Тихон Ефремовлан Унчо ялыште бюстым почмаш
методическая разработка

Тихон Ефремов – Унчо кундемын ушан эргыже, марий калыкын тале сотемдарчыже

/Т.Ефремов. «Марий калыклан» почеламут.

7-б класс гыч Григорьев Александр каласкала/

Тӱнян сылне чодыраштыже

Ош куэрлат кушкалеш.

Тӱрлӧ калык коклаште

Ош марият илалеш.

Тудын нерген каласет гын,

Шке йылмыжат улдалеш,

Умбакыжат ойлалат гын,

Моло йӱламат кучалеш.

Ой, куэржат, кудыржат,

Тыланет шинча куана.

Ой, марийжат, шӱмбелжат,

1 вӱдышӧ: «Керек-могай айдемат, тудын коклаште марият, шке ӱмырыштыжӧ ила, ила да эрта: тудын почешыже ыштыме пашаже гына кодеш. Кодеш да, пашажым ончен, каласен илат, тыгай ыле, тугае ыле, маныт. Тихон Ефремович Ефремов нергенат калык коклаште тӱрлын ойленыт да ойлат.

2 вӱдышӧ: Тудо марий калыкым ончык ÿжшӧ еҥ лийын да сай илышлан туныктен. Неле илыш корным илен эртен гынат, йӧным муын моштен. Ӱмыржӧ мучко марий калыкым туныкташ да волгыдо илышыш лукташ тыршен. Тунемше еҥ гына ончылныжо волгыдым, сай илышым ужеш.

1 вӱдышӧ: Уньжинский – тале марий просветитель, поэт, этнограф да фольклорист Тихон Ефремович Ефремовын сылнымут лӱмжӧ. Тудо тыгак Йырсе, Тикын Епрем, Йошкар марий,  Шӱмбел, Фин да моло псевдоним дене возен.

2 вӱдышӧ: Кӧ тудо тугай? Илыш пӱрымашыже могай лийын?

1 вӱдышӧ: «Мый, - возен тудо 1924-ше ийыште, - Чарла кантон, Шеҥше волость, Унчо ялысе марий кресаньык ешеш шочын кушкынам… Ачам икмарда озанлыкым кучен. Ватым кок гана налын. Икымше вате деч кум эрге да кум шешке, тылеч посна марлан кайыше кок ӱдыр лийыныт. Мыйын авам шоҥго ачамын кокымшо ватыже ыле. Тудо тылеч ончычат марлан лектын да, йочам ыштыдеак, пелаш деч посна кодын. Мый авамын ик шочшыжо гына лийынам… Авам моткоч йӧратем, тудын нерген шӱм шулыде, шинчавӱд лукде шарналтен ом керт. Авамым нигӧ  деч чот пагаленам да пагалем… Мыйын чоныштем мо сайже уло гын, тиде чылажат – авам деч»,- ойлен Тихон Ефремович.

2 вӱдышӧ: Ефремовмытын ик кудывечыштак кок пӧртышт лийын. Тушто, Тихон Ефремович манмыжла, марий йӱла да марий койыш дене шыҥдаралтше илыш шолшо памашла шолын шоген. Шуко еҥан ешыште кушшо йоча вич ияш улмыж годымак школыш кошташ тӱҥалын.

1 вӱдышӧ: Ялысе школ деч вара 13 ияш Тикын Унчо деч 75 меҥге торашке, Озаҥыш, кая да тусо учитель семинарийыш тунемаш пура. Куд ий гыч тичмаш курсым пытарен лектешат, ондак Морко кундемысе Семисолаште туныкта, вара Унчышко кусна. Самырык туныктышын усталыкше нерген поро ой Озаҥышкат миен шуэш, да 1890-шо ийыште тудым учитель семинарий пеленсе школыш пашам ышташ ӱжыт. Тыште икмыняр жап гыч шке илышыжым религий дене кылда – дьякон лиеш, а вара Тихон Ефремовичлан Унчо школын вуйлатышыжлан шогалаш темлат. Тыгай верыште шогышо еҥ священник лийшаш улмаш. Тыге Тихон Ефремов 1900-шӧ ийыште Тикын ачашке савырна. Калык коклаште тудым, пагален, бачышка Тикын Епремыч маныныт.

1 вӱдышӧ: Унчо школышто марий йылме религийын пайдажлан гына огыл кучылталтын. Моло вере чылажымат рушла туныктеныт гын, Ефремовын вуйлатыме школышто ача-ава йылмылан эреак мелын лийыныт.

