Доклад "Воспитательное значение стихотворений С А Сарыг-оола в курсе "Литературного чтения" 2 класса тувинских школ
статья (чтение) по теме

Министерство образования и науки Республики Тыва

МБОУ Солчурская сош Овюрского района

Доклад

Использование стихотворений народного писателя Тувы С.А. Сарыг-оола на уроках «Литературного чтения» 2 класса  национальной школы

                                         Выполнила: учительница начальных

                                            классов Шаратай Клара Кызыл-ооловна

Солчур-2013год

Тема: Тыва школаларнын 2 класстын «Литературлуг номчулга» номунда Степан Агбаанович Сарыг-оолдун  шулуктериниң кижизидикчи ужур-уткалыы.

Допчузу

1. Киирилде кезээ
2. С.А. Сарыг-оолдун «Бистин малывыс» деп номунун кижизидикчи салдары;
3. 2-ги класстын «Литературлуг номчулга» номунда С.А. Сарыг-оолдун шулуктери
4. Куш-ажыл кижизидилгезин хевирлээринге деткимчени алыр арганы шулуктерде болгаш «Тос чузун» малымайны» деп эгеде коргускени
5. Туннел кезээ
6. Ажыглаан литература
7. Капсырылгалар

Ажылдын сорулгазы: эге школанын  2 клазынын «Литературлуг номчулга» эртеминде Степан Агбаанович Сарыг-оолдун «Бистин малывыс» деп уругларга чогаалынындан  киирген шулуктернин уругларга кижизидикчи салдарын сайгарып коору.

Шиитпирлээр айтырыглары:

1. Уругларга шулуктернин утказын сайгарар;
2. Уругларнын дыл-домаан сайзырадырынга салдарын ооренип коору;
3. Куш-ажылга кижидеринге салдарын ооренип коору.

Айтырыгнын онзагай чугулазы:

            Амгы уеде кодээ школанын безин оореникчилери чингине  тыва дылга чамдык состернин утказын чедир билбейн турар. Тос чузун малды азырап чораанын, малдын чаш толун адаарын, ажаап-карактаарын амгы уенин уруглары билбес. Оларнын торел-чонунун тоогузун билип, уттундуруп чоруур тыва состерни сактып алырынга дузалыг болуру чугула чогаалды ооредилге программазында арттырып кааны амгы уеде чугула айтырыгларнын бирээзи болур. Ону шын тайылбырлаарын, кижизидилгеге эки салдарын аныяктарга сумелээри база чугула айтырыг деп санап турар мен.

Киирилде кезээ

                        Степан Агбаанович Сарыг-оол- Тыванын улустун чогаалчызы, ажы-толдун эстетиктиг негелделерин кичээнгейге албышаан, уругларнын сагыш-сеткилин хой-хой     чогаалдары- биле оореткен болгаш ам-даа ооредип чоруур.

     Уруглар чогаалчызы Агния Барто «Уругларга чогаал бижиири улуг кижилерден каш дакпыр харыысалгалыг, нарын» деп чугаалааны кончуг шын, чуге дээрге чогаалчы бурузу уругларга бижип шыдавас. Ону чугле бичиилернин психологиязын, аажы-чанын, назы- харынын онзагайын билир кижи бижип шыдаар.

        С.А. Сарыг-оол тыва уруглар чогаалынын сайзыралынга буянныг улуг-хуузун киирип, бичии номчукчуларнын угаан-медерелинге синниичел чараш чурумалды, ханы ооредиглиг утка синген чогаалдарны бижээш арттырып каан.

2 класстын «Литературлуг номчулга» номунун эгезинде  С.А. Сарыг-оолдун «Ном» деп шулуун кииргени таарымчалыг:

К\зел-соруу хостуг ш=лээн,

К\шт\г, чоргаар чурттаар дээштиё,

Билиг с\р\п кызып чоруур

Биче чашка чагыг с\ме:

              Эртинени черден казар,

              Эртемнерни номдан тывар.

              Узуп ижер суг дег херек

              Угаан-билиг далайы – ном.

