Марий вургем-мотор вургем
методическая разработка

/Куженер район, Йывансола ял «Мурсескем» фольклор ансамбльын   вуйлатышыже Каменщиков Евгений Анисимовичын «Марий вургем» сценарийже почеш келыштарыме/

Цель:тунемше-влакым марий калыкын чиемже дене палдараш, аклаш кумылаҥдаш, кугешныме кумылым шочыкташ.

1. Ончылмут.  В.Николаев. «Чачавий» муро.

1.Ӱдырйÿыш куштымо сем йоҥга.

Вÿдышö: Поро кече, пагалыме йолташ-влак! Таче ме тышке «Марий вургем- мотор вургем» мероприятийыш погыненна.

Марий ешеш мый шочын-кушкым,

Улам марий, марла ойлем.

Кÿлеш лиеш – чием шымакшым,

Тувырым шерлен чием.

Ковай, ончалын ÿмбакемже,

Ит шоно, пайремлан чием.

Марий шÿман чон кумылемжым,

Мый курым мучко наҥгаем.

      Калыкын чиемже-посна этносын моторлык да пайдалык нерген умылымашыжым почын пуышо ик эн волгыдо воштончыш. Чиемын сынже калыкын пÿртÿс лоҥгасе илышыже, илыш йÿлан радамже, вияҥме историйже дене кылдалтын. Марийын чиемышкыже тувыр, йолаш, мыжер, ÿшто, вуйчием, йолчием пуреныт. Марий ÿдырамашын вургемже сöрастарыме ÿзгарлан поян лийын. Шуко чиемже озанлык кöргыштö шке кид дене ышталтын. Марий-влак тÿҥ шотышто вургемым муш вынер гыч ургеныт, шуэн - йытын вынер гыч, шке куымо вынер гыч, ийлыме коваште гыч, меж гыч ямдыленыт.

II. Тÿҥ ужаш.                        

2.Тошто шÿвыр сем.

Сценышке тошто марий вургемым чийыше ÿдыр (Ильина Лиана) лектеш. Тудо сцене мучко модель семын коштеш.

Вÿдышö: Марий ÿдырамашын вургемже пеш шуко тÿрлö лийын. Вуй гыч йол марте тудым ÿдырамаш шке кидше дене ыштен. Кеҥеж вургемын тÿҥжылан тувыр шотлалтын. Тувыр ÿмбач шовырым чиеныт. Ончылшовыч, ÿшто, шовыч, йыдал, ыштыр, вургыштыр вургем комплектыш пуреныт.

         Марий вургем тÿрлан пеш поян лийын. Акрет годым тÿр шинчавочмо, осал деч аралыме сомылым шуктен. Тудо тыгак илышыште айдемын могай верым налмыже нерген, кö улмыж нерген вес еҥлан шижтарен, палдарен.

3.Тошто марий сем.

Ӱдыръеҥын чиемжым чийыше марий ÿдыр (Ильина Лиана) лектеш, вÿдышын кутырен пытарымешке, сцене мучко коштеш, вара шеҥгеке миен шогалеш.

Вÿдышö: Тендан ончылно Унчо вел марий ÿдырын тошто годсо чиемже. Ӱдыр ден марлан кайыше ÿдырамашын чиемышт ойыртемалтыныт.Ӱдыр чаравуйынат коштын кертын, ÿппунемжым ÿпйолва сöрастарен, вес семынже «ÿпсупса», «ÿпÿньöвоч» маныныт.

4. «Кертеш, кертеш» муро сем.

Ынде сценышке вес ÿдыр (Иванова Люба) лектеш. Тудо марлан кайыше ÿдырамашын тошто годсо вургемжым чиен. Сцене мучко кошташ тÿҥалеш. Вÿдышо ойлен пытарымешке, сцене мучко коштеш, вара шеҥгеке миен шогалеш.

Вÿдышö: Марлан кайыше ÿдырамашлан шымакшым чиктеныт. Тиде арвер айдемын ийготшым, илышыште могай верым налын шогымыжым, кö улмыжым раш каласен. Шымакш ик эн тошто вуйчиемлан шотлалтеш. Эн тошто шымакш-влак пÿтынек гаяк тÿр дене леведалтыныт. Вара семын шымакшын лопкытшат, тÿржат иземын.

5. Шернур вел сÿан сем.

Сценышке оръеҥын вургемжым чийыше ÿдыр (Никитина Марина) лектеш. Вÿдышö ойлен пытарымешке, сценыште коштеш, вара шеҥгеке миен шогалеш.

Вÿдышö: Сÿан годым марий-влак оръеҥын вуйышкыжо вÿргенчыкым пыштеныт. Тудым вынер дене ургеныт, тÿр дене сöрастареныт да ÿдырын вуйышкыжо кутынек упшалме рывыж упш ӱмбаке пыштеныт. Вараракше тудым фабричный шовыч вашталтен. Марлан кайыше ÿдыр ончыч ош мыжерым чиен улмаш, илен-толын, тудым ужар сывын алмаштен. Оръеҥын сÿан вургемже лач моторлык нерген веле огыл ойлен, тудо тыгак аралыше, илышым умбакыже шуйышо арвер лийын. Оръеҥ марлан толмо тувыр-шовырым, шымакшыжым арален ашнен да, колымекше, тудым чиктен пыштеныт.

