Тыва дыл болгаш номчулга кичээлдеринге созуглел-биле ажылдаарынын аргалары.
материал по чтению (2 класс) на тему

Тыва дыл болгаш номчулга кичээлдеринге созуглел-биле ажылдаарынын аргалары.

Эге класстарнын башкыларынын мурнунда бир кол сорулгазы-бичии оореникчини чугле номчуп ооредири-биле кызыгаарлаттынмайн, кандыг-даа созуглелди башкынын дузазы-биле ханы сайгарып, утказын билип, созуглелге хамаарыштыр даалгаларны ыяк кууседиптер кылдыр ооредири. Ол сорулганы чедип аар болза, оореникчи оон ынай эки ооренип чоруй баар. А бир эвес салган сорулга куусеттинмээн болза,оореникчинин улаштыр ооренири бергедей бээр. Ынчангаш созуглел-биле ажыл 1-ги класстан-на эгелей бээр.

1. Состер-биле ажылдар.(Оюннар болгаш даалгалар)

1. «Состу остур»

Мал+чын+нар+ывыс,

Эм+чи+лер+нин                                                                                  Хой+

САН+

Тоол+

Сыын+

АН+

2. «Сос иштинде состу тып».

Амытан,унуштер,шынаалар, чайка, жираф.

3. «Чангыс сос-биле ада»

Огурец ,помидор, капуста, морковь-?

Чыжыргана, кок-кат, инек-караа- ?

Аяк, хонек, тавак, серээ- ?

Тон, хойлен, платье, халат- ?

4. «Чангыс- хой»

Чечектер--- роза, ромашка, ландыш

Ыяштар----- хадын, шиви, терек, пош

Балыктар--- шортан, мезил, камбала, ак-балык

5. «Ужукке—сос»

Чуу?                               Кым?

Ч - чер --------------- Чечена

И----ис ----------------Ирина

М----мун -------------малчын

И---илиир ------------Ичин

С---серге -------------садыгжы

6. Чассыдып ада.

Ном-номчугаш, ан-анчыгаш, кат- катчыгаш, бажын-бажынчыгаш, от-отчугаш, анай- анайжыгаш, хем-        ,суг-          , койгун-        , оол-.  

7. Домей уткалыг состерден ада:

Шугулдаан- хорадаан, ажынган, оорээн- амыраан, авыралдыг- дузалыг, буянныг, каас- шиник, шевергин,коруштуг, ыстаар- аарыыр,саргыыр ,шылаар, онза- эки, чаагай, тергиин.

8. Дедир утка-биле чугаала:

Чавыс- бедик, кежээ- эртен, хос- тар, чевен- шевер, чингир- булуртун, угаанныг- мелегей, мугулай, дезиг- чааш, харам- берингир.

9. Болук бурузунге 5-5 состерден бижи:

а) фамилиялар        г) хоорайлар аттары

б) аттар                     д) кудумчулар аттары

в) шола аттар            е) хемнер аттары

2. Сос каттыжыышкыннары.(Тааржыр состен тып)

1. Чаа                    кулча

Чылыг               ном

Ажыг                 чоорган

Амданныг         ховен

Чымчак               торт

2. Демдек аттарынын утказынга тааржыр чувелер аттарын неме:

Бедик,карангы, сылдыстарлыг ------------------ дээр

Сарыг-кызыл, кажар, хоптак -------------------- дилги

Чаъстыг, шык, соок --------------------------------?

Кылагар, арыг, шулурааш ------------------------?

Часкы, чылыг,аяс -----------------------------------?

Чаа, чымчак, амданныг -----------------------------?

3. Утказынын аайы-биле тааржыр состерни неме:

Кортуу                        хат-ла

Кажары                        балык-ла

Каржызы                   дагаа-ла

Эштири                     койгун-на

Эртежизи                  бору-ле

Дургени                     дилги-ле

3. Домактар-биле ажылдар:

4. Ийи домактан чангыс аймак кежигуннерлиг бир домакты тургус.

Мен сенээ барып чордум. Мен сээн акынга барып чордум.

(Мен сенээ база сээн акынга барып чордум)

Надянын чем кылыры дурген.Ол чемни амданныг кылыр.

(Надянын чем кылыры дурген болгаш амданныг)

5. Состерни  домак болу бээр кылдыр эде тургус:

хоглуу , школа, кончуг, даштында, ойнап ,Уруглар, турлар

тоорук ,орган, казып ,диинче, Чурекпен , ээрип ,поште, турган.

4. Созуглел-биле ажыл:

6. Домактарны созуглел болу бээр кылдыр тургускаш, эге адын ада.

Оон  карактары  кызыл, азыг-диштиг аксын  ажыдып алган турган. Хаванчыктарнын  кортканындан  ооргазы  соолаш  дээн. Бору улуг ыяш адаанда турган. Чинге  кудурукчугаштары сиринейни берген. Борунун ол  дурзунчуг шырайы  Ниф-Ниф биле Нуф-Нуфту коргудупкан.( Тоолдан)

7. Номчааш, эге адын ада, планын тургус:

Оореникчилер  самбыраже кичээнгейлиг коруп органнар.Самбыра баарында башкызы тайылбырлап турган. Оон холунда чугай биле шугум бар. Шугум – биле дорт шыйыгларны шыярын коргускен. Дорттардан квадрат, дорт-булунчук база унген. Оюн-оол унуп келгеш, уш-булунчук база шыйыпкан.

8. Созуглелдин адын номчу. Чунун дугайында бижээн деп бодаар сен?

Ону чуге ынчаар адааныл ?

        Бардамчык.

Бир-ле катап  ачавыс  биске ак эник эккеп берген. Эниктин чаптанчыы холчок, борбанайнып-ла турар. Ыдывысты Бардамчык деп адап алган бис. Ол тенектенип ойнаарынга дыка ынак, артында-ла кудуруун чайыптар. Бажын иштинде чувелерни ынай-бээр дажыглап кааптар.

Кичээл уезинде ыдывысты сакты бээр бис.Бардамчык ам та чуну уулгедип тур ыйнаан?

Школадан чанып ора мурнувуста бир чуве агараннаанын эскерип кагдывыс. Бардамчыывыс бисти уткуп келгени ол болду.

Даалгалар:

а) Созуглелди кичээнгейлиг номчу.

б) Ытты чуге ынчаар адааныл? Ол ат анаа тааржыр-дыр бе?

в) Созуглелди кезектерге чаргаш, планын тургус.

г) Созуглел кандыг хевирге хамааржырыл? (Тоожу, чурумал, даап бодаашкын)

д) Созуглелге бодуннун хамаарылган  чугаала.

Тайылбыр бижик.

Бо кыска-кыска  созуглелдерни оореникчи номчааш,чуруктарны коргеш, бодунга чаа чуулдерни билип алыр. Оореникчинин номчулгага сонуургалын  кодурер болгаш чугаазын сайзырадырынга дузалаар. Народоведение кичээлдеринге эрткен темаларын ,номчуурунун дургенин, созуглелдин утказын эки билген бе дээрзин дурген хынаптар тестилер кылдыр таарыштыр  кылган.