классный час Шагаа 2021
классный час (7 класс)

Шагаам –сүзүглелим

Сорулгазы:

1. Шагаа байырлалының дугайында уругларның билиин делгемчидер.    
2. Тыва улустуң аас чогаалының хевирлеринге уругларның чечен-мерген, сагынгыр, тывынгыр чоруун сайзырадыр.
3. Тыва чоннуң салгал дамчып келген национал ёзу-чаңчылдарын уругларны сагып, үнелеп чоруур кылдыр кижизидер.

   Дерилгези: янзы-бүрү өңнүг  шарлар, кичээлге дүүшкен презентация, чылдар чураан чурук.  

Планы:

1. Организастыг кезээ

1. Класстың белеткели.
2. Эрттирер класстың дерилгези.
3. Ыры «хырбача»

2. Кол кезээ

1.  Шагаа дугайында дыңнадыг (төөгүзү)

2.  Тыва улустуӊ  аас чогаалы.

3. Түңнел

Шагаа байырлалы

Авыралдыг алдын хүнүм!

Ажыл-ишчи,башкыларым!

Арат-чонум ажы-төлү!

Амыр-ла, амыр!

Шупту: амыр-мендээ, амыр-мендээ.

Ырывыс ырлаптаалыӊар,уруглар.

Мендилешкен соонда ол-ла хевээр турда уругларга «Хырбачаны» ырладыр. (олуруп алыр)

-Чүнүӊ дугайында ырлаштывыс, уруглар?

- Хырбачаны кажан чиир ийик бис, уруглар?

- Хырбача-биле дөмей бир эътти чүү дээр ийик бис, уруглар?

- Үүжени кажан бузар бис, уруглар?

-Эр-хейлер шагаада.

- Ынчангаш бөгүнгү кичээливисте чүнүӊ дугайында өөренир-дир бис, уруглар?

-Эр-хейлер тыва чоннуӊ улуг байырлалы шагаа дугайында билип алыр ышкажыл бис, уруглар.

-Чүнүӊ чылын үдеп турар бис, уруглар?

- Күске чылын үдеп турар бис.

-Чүнүӊ чылы аалдап келирил, уруглар?

-Эр-хейлер инек чылын уткуур ышкажыл бис.

- Шагаа деп чүү чүвел дээрзин силерге кысказы-биле таныштырып берейн, уруглар. Кончуг кичээнгейлиг дыӊнаар силер.

                                 Шагаа – чоннуң байырлалы

 Шагаа дээрге  тыва улустуң бурунгу культуразының, чаңчылдарының бир кезээ, эрги чылды үдээн, чаа чылды уткаан улусчу сагыыр ёзулалдары-ла көвей, уруглар.        

Шагаа – чөөн чүктүң чонунуң байырлалы. Ол дээрге 1637 чылдар үезинде-ле астролог эртемдээниң сылдыс чурагайынга үндезилеттинген улуг эртем болур. Делегейниң чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып , солчуп турары-биле, дириг амытаннарның иштинден тускай шилиттинген 12 дириг амытаннарның хевирлери кирген. Оларга: күске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кииргени утка-шынарлыг. Амытан бүрүзүнүң амыдыралы бир онзагай, кижиже чоокшуладып деңнээрге, оларның аажы-чаңында болгаш амыдыралында дөмей чүүлдер бар бооп турар.

Астролог эртемдээннернии-биле, багай кижи черле чок. Ынчангаш кайы-даа чылда төрүттүнген кижилер шупту эки, аас-кежиктиг болурлар.

Шагаа дээрге – улуг болгаш бичии уругларның байырлалы. Аңаа баш удур белеткенир, мал семис турда-ла кончуг иртти дөгергеш, өреме, саржаан, чодураалыг. үүргенелиг чөкпээн, үүже-хырбачазын белеткеп алыр.

Шагаа үези чоокшулап олурда, аал чоогунуң, өг иштиниң, бажың-балгаттың соңга-хаалгазын – шупту эт-херекселде эрги чылдың хир-чамын аштап. Арыглангаш, кижи бодунуң сагыш-сеткилин боданып, арыглап кылган ижин сайгарып боданыр. Ол дээрге үнген чаа чылдан эгелеп кижи бодунуң чуртталгазын эки талаже углап-баштап, төрел чонунга харыысалгалыг болуру-дур.

Чаа чылды уткуурда саң салыр савага делгеп, белеткеп алган ажы-чеминиң дээжизин алгаш, хүн үнер чүкче углай салгаш, чемниң дээжизин өрттедир. Ол чүнү илередип турарыл дээрге, чаа үнүп орар чылды чалап, уткуп ап турарывыс ол.

Даң аткан, хүн херелдери-биле Шагаа байырлалы эгелээр.

Тускайлаң чымыштыг ажыл-иштен дыштанып, төрел чонун чалап, чаладып. Чаа үнген чылды йөрээл сөстер-биле уткуп алыр.

1-де: чолукшулга ёзулалы. Шагаага келген улуг кижилер онза хүндүткелдиг, оларның-биле чолукшуурда, хар-назыны бичии кижи ийи холун бурунгаар сунуп. Үзеш кылынгаш, улуг кижиниң ийи холунуң адаан дозуп салбышаан, «Амыр-ла!» деп чугалаар. Бо дээрге шаг-шаандан бээр улуг кижини хүндүлеп, дыңнап, аныяк кижиниң биче сеткилдиин илередип турар тыва кижиниң ёзулалы, чаңчылы.