2 вӱдышӧ: Тыге  ик ий почеш весе эрта. 1917-ше ият толын шуэш. Августышто Озаҥ олаште «Ӱжара» газет лекташ тÿҥалеш. Тудын шочмыжым Тихон Ефремович йывыртен вашлиеш, чонжо марий илышыште сай вашталтыш лийшашым шижеш. Ушышто пӧрдшӧ шонымашым чатка корнылашке шыҥдарен, вес ийжылан «Марий калыкын волгыдыш ÿжмӧ мурым» воза. Тудо«Ӱжаран» 19-ше октябрьысе номерешыже лектеш. Икымше гана савыкталтше текстше теве тыгайрак лийын: 

/8 классыште тунемше Хрисанова Карина каласкала./

Кынелза, шогалза, кайышаш корно кужу вет,

Моло калыкым поктен шуына, нунын дене тӧр лийына.

Шогалза, тарваныза шкендан кайышаш корнышто.

Иктылан икте кидым пуэн, чыланат иктӧр ошкылза!

Почылтса, волгалтса, пычкемышым кодыза,

Моло гаяк ош тÿняште чыла пого дене куаныза.

Пычкемыште ончынет гын, сорта чÿкташ келшалеш.

Ош тÿняште илынет гын, тунем шуаш кÿлдалеш.

Тошто годсо шомак-шамыч марийым моктен каласа:

Марий калык шагал гынат, шуко лийын керталеш.

1 вӱдышӧ: «Марий калыкым волгыдыш ÿжмӧ муро» еҥ-влакын шинчаш перныде кодын огыл. Тудым тÿрлӧ вереат тунемаш, почеламут семын лудаш да муро семын мураш тÿҥалыныт.

1 декабрьыште Озаҥ губернийысе марий пӧлка коллегий погынымаште Владимир Алексеевич Мухин «Уньжа бачышкан, Тикын Епремычын, «Марий калыкым волгыдыш ÿжмӧ мурыж» нерген умылтарен. Мурын кузе возалтмыжым лончылен. В.А.Мухинын ойлымыжым каҥашен налмеке, погынышо-влак тыге пунчалыныт: Тикын Епремычын мурыжым марий калыкын гимнжылан шотлаш. Мурын марий гимныш савырнымекше, тудым марий калыкын икымше композиторжо Иван Степанович Палантай уста кидше дене тӧрлатен, сылнештарен.

2 вӱдышӧ: Тихон Ефремовын шомакшылан И.Палантай эше ик мурым возен. Тиде «Чевер ÿжара».

/«Чевер ÿжара» почеламут.

7-а классыште тунемше Михайлова Олеся каласкала./

Чевер ÿжара волгалтын,

Шем пычкемыш шаланыш.

Ош марийын йӧратымыже

Ынде толын шуылдале.

Таҥ-шамыч, кынелзе!

Ош марийын йӧратымыже

Ынде толын шуылдале.

Эй,шÿмбелна-шамычна!

Шÿмбел манаш жап шуын.

Тиде мутшо – рÿдӧ мут

Кÿлеш луктын каласаш.

Таҥ-шамыч, йывыртыза!

Тиде мутшо – рÿдӧ мут

Кÿлеш луктын каласаш.

Чевер тÿня кумдакышто

Шуко калык уло вет,

Тÿрлӧ калык коклаште

Марият тӧрак шога!

Таҥ-шамыч, сай илыза!

Тÿрлӧ калык коклаште

Марият тӧрак шога!

2 вӱдышӧ: Эрыкыш, у корныш ÿжмӧ муро-влакын чапышт шарлыме дене пырля авторынат лÿмнерже утыр кÿшкӧ нӧлталтын.

1 вӱдышӧ: 1923-шо ий 17 майыште «Йошкар кече» газет Тихон Ефремов нерген тыге возен: «Революций лиймеке, Ефремовын чонжо рудалт кайыме гай куаныш. Тудо марийлан у, волгыдо илыш толшашым шиже, чонжо дене чытыде муралтен колтыш: «Чевер ÿжара волгалте, шем пычкемыш шаланыш. Ош марийын йӧратыме ынде толын шуылдале!» Ош марийын йӧратымыжым Ефремоват пеш йӧратыш. Марий калыкым  ончык, волгыдышко ÿжаш тÿҥале: «Кынелза, шогалза, кайышаш корно кужу вет. Почылтса, волгалтса, пычкемышым кодыза! Марий калык тÿҥалеш гын, сеҥен миен керталеш».

