Класс шагы: «Шагаа – ыдыктыг байырлал»
классный час (10 класс)

Класс шагы: «Шагаа – ыдыктыг байырлал»

Cорулгазы: Уруг – дарыгны чаагай чаңчылдарга өөредири;

 тыва чоннуң шаанда ойнап чораан оюннарын таныштырары, өөредири.

Киржикчилери: 10-гу класстын оореникчилери

Класс шагының планы:

1.Шагаа дугайында таныштырылга

2.Мөөрейлер:   а) үлегер-домактар, дүрген чугаа, узун-тыныш, йорээлдер. тывызыктар;

                    Класс шагының чорудуу:

         1.Организастыг кезээ.

Башкы:

 - Экии, уруглар! Бөгүн бо кайгамчык хунде тыва чоннуң национал байырлалы- Шагаага тураскааткан класс шагын эрттирер-дир бис. Эргим уруглар, силерге кел чыдар Пар чылы-биле байыр чедирбишаан, быжыг кадыкшылды, чедиишкиннерни, аас-кежикти, ак орукту күзеп, йөрээп тур мен.

1 башкарыкчы: Амыр-менди айтырбышаан,

Аалдап келген аалчыларга,

Башкыларга, сургуулдарга

Кок аът чылын уткаан

Кайгамчыктыг шагаа-биле,

Кудук базып мөгейбишаан,

Курай салып, чолугаалы!

2 башк.: Амыр тур бе, тайбың тур бе, эргим чонум?

              Аал ораныныр, ыт -кужунар думаа-ханаадан сол-ла тур бе?

1башк.: Данза солчуп чугаалажыр, менди солчуп хоорежир

              Арбын чонум силер-биле, амырлажып чолукшуулу

(аалчылар-биле чолукшулга)

1. Шагаа-биле таныштырылга.

_ Ам силерге шагаа байырлалынын дугайында таныштырыптаалы.

Шагаа - Чөөн  чүк улузунун чаа чыл уткуур чаңчылындан тывылган байырлал. Чингис –Хаанның үезинден бээр Шагаа байырлалын күску үеде демдеглеп эрттирип турган, чуге дизе куску хун биле дуннун деннежи бээрин барымдаалап байырлап  турганы ол. Оон соонда 1267 чылда Чингис-Хааннын оглу  Хубилай –Хаан байырлалды февраль айже шилчиткен.

20чылдарда Тывага Шагаа байырлалын хоруп каапкан   турган.70 чыл иштинде Шагаа байырлалын эрттирбейн  келгеннер .

1991чылдын февраль 8-те Тыва АССР-нин дээди Совединин  президентилеринин  доктаалы биле Шагаа  байырлалын  тыва  чоннун  национал байырлалы кылдыр доктааткан. Оон бээр-ле Шагаа байырлалынын эртер хунун астрологтар, лама-башкыларнын санааны-биле ай календарын  езугаар тодарадып  ап турарлар.

Кандыг-даа чон эрги чылды удеп, чаа чылды уткуур чанчылдыг. Тывалар шагдан тура, бир чыл эргилип, оскези келир душта, улуг байырлалга оваарымчалыг белеткенип чораан. Чуге дээрге удавас чаа чыл торуттунер, ол кандыг-даа бооп болур. Чаа чыл чаш кижи торуттунери-биле домей. Багай чуве  болбазын дээш, кижилер ол уеде кончуг серемчилелдиг, сагыш-сеткилинден эгелээш, оран-савазын, чугаа-домаан арыглаар, элбек аъш-чемни белеткээр.

Чаш кижи торуттунгеш,  авазынын аа судун эмер. Уе-шаг-даа, чер-даа база ындыг чаяалгалыг. Час кээрге, ие-чер бодунун чулуун т=п, оът-сигенни, хем-х=лдерни, ыяш-дашты, дириг амытаннарны чемгерер. Ынчангаш чаа чыл байырлалын «шагаа», «шагныё аазы» азы «эгези» дээн ужуру ол.

Башкы:

Шагаа – улус чоннуң  төөгүден байырлалы.

Шагаа- эргилип кээр чаа чылдың  ёзулалы.

Шагаа – чемзиг чемниң  дээжизи. өктерели.

Шагаа – оолдуң, кыстың  омакшылы, өөрүшкүзү.

Уруг-дарыг ойнап-хөглээр чаагай хүнү,

Улуг-биче чолугужар найыры-дыр.

-Ам дараазында Шагаага канчаар белеткенирин корээлинер.

Шагаага белеткел.

  Шагаага баш удур белеткел херек. Мал семис турда-ла, кончуг иртти дөгергеш, өреме, саржаан, чодураалыг, үүргенелиг чөкпээн, үүже-хырбачазын белеткеп алыр.

