«Оскуола иннинээги саастаах оголорго Олонхону билиьиннэрии.»
опыты и эксперименты (старшая, подготовительная группа)

«Огону сайыннарар киин «Ладушка» 104 №-дээх ого уьуйаана»

«Оскуола иннинээги саастаах оголорго олонхону билиьиннэрии.»

Ефремова Р.С. эбии уорэхтээьин уьуйааччыта.

2023 с., Дьокуускай куорат

Саха героическай эпос Олонхо — «сиэрдээх майгы», «айылгы», «кут-сур», «удьуортыына», о.д.а. ытык ейдебуллэри инэринэ сылдьар улуу айымньы буолар. О5о тереебут норуотун бу терут ейдебуллэригэр оло5уран, киьиаймах тутуьар, сиэрдээх майгыны олох туорытык ейдебуллэрин ылынар кыахтанар, тереебут терут буорун таптыыр, киьилии киьи буолар тыыннауьуйуллар.

«Россия гражданинын личноьын духуобунаска, сиэрдээх майгыга иитии уонна сайыннарыы кэнсиэпсийэтигэр» национальнай ытык ейдебуллэр систиэмэ быьыытынан бэриллэллэр. Онно о5ону сиэрдээх майгыга-сигилигэ иитии ханнык да утарсыылары аахсыбакка, дьиэ кэргэнигэр, уопсастыба5а, култуура5а, киьи аймах бары ытык ейдебуллэригэр, олорор сирин уратытыгар, тус бэйэтин ейугэр-санаатыгар тирэ5ирэн барыахтаа5а этиллэр. 2005 с. ЮНЕСКО олонхону киьи аймах чулуу айымньытынан биллэрбитэ. Онон сибээстээн, 2007—2015 сс. Олонхону харыстыырга, уерэтэргэ, тарьатарга сокуон уонна судаарыстыба бырагыраамата ылыллыбыта.

Онуу чуоттаан Дьокуускай куорат 104№-дээх «Ладушка» о5о уьуйааныгар араас омук о5олоругар олонхону билиьиннэрэбит. Олонхону билиьиннэрии сыалынан-соругунан дьарыкка олонхо эйгэтин тэрийии, уерэтэр-иитэр кыа5ынтолору туьаныы, норуоттар алтыьыыларыгар олонхо кэрэтин туьаныы буолар.

«Олонхо алыптаах эйгэтэ» дьарык 34 чаастан турар (нэдиэлэ5э 1 чаас).

«Олонхо алыптаах эйгэтэ» дьарык сурун сыала: олонхо педагогикатынан киьилии киьи хаачыстыбаларын олохсутуу, о5о куннээ5и оло5ор олонхоттон ылбыт билиитин туьанарын ситиьии, онон этнокултуурунай компетенциятын олохтооьун.

Соруктара:

— олонхо педагогикатын киэн эйгэ5э киллэрии, уерэх-иитии улэтин хас биирдии кыттааччыта ылбыт билиитин-керуутµн олоххо туьанар усулуобуйатын олохтооьун;

— саха героическай эпоьыгар олонхо5о хоьуллар дирин билиилэр (холобура, сиэрдээх майгы, куйаар киэлитэ, оло5у анаарыы, о.д.а.) иитиллээччигэ аан дойду туьунан кэлим ейдебул олохсуйарыгар тирэх буоларын ситиьии, онуоха о5о ис кыахтарын уьугунннарыы;

— олонхо педагогиката о5о омугар сеп тубэьэр ейун-санаатын (этническая идентичность) кедьуустээхтик хааччыйарын ситиьии;

— олонхоттон билбитин сааьыланарыгар, олоххо туьанарыгар, дьонно сыьыаныгар эппиэтинэстээх буоларыгар иитии-такайыы.

«Олонхо алыптаах эйгэтэ» дьарык Ситникова Наталья Васильевна, Семёнова Светлана Степановна, Васильева Надежда Николаевна федеральнай стандарт ирдэбилинэн онорбут бырагырааммаларыгар оло5урар.

«Олонхо алыптаахэйгэтэ» дьарык тиэмэлэрэ:

Улэ ис хоьооно

1. Киирии дьарык. Тыйаатыр тиэрминнэрин уратылара.

Пьеса, персонаж, дьайыы, сюжет, о.д.а. туьунан ейдебул. Куукула тыйаатырын улэтин уратыта. «Куукуланы хамсатааччы» туьунан ейдебул. Куукуланы хамсатар улэ бириинсиптэрэ (куукула тебетун, илиитин, ата5ын хамсатыы). Куттал суох буолуутун тиэхиникэтэ. Тыйаатыр тиэрминнэрин уратылара.

Дьарык: тарбах куукулатын хамсатыы тиэхиникэтэ.

2. Саха героическай эпоьа — Олонхо. Олонхону туруоруу уратылара.

Саха героическай эпоьа — Олонхо туьунан ейдебул. Олонхону туруоруу уратылара. Олонхо дьоруойдара (оонньуур дьоно) уонна кинилэр характеристикалара.