    Чынак, тудо шочмо калыкшым нимо деч коч йӧратен, марийым пиалан корныш лукшаш верч мо кертмыжым чылажымат ыштен. 1919 ийыште Тихон Ефремович «ÿмбакше шичше неле рокым почкалта» - поп гыч лектеш да тудо ийынак Морко районысо Шеҥше школышто туныкташ тÿҥалеш.

2 вӱдышӧ: Кок ий гыч Чарлашке кусна, мароблпечатьын вуйлатышыжлан шогалеш.Туштат кужун ыштен ок шукто, тудым «Йошкар кече» газет редакцийыш секретарьлан налыт. Весын серымыжым савыкташ полшымо дене пырля шкежат чӱчкыдын возен. Возен статья ден заметкылам, муро ден почеламутым, ойлымаш ден очеркым, рецензийымат. Илыш корно тудым адакат туныктымо пашашке,Чарла педтехникумыш конда, икмыняр жап МарНИИ-ште тырша.

1 вӱдышӧ: Элыштына калык коклаште «тушманым» кычалме койыш утыр  вияҥеш. Шем ÿмыл Ефремов ÿмбакат возеш. Тудын мо нерген возымыжым, калыклан мо сайым ыштымыжым нигунар шотыш налде, чолга «критик-влак» эн ончычак тенгечысе «сулыкшым» - черкызе лиймыжым – шарналтеныт. Айдемылан акым пуымо годым пашажым огыл, а могай еш гыч улмыжым тÿҥлан шотленыт. Улан але черкызе ешеш шочшо еҥ, пашам пеш сайын ыштен гынат, ынде ÿшанаш лийдыме айдемыш савырнен.

1 вӱдышӧ: 1931-ше ийыште совет обществын «яндарлыкше верч» тыршыше-влак марий калыкын ушан да тале ятыр эргыжым «калык тушман» манын кучен наҥгаеныт.

2 вӱдышӧ: Тихон Ефремович нергенат шкаланышт кÿлеш материалым чумыренак шогеныт. Тÿрлӧ семын Тихон Ефремович нерген йодыштыныт. Тыге 1938-ше ий 13 майыште Йошкар-Оласе тюрьмаш петырен шындаш кагаз шочын. 15 майыште поген  наҥгаеныт, мӧҥгыштыжӧ обыскым ыштеныт.

1 вӱдышӧ: Тихон Ефремович Ефремов шотышто приговор нерген 1938-ше ий 2 октябрьыште Акт гыч выпискыште тыге ойлалтеш: 1938-ше ий 19 шагат кастене шуктымо.

Икымше марий гимнын авторжым кушан тоеныт, пале огыл.

2 вӱдышӧ: 1965-ше ий 27 августышто Марий АССР Верховный судын Президиумжо тиде приговорым кораҥден.  

1 вӱдышӧ: Шке жапыштыже  Т.Е.Ефремов пеш пагалыме, аклыме еҥ лийын, почеламутым, мурым, ойлымашым, очеркым, музык ден калык йÿла нерген статьям, критик ойкаҥашым возен, илышым шымлаш яллашке коштеден. Ик статьяж гыч коеш: тудо 1929-ше ий кеҥежым марий кундемысе яллаште коштын, тушто 33 шÿвырзӧ да 22 кÿслезе деч 170 утла семым, тыгак ныл преданийым да шым легендым серен налын. Тыгодым ик калык музыкант дене вашлиймыже «Шÿвырзӧ кугыза» ойлымашым возаш негыз лийын. Тихон Ефремович шкежат шокташ мастар улмаш.

/«Шÿвырзӧ кугыза» ойлымаш.

9 классыште тунемше Оразаева Ариана каласкала./

Кеҥеж рӱдет эртыш гынат, кече шокшо, йӱштылашат лиеш. Воктенем ик йолташ уло. Эре кутырена. Олык гоч, вӱд гоч, шӱльӧ пасу гоч толна. Йолгорнышто тыштат, туштат кочкын кудалтыме пурса шудо кия.

Кечыжат сай лиеш гын лиеш вет – чонетым куандара! Адак йырым-йыржат, пасушто, мӱндыркӧ коеш.

Ындыже ме, кутырен-кутырен, марий ял мучко ик шӱвырзӧ кугыза дек ошкылына. Ончена гын, кугыза уремыште, капка ончылныжо, шогалта. Кугыза – кугыза гаяк: вуйжо сур, тувыр мелан, ийже кудло ий утла гае. Туге гынат кугыза але пӱгырген, соптырген пытыме гай огыл.