Шагаа үези чоокшулап олурда, аал чоогунуң, өг иштиниң, бажың-балгаттың соңга-хаалганың шупту эт-херекселде эрги чылдың хир-чамын аштап, арыглангаш, кижи бодунуң сагыш-сеткилин боданып, арыглап, кылган ижин сайгарып боданыр. Ол дээрге үнген чаа чылдан эгелеп, кижи бодунуң чуртталгазын эки талаже углап-баштап, чоок улузунун  эки эжи, дузалакчызы, чөленгиижи болуп, төрел-чонунга харыысалгалыг болуру-дур.

Саң салырының езулалы

Шагааның  бүгү-ле езулалдарында саң салыры эн кол черни ээлеп турар. Ол дээрге шагааның бажы, эгези, дээди чадазы, өзээ болгаш эң-не сүзүглелдиг кезээ болур. Саң салыры анаа-ла ужур барымдаалап кывыскан одаг эвес, а дыка ханы ужур-уткалыг езулал болур. Бир талазында, кижилерниң эрте-шагдан хүнге амыдыралдың үнер дөзү деп чүдүп чорааны болгаш ооң уламындан отту хүннүң черде чаштанчызы, кезек чамдыы деп санап, отка чүдүп, ону  дагып, сүзүглеп чорууру болур.

  Саң  салыр  савага  делгеп  белеткеп  алган  ажы-чеминиң  дээжизин  алгаш,  хүн  үнер  чүкче  углай  салгаш,  чемниң  дээжизин  өрттедир. Ол  чүнү  илередип  турарыл  дээрге,  чаа  үнүп орар  чылды  чалап,  уткуп  ап  турарывыс  ол.

      Даң  аткан,  хүн  херелдери-биле  Шагаа  байырлалы  эгелээр.

       Тускайлаң  чымыштыг  ажыл-иштен  дыштанып,  төрел  чонун  чалап,  чаладып,  чаа  үнген  чылды  йөрээл сөстер-биле  уткуп  алыр, чижээ:

Айым чаазы, хунум эртези!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Чылан чылы эрте берди, чана берди.

Кижилернин чопшул оннуу

Аът чылы чедип келди.

- Шагаада база бир чараш езулал – чолукшулга езулалы болур.

Чолукшулга езулалы

         Бо езулалды хун бурунун амыр-менди солчулгазы-биле холуп болбас. Чолукшулга чогум-на шагаа езулалы, оон бир чарылбас кезии. Чуге дээрге чолукшулга хамыктын мурнунда чаагай кузээшкиннерни кылыры: ак чолду, ак орукту, кан-кадыкшылды кузээри-дир. Ол езулал колдуунда артыштыг санга арыгланып, ак харга аштанып-кактанган соонда, даштыгаа болур. Ук езулалды кылырда,  хар-назыны  бичии  кижи  ийи  холун  бурунгаар  сунуп,  үзеш  кылынгаш,  улуг  кижиниң  ийи  холунуң  адаан  дозуп  салбышаан,  «Амыр-ла!»  деп  чугаалаар. Бо  дээрге  шаг-шаандан  бээр  улуг  кижини  хүндүлеп,  дыңнап,  аныяк кижиниң  биче  сеткилдиин  илередип  турар  тыва  кижиниң  ёзулалы,  чаңчылы.

- Ук езулалдарнын соонда, шагаанын база бир солун кезээ – шагаа оюннары эгелээр.

Шагаа оюннары

           Шагааның  бир  солун  кезээ - өг, бажың, аал  бүрүзү  бот-боттарын  чалажып,  амданныг  тыва  чемни:  тараа,  далганы,  манчы-хуужуурну,   боова-боорзакты,  конфет-чигирни  чивишаан,  янзы-бүрү   тыва  оюннарны  ойнап  эгелээр.  Уруглар  ойнаар  тыва  шагаа   оюннары:  кажыктаар,  «Аскак  кадайлаары»,  чинчи  чажырар  оюн,  дүрген -чугаа-биле   маргыжары,  кожумак  ырылар-биле  маргыжары,  тевектээри,  шыдыраалаары,  тывызыктажыры  болгаш  өске-даа  оюннар.

            1.Шагаа хүнү мөөрейлиг

   Адыш – чарыш маргылдаалыг

   Ийи кезек үстүп алгаш

   Оюн - хөгже кирээлинер!

2. Чанчыл ындыг, ужур ындыг

Чалыы салгал уламчылаал!

Аалдарга уступ алгаш,

Адаан-моорей кылыылынар!

- Кайы аалдын уруглары аас чогаалынга кончуг эвес корээлинер, уруглар! Ынчангаш «Устуу аалдын уруглары» болгаш «Алдыы аалдын уруглары» кылдыр усчуп алыылынар. 1-ги мооорей йорээлдер моорейинден эгелептер бис бе?

1-ги моорей. Йорээлдер моорейи.