Чогаалчы, автор уругларга чагыг- сумени берип каан. Шулукту номчааш харыылаар кылдыр дараазында айтырыгларны салган:

1. Чогаалчы уругларга кандыг с\ме берип турар-дыр? 2. «Угаан-билиг далайы – ном» деп домакты бодуё с=стериё-биле тайылбырла. 3. Ч\\ деп номну номчуурунга ынак сен. Ч\ге?

Ном-дептерге уруглар ынак, хандыкшылдыг болурун кижизидип турар. Номнун ооредилге, эртемге ужур-дузалыын билиндирип турар.

         С. Сарыг-оолдуё  «Өɵреникчээ» деп шулуун база киирген. Ында мындыг айтырыгларны салган:

1.«эки кижи болурунуё эжик оруу» кайда деп билип алдыё? 2. Автор силерниё дугайыёарда ч\-ге «Амгы шагныё ажы-т=л\, амыр болган т=лдер-дир ийин» деп турар деп бодаар сен? 3. Келир \еде кым болуксап турар сен, ол к\зелиёни боттандырар дизе, ч\н\ кылыр ужурлуг сен?

Өɵреникчээ

Чораан черге дуза кадар,

Чоннуң ынак оглу диртип,

Эки кижи болурунуң

Эжик оруу кайда чγвел?

Кара чаштан эгелээштиң,

Карак кызыл ɵɵренгештиң,

Эртем-биле чепсеглензе,

Эки дивес ие-даа чок.

Амгы шагныё ажы-тɵлγ,

Амыр болган тɵлдер-дир ийин.

Кандыг-даа эртем, техниканың

Хаалгазы бурун ажык.

Уран-шевер кижилер бе,

Ужудукчу, чолаачы бе,

Эмчи, башкы, кым-даа боору

Эжик ажык – тураң  билир

Мында кара чаштан- дээрге бичиизинден дээн. Чингине тыва состерни ажыглааны - амгы уеде уттундурган состерни уруглар билип алыр.

С.А. Сарыг-оолдун «Бистин малывыс» деп номунун кижидикчи салдары

             Бистин ада-огбелеривистин эрте-бурунгу шагдан бээр-ле мал ажылын кылып чоранынын дугайында темага хамаарыштыр чогаалчы Степан Агбаанович Сарыг-оол бир-ле дугаар ооредилге тайылбырлыг номну белеткээш, 1963 чылда чырыкче ундурген. Номну ундургенинден бээр ам чылын 50 чыл ою болуп турар. Ынчангаш   Улустун чогаалчызы, уругларнын ынак чогаалчызы бо номну боду 55 харлап тургаш чырыкче унудрген база уругларга тураскаадып бижээш арттырганы чогаалынын амыдыралы онзагай тоогу болуп турар.

      «Бистин малывыс»- тыва литературада уругларга бижиттинген баштайгы чараш оннуг чурук каасталгалыг номнарнын бирээзи.

    Ооң дугайында улуг эгези безин каш янзы оннерлиг ужуктер- биле парлааш, чанында иви, теве, анай чуругулап каан.

      Бичии уруглар туржук, улуг улус безин номну коргеш магадай бээр. Номнун чурук каасталгазын В Конев ханы уткалыг кылдыр чуруп каастаан.

«Чаш малдын оюну чараш, чаш уругнун чаны чараш»- деп улегер домака даяныры «Бистин малывыс» деп номга хамааржыр. Бо номнун бичиилерге бижитинген сорулгазы чогаалдын идейлиг утказынга даянып уругларны куш-ажылга, мал- маганынга    ынак болурунга кижизидип, уругларнын сос-курлавырын байыдып , аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыры. Бо бугу сорулганы салгаш, С.А. Сарыг-оол бугу азырал дириг амытаннарны дамчыштыр малчын кижинин чайнын изиинде, кышытын соогунда чымыштыг берге ажыл- ижин уругларга чуруп коргускени онзагай. Номну ооредилге- тайылбырлыг дээни шын. Чуге дизе бичии чаштарны, школачыларны ооретпишаан, ь\тайылбырлап турар  ол уеде унген эн баштайгы номчугаш.

