.« Көску карактар» ( Оң, солагай талазынче башты шимчетпейн көөр)

2. « Бажыңчыгаш» (Адыжын чылыдыр туткаш, карактар кырынга «бажыңчыгаш» салыр)

д)Кыдыраашка ажыл

- Ай хүнүн бижиир.

- Кайы сөстерниң утказын бо кичээлде чаа билип алдыңар. Чүгле ол сөстерни самбырадан бижип алыңар. (Шилилгелиг бижимел ажыл)

5. Быжыглаашкын  

(Слайд «Кышкы арга»)

а) Чурук-биле ажыл

Башкы: -Номуңарда чурук -биле самбырада чурукту деңнеп көруңер.

              - Чуруктар дугайында чүнү чугаалап болурул?

Харыылар:

            - Кайы-даа чурукта чылдың кышкы үезин көргускен.

            - Ийи чурукта кышкы арганы чураан.

            - Чуруктарда шивилер бар.

Башкы: - Кышкы арганы, ооң иштинде шивилерни көргүскен чуруктарны бо     хүн чүге шилип алган-дыр бис?

Харыылар: -Чуге дизе бис кыш дугайында шүлүк өөренип турар бис.

                    - Өөренип турар шүлүкте шиви дугайында бижип турар.

Сула шимчээшкин: « Кыжын чүү болурул ?»

« Кыжын чүү болурул?» деп оюндан ойнавышаан дыштанып алыылыңар.

- Бир эвес мээң чугаам-биле чөпшээрежир болзуңарза, холдарын көдүрер, а шын эвес болза кыдыгларынче тудар.

- Черни хар шыпкан.

- Бүрүлер ногаан.

- Агаар изиг.

- Хемнер дошталган.

- Адыг ижээнинге удуур.

- Ховаганнар ужуп тур.

- Уруглар хемге эштир.

- Чечектер үнүп келди.

- Даштын соогу кончуг.

- Дагдан чуңгулаар бис.

б) Ийилеп номчууру.

- Ам шүлүктү ийи бөлүктеп аянныг номчуңар.

- Дөрттеп номчуурунга кайы бөлүк беленил?

- Кым шүлүктүң бирги кезээн сактып алды аянныг номчуп көруңерем ?

- Эр-хей!

- Бажыңга онаалганы билип алдывыс бе,чугаалаңар.

- Бажыңга шүлүктү доктаадыр-дыр бис.

- Шын-дыр. Онаалганы база шилип алдывыс.

в)Чоннуң хайгааралдары  

- Хүрээлел болгаш өске-даа кичээлдерде мооң мурнунда хайгааралдарны чорудуп турган бис. Кыш дугайында чоннуң эскериглерин кым билирил?                                                                        

٭ Бажыңнарның хоолайларындан ыш саң дорт үнүп турар болза, соорунуң демдээ.  

٭ Бир эвес дүне хыраа дүжер болза, хүндүс хар чагбас.

٭Кышкы үеде бора-хөкпештер чыглып, демниг эдер болза, чылыырының медээ.

٭Ыт кежээликтей харга аңдаштанырга, дээр чүдерээр, чер казар болза, чаъс чаар.

 ٭Кыжын думчуун дугунуң аразынче суп алгаш, бөлдунгеш чыдыптар болза, соор.

6) Бөлүк ажыл. (Чанында олурар эжи-биле кылыр)

- Кыш онаалга белеткеп   алган-дыр, уруглар.

   - Ортузунда харжыгаш деп сөске даянып алгаш,кроссвордту тывыңар.

   - Онаалганы күүседипкен бөлук сигналдарын көдүрүптер.

                        Доора дургаар:

   1.Спортчу херексел.

2.Кыжын кактап чиир кат.

3.Бөгүнгү аалчывыс.

4.Чүү бажыңнын хоолайындан үнерил?

5.Уругларның дагдан чуңгулаар херексели.

                                                                              Узун дургаар:

                                                                 1. Дагдан шанак-биле бадар чиңге орук?

     2.Кышкы соңгада угулза.

7. Түңнел.

( Слайдыга кроссворд көстүп кээр. Уруглар ажылдарын шүүштүрер.)

а)- Ам бо хүн кичээлге ажылыңарны үнелептиңер.

   - Кым бо кичээлде  салган сорулгам чедип алдым, ам-даа ажылдап шыдаар мен дээр болза, кызыл төгерикти көдүрер.

   - Бо кичээлде эки ажылдадым. А дараазында кичээлде оон-даа кызып ажылдаар мен дээр болза көк төгерикти көдүрер.

  б) - Бо хүн кичээлге шупту кончуг эки ажылдадыңар,уруглар. Ынчангаш, Кыш силерге  белекчигештер берип турар-дыр.

Номнарыңар арыннарын ажыдып көрүңерем. (номнуң арыннарындан уруглар харжыгаштар тып алыр)

Слайд (Харжыгаштар бадып турар: «Эр-хейлер!)