6. Унчо вел сÿан сем.

Сÿан сем почеш сценышке сÿанвате-влак (Никифорова Галя, Тихомирова Диана, Иванова Таня) лектыт, вÿдышо ойлен пытарымешке, сцене мучко коштыт, вара моло – влак деке куштен миен шогалыт.

Вÿдышö: Сÿаным муро, куштымаш дене сöрастарыше сÿанватын вургемже пеш сылне лийын. Сÿан вургем лÿмын ургымо ужар сывын да рывыж упш дене ойыртемалтын. Кыдалеш лÿмын сÿанлан ыштыме ÿштым ончылшовыч ÿмбак  ÿшталыныт. Йолыш поянракше кемым, нужнаракше вургыштыр пидман йыдалым чиеныт. Шовычым ожно пидын огытыл, рывыж упшым шымакш ÿмбак упашлыныт. Порсын шовыч лекмек, тудым вачывак пыштеныт, вараже вуйыш пидаш тÿҥалыныт. Марий поэт Осмин Йыван, сÿанватын вургемжым моктен, тыге возен:

     Ончал колто Унайым: упшалын

     Рывыж упшым, алгам пижыктен.

     Сывын вач шонанпылым ÿшталын,

     А оҥешыже кечым сакен.

7.Тошто марий сем.

Чылан ончыко куштен толыт да сцене гыч каят.

Сценышке тошто годсо марий пöръеҥ тувырым чийыше рвезе (Иванов Яша) лектеш. Вÿдышö ойлен пытарымешке, сценыште коштеш, вара шеҥгек миен шогалеш.

Вÿдышö: Пöръеҥ тувыр ожно ÿдырамашын гаяк кужу лийын, пулвуй деч ÿлык кечен. 19-ше курым мучашлан тувыр ятырлан кÿчыкемын. Пöръеҥ тувырымат тÿр дене сылнештареныт. Тÿрым тувыр шÿшашке, мелыш, тупыш, шокш мучашыш, урвалте йыр тÿрленыт.

Вес рвезе (Соловьев Женя) тошто годсо марий тувырым, но варарак ургымым чиен лектеш. Вÿдышö ойлен пытарымешке, сценыште коштеш, вара шеҥгек миен шогалеш.

Вÿдышö: Тувыр урвалте покшелне, ончылно «орма» манме тÿрым тÿрленыт. Тудо пöръеҥ вийым аралыше лийын. 

Вес рвезе (Григорьев Сергей) тошто годсо марий тувырым, но варарак ургымым чиен лектеш. Вÿдышö ойлен пытарымешке, сценыште коштеш, вара шеҥгек миен шогалеш.

Вÿдышö: Вара семын марий-влак коклаште пелвек ургымо, но тÿр дене сöрастарыме, руш тувырлан келшен толшо тувыр шарлен.

Вес рвезе-влак (Николаев Алексей, Митрофанов Саша, Афанасьев Андрей, Сунгуров Сергей) лектыт, вÿдышö ойлен пытарымеке, шеҥгек миен шогалыт.

Вÿдышö: А тиде тувырым «Унчо тÿрлемÿдыр» сцехын пашаеҥже-влак тÿрленыт. Тушто ожнысо тÿрым уэмдат, кызытсе жаплан келыштарат. Кызыт тÿрлеман пöръеҥ тувыр чийымаш гыч каен, тудым лач концертлаште веле ужына.

8. «Тып-топ»сем.

Рвезе-влак сем почеш ончыко мурен-тавен толыт, кушталтат, сцене гыч каят.

Тып-топ кайышна,

Ик моторым вашлийна.

Куржын миен шупшална,

Лÿмжым йодаш мондышна.

Лÿмжö улмаш Опраска,

Шÿмжо гына моклака.

Садлан эртен кайышна,

«Сай код» манын кодышна.

9.Шорыкйол пайремыште пурам йÿмö муро сем.

Пайрем муро почеш сценышке поче-поче теле вургемым чийыше ÿдыр-влак (Евгеньева Настя, вара Алексеева Лида ден Григорьева Алена) лектыт, вÿдышö ойлен пытарымешке, сценыште коштыт, вара шеҥгеке миен шогалыт.