    Чогаалчы уруглар номчуп тура куш-ажылга бичиизинде ынак болурунга, куш-ажылчын кижилернин ажыл-херээн унелеп, хундулеп, оларга чоргаарланып чоруур кылдыр кижизиттинер деп билген.

     Амыдыралга таварышкан бергелерни дем биле эртер деп чувени билиндирип турар. Кайда куш-ажыл, ында аас-кежик. Кижини куш ажыл кижизидер- деп чуулду уруглар билип аарлар.

      «Бистин малывыс»- деп номчугашка хамаарыштыр дараазында улегер домактарны чугаалап болур.

Ары чигири- амданныг,

Ажыл бурузу ажыктыг.

                                 Ажылдан дескен- турегге дужер,

                                  Билигден дескен- чазыгга дужер.

Шушпен кижи кɵску,

Шуулген инек сут чок.

     Номнун катап ундурулгези 2002 чылда унген., ында чурук каасталгазын болгаш сакедин В.У. Донгак кылган.

     Бодумнун ажылым аайы- биле бо номну уругларга ажыглаары эптиг, дылы чаптанчыг, хоглуг деп бодаар мен. Уругларны чайгаар- ла хаара тудуп, сонуургалын оттуруптар. Номнун эгези безин тоожуушкун – биле эгелээр.

Амгы шагнын ажы-толу

Аас-кежик, чолу бедик

Авам-ачам, угбам, акым

Айтып бербес чувези чок.

Тɵɵгунун сайзыралын

Дɵгерезин коптарбайын

Тос-он чузун малывысты

Допчу, кыска чуруп берейн-

Дээш тоожуушкун Анай, Кулун, Бызаа, хураган, Бодаган, Иви мал, Халбынмай, олар база аал малы деп аттар- биле уругларны таныштырып шулуктээн. Шулук бурузунун эгезинде эпиграфтарлыг.

«Литературлуг номчулга» кичээлинде С.А. Сарыг-оолдун шулуктери

       Тыва школаларнын 2 клазынын «Литературлуг номчулга» кичээлинде «Тос чузун малымайны» деп эгеде С А. Сарыг-оолдун шулуктерин киирген. Ында мал-маганнын аажы-чанын, овур-хевирин чаптанчыг, солун кылдыр чуруп коргускен. Состери бодуун, уругларнын назы-харынга тааржыр, колдуунда малдын чаш толунун чаптанчыг аажы-чанын коргускени уругларга чоок, оларнын сонуургалын оттуруп турар. Малга хамаарылгазы безин оскерли берип болур.  Доктаадып алыры эптиг, тыва состерни ажыглап башкы словарь- биле ажылды чорударда ажыктыг.

Анай

                                                                                                          Өдек чокту ɵдек чазаан

Өшкγ, хой деп эртинени…

 Улустуң ыры

Анай хɵлчок алгыжы де:

– Ма-ма! – дээш, чидиг, чиңге

Макыңайнып, кыйгы салыр.

Чучуулаарга, дыёнай соп кааш,

Шуут-ла дɵспес, кышкыргылаар.

Авазын ээп тургаш безин

Алгырыпкаш, оптуга бээр.

Оон бичии доруга бээр,

Ол дег орлан, чараш ховар

Мойнун каастаан сыргалар дег,

Мончуктуг-даа болгулаар де.

Аайлаштыр дырап каан дег,

Арыг суг дег, хоюг дуктуг.

Чудук, кажаа, хая кырлаар,

Чуңма, тени дыка дɵзээн.

               Тыва состер: Оптуга бээр – харлыгар; мончуктуг – сырга дег достактыг.

Дараазында айтырыгларны шиитпирлээр кылдыр шулуктун соонда салган:

Анай, ɵшку, хуна, серге, чуңма, те деп сɵстерни орус дылче очулдургаш, кыдыраажыңга бижи. Очулдуруп шыдавайн барзыңза, ава-ачаң, акы-угбаңдан айтыр.