Тиде кугызан шӱвыр шокташ йӧратымыжым мый пылышем дене колынам ыле. Пурышна, кутыраш тӱҥална. Кугыза пеш кумылан. Молан толмынам шинча, каласыметым веле вуча. Шукат ыш лий, кугыза, шӱвыржым луктын, оҥарашат тӱҥале.

Оҥарыш, пӧрт покшек лектын шогале, ик мурым шокталтен колтыш. Шоктымыж годым кугыза пайрем годсо гаяк лыдыргал – лодыргал колта, шӱвыржымат тарватылеш.

Ойлем:

- Кугызай, тыге ыштена: тый эн чесле, эн чапле муретым гына шокто. Шоктымет годым кумылетым мыняре кертат, тунаре ончыкто, чеслын шокто. Лӱмет тыйын лиеш. Мый тыйын муретым серен налам – лӱмет шичше.

- Шоктем гын,шоктем. Вий шутымо наре шоктышаш…

Тыге манят, кугыза шӱвыржым угыч оҥарыш, шӱвыр тӱкетым, шӱвыр оҥетым угыч тӧрлатыш.

Мый колыштам, кугызамын ала чонжо тарваныш, ала шкежат пеш сайынак шокташ шоныш.

Тудо гутлаште кугыза ик тошто, ойгыралтыше мурым шокташ тӱҥале.

ШӰВЫР СЕМ

Пеҥыжалтым. Теве чытем, теве огым. Шинчавӱд чӱчалтыш мӱндыр огыл. Мо путырак чапле тиде муро?

Туге гына шонен,колышт шогем ыле, кугыза шоктымыжым перен колтымо гае чарнен шогале. «Ой, ок лий, ой, моткоч шуко орланенам, нужнам моткоч шуко ужынам!» - манын кычкырал колтышат, шинчажым ӱштын, шорташ веле тӱҥале.

Кугыза ойлаш тӱҥале гын, э-э, тудо нужнам, чынак, шуко ужын улмаш!

Кугыза ойлен гына чарнен ыле, ончем гын, пӧрт омса лодем гоч ик марий кува пыкше, йӧсланен, нылйола нушкын пура. Лу ден коваштыже гына кодын, шымакшыже ны уло, ны уке. Шӱргыжым ала мушкын, ала уке.

- Кӧ гын тиде?

- Мыйын кувам,- манеш кугыза. – Кок ий годсек йолжо тӱҥын кия, пырчат тошкал ок керт.

Тиде шагатыште, тиде минутышто тиде пӧртыштӧ кӱ гае пешкыде еҥ лиеш гын, тудат пушкыдемеш ыле. Кугызан мут деч вара, адак черле куважым ужмеке, ме весемна, чонлан изин-кугун чучаш тӱҥале.

Туге икте нерген ойлен пытарымеке, кумылат пареммеке, шӱвыретым ме адак угыч шокташ тӱҥална. Кугыза адакат пӧрт покшелне.

Нимат ыш код, чыла шокталте. Шоктымо семын шӱвыр мурет шке декше шупшеш, кумыл адак тарвана. Мурыжат сай, шоктышыжат чесле.

ШӰВЫР СЕМ

1 вӱдышӧ: Тылеч посна кусарыме да тошто йÿлам шымлыме пашалан ятыр жапым ойырен. 1930-шо -1931-ше ийлаште гына лу утла книга ден брошюрым марлаҥден. Тудо ожнысо марий калык театр – Шорыкйол нерген тачысе кечылан шергакан материалым поген коден. А Семык да Сÿрем нерген серымыже «Йошкар кече» газетеш лектын.

2 вӱдышӧ: Таче ме, тудын возымо пашажым шарнен, марий калык верч мом да кузе ыштымыже нерген каласен илена.

1 вӱдышӧ: Илышыже неле лийын, но тудо тунемашак тыршен. Тунемын да моло марий-влакымат тунемаш, ончык каяш ӱжын. Тудо каласен: «Марий калыкын шуаралтмыже шӧртньӧ дечат шерге лийже… Шке кумылетым ӱлыкӧ ит волто, йӧратыме марий калык. Мыняр тыланет йӧсӧ лиеш, тунаре тый чот шого…». Ушан еҥын тиде да моло ойжо нигунамат ок тоштем. Тихон Ефремовым да тудын поро пашажым калык курымеш шарнен илаш, возымыжым лудаш да аклаш тӱҥалеш.