1-ги оореникчи:

Эрги чыл сен эки чолду

Эктивисти ажыр шаннадын

Байырлажып удеп тур бис,

Байырлыг чылым байырлыг!

Чаа чылым, Аът чылым

Сагыш ышкаш моорлап келдин.

Чаа чылым амыр-ла бе!

2-ги оореникчи:

Ажы-толге башкыларга

Аас кежиин шаннап келем.

Ада-ие чонувустун

Ажыл-ижи будуп турзун!

Азыраан мал менди турзун,

Ажы-толу мандып турзун!

Аас-кежии, курай-курай!

Амыр-тайбын, курай-курай!.

Эр-хейлер!

2-ги моорей Дурген чугаа, узун тыныш

Башкы:

Дурген чугаа, узун тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер

Дургеденер келинерем

Дурген чугаа, узун тыныш кымда барыл?

а) Дурген-дурген дурген чугаа

           Чугаалаза шуут солун

            Солунназа соон бодаар

            Бодаарлаза боду эрес

            Эрестезе эвилен-даа

            Эрнин Эри чораан дижир.

         б) Билдим билдим бистин класс

           Класстаза кымны чок дээр

           Дээрлезе дедир барба

           Барбалаза баарын кадар

           Баштак кыстар бисте деп бил.

Эр-хейлер, дурген чугаага кайынар-даа дужуп бербес-тир силер. Ам дараазында узун-тынышка кужувус шенежиптер бис бе? (2 оореникчи узун-тыныш чугаалаар).

 Тывызыктар моорейи

-Оюн-тоглаавысты уламчылап, ийи тала тывызыктажып, ойнаптар бис бе? Бир эвес тып чадай берзинерзе, баажызын айтырып ап болур. Че-ве, салып эгеледим-не!

1. Ак теве 12 бодаган торээн (чыл, он ийи ай)

Алдын теректин адыры он ийи.

Унген бурузу уш чус алдан

2. Дендии куштуг, девиденчиг уннуг.

( динмирээшкин).

3. Ог иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди. (от).

4. Ала аъдым хыл кажаалыг. (карак)

5. Ак ширтек хову шыпты. (хар).

6. Тии чок торгум, дизии чок чинчим. (дээр, сылдыстар)

7. Беш алышкы дош чуктеди.(5 салаа, дыргактары)

8. Тейлеп-ле турар, тейлеп-ле турар,

Тейлээн соонда, теккиледир узер (балды) 

Улегер домактар моорейи

1башк-чы: Тыва чоннун аас-чогаалы

                Салгал дамчып чедип келген

                Оттур соглээн улегер домаа

                Озуп орар салгалдарны кижизидер.

2башк-чы: «Улегер домакта нугул чок» дижир болгай. Дараазында улегер домактарга моорейден чарлаар бис бе?  (Улегер домактар моорейи)

      Мен эгелеп каарымга билир улус бар болза тондурер силер. Кайы командадан улегер домактарны ковей билир эвес хынаптаалынар.

1. Ужук билбес кижи…(Уну чоктан дора.)

2.  Кижи озер… (Кидис шойлур)

3.  Чадаг чорба, аьттыг чор…(Чааскаан чорба,

4.  Чадаг кижиге чер ырак…(Чалгаа кижиге чем ырак)

5.  Куш уязынга ынак…(Кулун иезинге ынак)

6.  Шевер кижи мактадыр…(Чевен кижи бактадыр эштиг чор)

7.  Эки кижээ эш хой… (Эки аътка ээ хой))

8. Шугум чазаарда, шыгаар… (Шуугаар бетинде, боданыр)

9. Шапты бижек эътке дыынмас …(чалгаа кижи ишке дыынмас)

Туннел.

Башкы:

- Аастыгга алыспас,

Аас чогаалга шыырак, кайгамчыктыг чечен-мергенинерни коргустунер, уруглар. Моорейлерге киришкенинер дээш, улуу-биле четтирдивис.

- Ыдык байырлалывыс шагаа дугайында ажыктыг чуулдерни билип алган деп идегевишаан, клазывыс шагын тондурээли.

1.башк-чы:  Унуп орар Пар  чылда

Ууле-херек  будер болзун,

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы-чолдуг башкыларга,

Эртем оруу ажык болзун!

Эге оруу бурун болзун!

Ада Хунге, ие Черге,

Ак-кок Дээрге, Отка, Сугга,

Айдыс кылып, чажыг чажып,

Авыралдап чудуулунер!

2.башк-чы:  Уткуп турар Пар  чылы

Уттундурбас буян-кежиктиг,

Ууттунмас элбекшилдиг болзунам!

Байлак дужут хайырлазын, оршээ!

Багай чуве хайлы берзин, оршээ!

Чаа чыл-биле бугу чонум,

Шагаа-биле курай-курай!

Шупту: Курай-курай!