Дараазында «Бызаа», «Кулун», «Бодаган», «Халбынмай» деп шулуктер уругларны сонуургадыр.

         «Хураган», «Бызаа», «Бодаган» деп шулуктеринде улегер домактарны ажыглаан.

«Хойлуг кижи каас»- «Хураган» деп шулуунде,

«Инектиг кижи тодуг», - «Бызаа» деп шулуунде,

«Малында тевезинге ынак» - «Бодаган» деп шулуунде ажыглаан.

Куш-ажылчы кижизидилгени хевирлээринге деткимчени алыр арганы шулуктерден болгаш «Тос чузун» малымайны» деп эгеде коргускени

       Кижинин озулде-сайзыралынын ангы-ангы талаларынын дугайында чоннун узел- бодалдары, кижизидикчи арга-мергежилдери колдуунда амыдыралдын уезинде хевирлеттинип быжыгар^[1] (К.Б.Салчак, 1989). Уруглар- биле улуг улустун аразынга харылзаа ажыл-агый уезинде тыптып тургустунар. Ынчан материалдыг болгаш сагыш-сеткил талазы- биле унелиг чуулдерни солчур, куш-ажылдын чанчыл апраган хевирлерин, арга-мергежилдерин, черле бурунгу салгалдарнын ажыл-ишчи дуржулгазын улуг кижилиер аныяк-оскенге дамчыдып бээр. Чижээ «Бызаа» деп шулукту ооренип тургаш, оон эпигравын тайылбырлап ооредир, кымнар инек азырап турарын дыннаар, оон ажыктыын уруглар боттары чугаалаар. Бызаа кадарып, дозуп, ажаап турар уруглар база турар. Чуге дээрге уругларнын кырган  ада-иелери, торелдери малды азырап остуруп чоруур.

Бызаа

Инектиг кижи тодуг...

 улегер домак

Думчуу шала калбак, мышпак,

Думаа туржук, с\т-даа чорбас,

Чымчак аржыыл дылы-биле

Чылгап-ч\лг\п аштап чоруур.

Оъттап чоруур апарганда

Олар база дыка шоваа:

Мукурарган бажы-биле

Бугаларзыг элдер \зер

Кулактарын делбийтипкеш,

Кудуруун шуут =р\ сунгаш,

Тенектенип =р\ шурап,

Дескилежип чаржып ойнаар.

/рг\лч\-ле ойнаар ойну –

/ск\лежип, к\ж\н к=рж\р.

Бажын каёнап алыр дээнзиг,

Бар-ла шаанче дедир итчир.

Мукурарган – бичии болгаш борбак.

1. Ч\ге «Инектиг кижи тодуг» дээрил? 2. Бызаа кандыг чаёныг-дыр? 3. Бо бызаага ч\\ деп

шола ат берип болурул? 4. Бызааларныё шола аттарын адааш, оларны ч\ге ынчаар адап турарын чугаалаёар. 5. Ш\л\кте одуругларныё эге \ж\ктери канчаар аяннажып чоруур-дур? 6. Ш\л\к каш строфадан тургустунган-дыр?

Ш\л\кте бызааныё овур-хевирин, аажы-чаёын к=рг\скен домактарны ушта бижи. Шак мындыг айтырыгларны уруглар шиитпирлээр.

Туннел

      Ынчангаш  С.А. Сарыг-оолдун «Бистин малывыс» деп ному шынап-ла бичиилерге чогаалчынын ынакшылы куштуг болганындан тураскааткан номчугаш. Бо ном садик назылыг уругларнын болгаш эге  класс оореникчилеринтн холдан салбас  ынак ному. Ол номдан шулуктерни 2 класстын «Литературлуг номчулга» номунда «Тос чузун малымайны» деп эгеде кол озээ кылдыр  кииргени онзагай. Уругларны куш-ажылга, мал-маганга ынак болурунга , малчын кижилернин куш-ажылын унелеп хундулээринге база ооредип турар.

       Уругларнын сос курлавырын   байлакшыдып, дыл домаан, чогаадыкчы салым-чаянын сайзырадырынга улуг идиглиг ындыг солун шулуктерни С.А. Сарыг-оол арттырып каан.