Вÿдышö: Марий ÿдырамашын ÿмбал вургемже шотеш мыжер лийын, кеҥежым ош вынер гыч ургымо (вараракше шем фабричный материал гыч), телым меж ыштыр гыч. Чот йÿштö годым чияш, кÿрен шорык коваште гыч ужгам чиеныт, вараракше фабрикыште куымо сукна валан ужгам ышташ тÿҥалыныт. Ургымо шот дене кеҥеж мыжер теле мыжер деч ойыртемалтын огыл, лач кÿшыл ужашыже шокшырак ышталтын. 50-ше ийлаште  ялысе ÿдырамаш-влак ватке кöрган «ватник» (Унчо кундемыште тудым «ватышник») манме мыжерым ургаш тÿҥалыныт. Тудо шокшо, но ужга деч куштылгырак лийын. Кызыт теле марий вургемым пайрем годым веле илалшырак-влак чият.

Сценышке тÿрлö семын чийыше тувыр-шовыран ÿдыр-влак               (Данилова Алена, Апакаева Наташа) лектыт, сценыште коштыт, вара шеҥгеке миен шогалыт.

Вÿдышö: Таче кече марте мемнан кундемысе ÿдырамашын пайрем вургемжылан тувыр-шовыр шотлалтеш. Тудым ынде каленкор гыч, а пытартыш жапыште габардин материал гыч ургат. Тувыр-шовырым кажне ÿдырамаш шкаланже келшышым ыштен чия. Шокшо годым ÿштым колтеныт, юалге годым ÿшталыныт. Шовычымат, ончылшовычымат, тувыр-шовыр пелен тÿрлö семын пидыныт, чиеныт. Тендан ончылно тувыр-шовыр комплект-влак.

Сценышке тÿрлö ончылшовычан ÿдыр-влак (6-а кл. Данилова Рита, Михайлова Надя, Митрофанова Аня, Захарова Таня) лектыт.

Вÿдышö: Марий чиемын сылне ужашыжлан ончылшовыч шотлалтеш. Калыкыште кок тÿрлö ончылшовыч илен: акрет годсо – оҥ деч посна, варарак шочшо – оҥан. Оҥдымо ончылшовыч ик лопкыт вынерышке кок могырым эше пел лопкыт гыч ургымо лийын. Ургымо мучко тÿрым тÿрленыт да тарайым кученыт. Варарак тудым тÿрлö тÿсан ситце гыч ургаш тÿҥалыныт. Таче марте чыла тÿрлö ончылшовыч калыкыште ила.

Чылан ончыко мурен-куштен толыт да сцене гыч каят.

Айста муралтен колтена да

Айста шÿшкалтен колтена.

Тиде мотор вургемна ден

                               Койышланалын колтена.

10.«Унчо велне» муро.

Ўдыр-влакым вес ÿдыр тÿшка алмашта. Вес сем почеш Йошкар-Ола вел «сорокан» манме тувырым чийыше-влак  (Абрамова Марина, Петрова Олеся (6-а кл.), Петрова Алена (6-а кл.), Иванова Оля) лектыт. Вÿдышö ойлен пытарымешке, сценыште коштыт, вара шеҥгеке миен шогалыт.

Вÿдышö: Илыш вашталтме семын вургемат вашталтеш. Кызыт яллаште тувыр-шовыр деч посна сорокан (Унчо кундемыште  «оворкан») тувырым йöратен чият, посна да ончылшовыч дене пырля. Ончычырак тÿрлö тÿсан атлас, штапель гыч ончылшовычым ургеныт, кызыт тушко эше кок пачаш тÿрым тÿрлат. Тендан ончылно сорокан тувыр комплект-влак.

Вес сем почеш кызытсе тувырым чийыше ÿдыр - влак (Дмитриева Виктория, Ефимова Ангелина) лектыт. Вÿдышӧ ойлен пытарымешке, сценыште коштыт, вара шеҥгеке миен шогалыт.

Вÿдышö: А тиде мемнан Унчо кундемнан моторлыкшым аралыше, кугезе коча-кованан тÿҥалме пашаштым шуйышо, пойдарыше «Тÿрлемÿдыр» сцехын саскаже. Марий йылме кабинетын чаршажат нунын кид денак ышталтын. Нуно тачат мемнан марий тÿрнам шымлат, арален кодышаш верч тыршат, шке пашаштышт кучылтыт, уло моштымашыштым марий тÿрышкӧ  пыштат. Нунылан пеҥгыде тазалыкым, творческий шÿлышым тыланена.

Сценыш чыла участник лектеш, сценын ончыл ужашышкыже мутшо В.Апакаевын семже И.Ямбердован «Унчо велне веле» муро сем почеш лектыт,куштат, припевым мурат, вуйым сават, сцене гыч каят.

III. Иктешлымаш.

11.Унчо вел тошто сем.

Вÿдышö: Тачысе илышыште утларак пайдале да йöнан вургем аралалт кодын. Марий вургемын верже аҥысыремын. Туге гынат пайрем годым утларак чийыме калыкыште раш коеш. А сÿан вургем утыр моторештеш да ила. Калык уэш шке кугезе вургемже деке мелын савырнаш тÿҥалын, тудым арален коден, у илыш йÿлалан келыштараш йöным кычалеш.