Бичии кижи холунга ак, ак-көк, сарыг өңнүг  кадак туткан болур (башкы-биле уруглар аразында чолукшуурун көргүзер).

Башкы: Аалдап келир уткуп алыр чылывыс демир олуттуг,6 ак меӊгилиг инек чылы.  Бо чылын кирип турары «Инек» чылында чөөн чүк улузунуң санаашкынын ёзугаар алырга: 1913, 1925, 1937, 1949, 1961, 1973, 1985, 2009 чылдарда төрүттүнген кижилерниң чылы кирип турар.

Шагааның бир солун кезээ - өг, бажың, аал бүрүзү бот-боттарын чалажып, амданыг тыва чемни: тараа, далганны, манчы-хуужуурну, боова-боорзакты, конфет-чигирни чивишаан, янзы-бүрү тыва оюннарны ойнап эгелээр.

  башкы: Шагааның база бир кол кезээ – тыва оюннар. Кончуг солун кылдыр аалдар аразында мөөрейлежир: шыдыраалаар, кажыктаар, тевектээр, баг кагар дээш оон-даа өске. Бичии уруглар-биле чинчи чажыржыр, аскак кадайлаар деп оюннарны ойнаар. Физминутка (Аяс Данзырынныӊ «Доруг» деп ырызынга танцы)

 башкы: Ынчангаш бис ам  аравыста мөөрей эрттирер бис. Колдуунда аас чогаалынга даянып: тывызыктарга, узун-тыныш, дурген чугаа, үлегер домактарга мөөрейлежир бис. Бөлүктер боттарын таныштырыптаалыӊар. Бирги бөлүк – «Чеченнер», ийиги бөлүк -  «Хырбача». Чаа ам бөлүктер аайы-биле мөөрейивис эгелээлиӊер белен силер бе, уруглар?

Чаа үнген чылды йөрээл сөстер-биле уткуп алыр. Ынчангаш мөөрейивисти йөрээл сөстер-биле эгелээр-дир бис.

Бирги мөөрей йөрээл.   Эки чүве бээр турзун.
                                               Багай чүве ыӊай  турзун.
                                               Эртип турар эрги чылдың
                                               Эртинезин хайырлаңар!

Ийиги мөөрей үлегер домактар.

Үлегер домактар- чоннуӊ кыска болгаш чиге сөглээн суртаал домактары болур. Үлегер домактарда – тыва чон амыдырал-чуртталга, долгандыр турар делегей, бойдус, кижилер аразында харылзаа, күш-ажыл дугайында бодалдарын илереткен. Олар өөредиглиг болгаш кижизидикчи уткалыг.

Үлегер домактар номчуурумга, төндүрер силер.

1. Олутта олча чок,

                              чыдында чыргал чок.

2. Инектиг кижи тодуг,

                              Хойлуг кижи каас.

3. Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар,

                              Арга кирген кижи саат дайнаар.

4. Каас тодуг чуртталга,

                              Карак кызыл ажылда

5. Аът киштежип таныжар,

                              Кижи чугаалажып таныжар.

6. Дамырактар каттышкаш хем болур,

                                   Тарамыктар каттышкаш күш болур.

7. Кежээниӊ мурнунда- хүндү

                                 Чалгааныӊ мурнунда – кочу.

8. Куш уязынга ынак

                              Кижи төлүнге ынак

9. Кылык ботту човадыр,

                               Даг аътты човадыр.

10. Өскен чери - төрээн ие,

                                     Өскелернии - соӊгу ие (Аянтай)

3-кү мөөрей тывызыктажыры.

Тыва улус шаандан тура

Тывызыкка ынак чораан

Дылдан дылче дамчып келген

Тывызыктан тываалыңар.     (Тывызыктажыр, баштай башкы салыр, уруглар боттары тыптырар)

Хары чондан дилеп алдым,

Хадыӊ карты колап алдым.

Өске чондан колдап алдым

Өшкү чөөгү дилеп алдым (Тыва кавай)

Кержекке дөмей боттуг,

Херли-даа бээр,

Чыырлы-даа бээр,

Карактарын базыптарга

Каш янзы ырлай-даа бээр (баян)

Куу дагны

Кара баштыг хөкпеш келгеш

Бызай берди. (Демир-үжүк, будук шили, саазын.)

4-кү мөөрей узун-тыныш.

                       Дүрген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дүжүп бербес болгай силер

Дүргедеңер кым шыдаарыл

Дүрген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

                    (дүрген чугаа, узун тыныш чугааладыр)

Башкы: Мооң-биле кичээливис доступ турар-дыр, уруглар. Ынчангаш бо кичээливистен чүнү билип алдыӊар, уруглар?

-Кайы кезээ силерге солун болду?

- Чүнү чедир билбейн бардыӊар,уруглар?

- Кымга каш демдек салыр бис, уруглар?

Эки ажылдааныӊар дээш четтирдим, ургулар. Байырлыг. Чапсарлап алыӊар.