Дьарык: олонхону аа5ыы (талан).

3. Тыйаатырга туттуллар быыьы уонна декорацияны оноруу.

«Декорация» ейдебулµн билиьиннэрии. Куукула тыйаатырын туруоруутун уотунан-куеьнэн, сананан-инэнэн, тыаьынан-ууьунан киэргэтии. Тыйаатыр быыьын билиьиннэрии. Декорация араас керунµн билиьиннэрии. Хапта5ай декорацияны (мас-от, дьиэ-уот, о.д.а.) бэлэмнээьин. Тыйаатыр мала-сала физико-техническэй уратыларын билиьиннэрии.

Дьарык: тыйаатыр быыьын туруоруу, декорация чаастарын оноруу.

4. Олонхо матыыбынан куукуланы оноруу уратылара.

Куукуланы оноруу технологиятын кытта билиьиннэрии. Куукула араас чааьын онорор матырыйаалы талыы. Куукула тебетун бэлэмнээьин (Куо-куукула, айыы уонна абааьы бухатыырдара, уда5ан, ат, о.д.а.). Олонхо дьоруойдарын танастарын куукулаларга бэлэмнээьин, тигии.

Дьарык: куукулалары оноруу.

5. Дьулуруйар Ньургун Боотур» олонхону кытары билиьиннэрии

Олонхону аа5ыы. Сценарийы кытта билсиьии. Оруоллары аттарыы, тунэтии. Куоласка оруолларынан улэ. Олонхо-испэктээги оноруу: малы-салы, музыканы, тыаьы-ууьу аттарыы. Олонхо персонажтар саналарын уонна хамсаныыларын дьуерэлэьин, инэрии. Олонхо хаамыытыгар музыканы, тыаьы-ууьу алтыныннарыы.

Олонхо, олонхоьут, актёр, уобараьы арыйыы туьунан билиьиннэрии. Драматургия, оруол, сюжет туьунан быьаарыы.

Дьарык: олонхо олуктарынан испэктээги бэлэмнээьин.

#1054;лонхо дойдутун, сурун геройдарын кытары билиьиннэрии, ырытыы.

Тылы имитии, тылга дьарыктаныы. Олонхо тыйаатырын персонажтарын (о5о, айыы киьитэ, абааьы, бухатыырдар, ат) санарар уонн ахамсанар уратыларын ейдетуу, куолаьы уларытыы тиэхиникэтэ. Тиэкиьи куолас кеметунэн биэрии (чабыр5ах, диалог, монолог, тойук, оьуохай). О5о айыл5аттан дьо5ура, ону сайыннарыы. Куукула тыйаатырыгар сылдьыы.

Дьарык: сыана5а санарары тупсарыы (тренинг). Олонхо ус дойдутун билиьиннэрии уонна уруьуйдатыы.

#1050;уукуланы хамсатыы уратылара.

Куукула араас чааьа хамсыыр уратыларын ейдебулэ. Быыс иннигэр хамсыыр куукула тиэхиникэтэ. Олонхоьут идэтин кэпсээьин. Тыйаатырга улэлиир идэлээх дьон (актёр, режиссёр, худуоьунньук, кестуум толкуйдааччы, грим онорооччу, сырдатааччы, о.д.а.).

Дьарык: оонньуур бириэмэни аа5ыы, суоттааьын.

8. Тумук бэлэмнэнии.

Куукула тыйаатыра оонньуур сирин бэлэмнээьин. Дьууллуур субэни булуу. Испэктээги туруоруу. Улэни ырытыы.

Дьарык: испэктээги бэлэмнээЬин, туруоруу.

9. Олонхо-испэктээк.

Куукула тыйаатырын туруоруу: быыьы тардыы, малы-салы туруоруу, оруолларга оонньооччулары оннуларын булларыы. Уоту-куеьу, тыаьы-ууьу оноруу. Оонньуу.

Дьарык: уьуйаан атын группаларыгар, тереппµттэргэ кердеруу.

Бу былаанынан араас омук о5олорун уонна тереппуттэри олонхо алыптаах эйгэтин кытары бильиннэрэбит. О5олор сурдээ5ин умсугуйан, интэриэьиргээн туран дьарыктаналлар.

Туттуллубут литература:

1. Изготовление реквизита в кукольном театре. — М., 1979.
2. Михеева Л.Н. Молодёжный любительский театр/ Л.Н.Михеева. — 2006.
3. Наш школьный кукольный театр. — М., 1978.
4. Чехордуна Е.П. Олонхотыйаатырынтуласанаа // Олонхо в театральном искусстве. — 2006. — С. 138—140.
5. Чехордуна, Е.П., Филиппова Н.И., Ефимова Д.Г. Олонхонутардатыы// Театр Олонхо: идеи и подходы / М-во культуры Рос.Федерации, ФГОУ ВПО «Аркт. гос. ин-т искусств и культуры». — Якутск : АГИИК, 2010. — 120 с. — С. 60—64.