                  Чогаалчывыстын уругларга тураскааткан шулуктери салгалдан салгалче дамчып, кезээде-ле тыва чаштарны ооредип артар.

Ажыглаан литература:

1. С А Сарыг-оол «Бистин малывыс» , Кызыл- 1993ч.
2. Л.С. Кара-оол «Литературлуг номчулга» 2 класс. Кызыл-2012
3. К. Б Салчак, Л.П. Салчак «Тыва улусчу педагогиканын хогжулдези» Тыванын ном ундурер чери . Кызыл 1984

Капсырылгалар

Бодаган

Малында тевезинге ынак…

/легер домак

Хавыындан чаа \н\п келген

Кара-дуруяа оглузуг-даа,

Чаа т=рээн бодаган дег,

Чаптанчыг мал дыка ховар:

Д\г\ мырай х=веё дег ч==к,

Д\рз\з\-даа айбааёгызыг,

Ынчалза-даа ийи караа

Ындынныг-ла чассыг, чашсыг!

Оюжаёнаан, мыйыжаёнаан

Оюнзаан суг канчаар ону!

Селбеёнедир маёнап келгеш,

Сеёээ шорлуп, дизээлээр-даа! …

Тывызыктай

Тыртып берейн,

Тывыёарам,

Дуёмаларым!

Д=рт кижи малгаш таптаан,

Ийи кижи бараан хараан,

Бир кижи сиген кескен,

Бир кижи сээк хоюскан.

Тайылбыр: Хавыындан (хавык) – карт (чуурга); айбааёгы — \г\; ындынныг – уяранчыг; шорлуп чыпшынар, ораажыр; дизээлээр – дискектери-биле кызар.

1. Чаа т=р\тт\нген бодаган ч\\ ч\веге д=мейдир? 2. Бызааныё д\г\н, д\рз\з\н ч\ге д=мейлээн-

дир, деёнелгелерни тып. 3. Ш\л\кте бодаганны кандыг аажы-чаёныгкылдырк=рг\скен-дир. 4. Чогаалчы кандыг дириг амытанны тывызыктаан-дыр, канчаар танып алдыё: д=рт кижи, ийи кижи база бир кижи деп ч\лерил?

Кулун

Кадыр арттыё даянгыыжы…

Улустуё ыры

Кулун чорда холчок хоктуг,

Кудуруу таан чаптанчыг мал:

Содуёайндыр шырбанмышаан,

Соккуланып ойнаан чоруур.

Дешкилээрде оозун мырай

Дээр шаар аскаш, садырт кынныр.

Аскыр ийикпе аът апаар,

Азы бе бооп улгады бээр:

Кудуруу шуут саксанайда,

Хууёдан саарган арыг суг-ла!

Адам- ɵгбем тɵɵгузунде

Аът хɵйну  кылып чораан:

Аёнап мунар, кош тыртар,

Андазынын, шанаан сɵɵртур.

Кадыр артка даянгыыш боор,

Кашпал хемге чалгын чорду.

Аарыг-аржык бачым шагда

Амы-тынын алыр чорду.

Тайылбыр: Соккуланып – буттары-биле чер теп чоруур;

Халбыңмай

Кара хɵрзγн казып тарыыр

Каң дег диштиг хаван малым.

Моол улустуң ыры

Хаван оглу бичиизинде

Каттырынчыг, чаптанчыг хей,

Мойну тырың, думчуу тана,

Мокулчаёнаан, буду чолдак.

Чылбай сугга х\нн\ё-не чуп,

Чылыг, чымчак \гекке суп,

Арыг, тодуг ажаар болза,

Айдан эртпес хаван апаар

Азыраарга, ɵзγγчели

Аңгыр, кас-ла, тоолай-ла!

Ону малдаан кежээ малчын

Ончалаары бергедей бээр.

           Тайылбыр: Тырың – дыгып каан; тана – ==к дег; мокулчаёнаан – борбаёнаан; \гек – бичии кажаа.