Сценарий внеклассного мероприятия "Тăван çĕр юрăçи"
материал (11 класс)

Тăван çĕр юрăçи

Я.Г.Ухсай пурнăçĕпе пултарулăхне халалланă литература тĕпелĕ

    Мухтав çырман никам та ун çинчен,

Пулман чăвашăн çĕр чĕлхи поэчĕ,

Чаплантăмăр ман поэзи кĕввинче

Çынсен сĕтел çинчен кайман апачĕ

1-мĕш ертсе пыракан: Ырă каç пултăр, хаклă тусăмсем! Сире пурне те Я.Г.Ухсай пурнăçĕпе пултарулăхне халалланă литература тĕпелне йыхравлатпăр.

2- мĕш ертсе пыракан:  Я.Г.Ухсай ачалăхĕпе яшлăхĕ – Пушкăрт тăрăхĕнчи çÿллĕ ту çинче вырнаçнă Слакпуç ялĕнче иртнĕ. Ачалăхĕ чухăн кил-йышра, йÿçĕ тĕтĕмлĕ хура пÿртре иртнĕ. Самани те ку вăхăтра асар-писер те хăрушă пулнă: икĕ революции, граждан вăрçи, выçлăх çул. Апла пулин те поэт çунатлă та хаваслă ачалăх тапхăрне хумханса аса илнĕ.

1-мĕш сăвă вулакан:  Епле ытарайми илемлĕ эсĕ

                                       Ачалăх…

                                       Паян та, халь те юлнă

                                       Манăн асăнмалăх.

                                       Инçе выртма вучахĕн

                                       Тĕтĕмĕн шăрши.

3-мĕш ертсе пыракан: Малта çапах та асамат кĕперĕ пек ырă та çутă пурнăç ĕмĕчĕ илĕртсе тăнă. Ачана хăйĕн тавралăхĕ те, уйрăмах улăп евĕр Кĕсле ту юмах пек курăннă, сенкер инçете туртнă. Ялти шкулта вереннĕ чухнех Якку хăйсен тăванĕ К.Иванов пек пулма ĕмĕтленнĕ, сăвăсем çырма тытăннă.

4ертсе пыракан:Поэзири кун-çулĕ чăнах та телейлĕ пуласса Ухсай Яккăвĕ чунтан ĕненнĕ. 1929 çулта вун саккăрти каччă хăйĕн «Юратрăм эп, хирсем, сире»  пĕрремеш сăввинче çапла çырнă:

2-мĕш сăвă вулакан:  Юратрăм эп, хирсем, сире,

                                        Сана та, сĕм хура вăрман!  

                                        Нихçан та шухă чĕрере

                                        Çак юрату çухалмĕ ман.

                                        Ача чухне эп çаруран

                                        Чупаттăм аркăр çийĕнче,

                                        Курка çĕлеттĕм хупахран,

                                        Ĕçеттĕм шыв çăл куçĕнчен.

                                        Вăрманăм пачĕ хăй хупне

                                        Хăй сăпкинче манна сикме

                                        Хирти ыраш хăй сĕткенне

                                        Тултарчĕ манăн пĕвĕме.

                                        Нихçан та эп хăватăра

                                        Манмастăп: хамăн юррамра

                                        Ура тапса, пуçа ухса

                                        Сире саватăп эп, Ухсай.

1-мĕш ертсе пыракан: Çак сăвăра Ухсай поэзийĕн тĕп кĕвви – тăван çĕр сасси, чĕрĕ çут çанталăк сипечĕ янăраса кайнă. Поэт хăйне мĕн ачаран пăхса ÿстернĕ тăван Силпи тавралăхне, кунти ĕçчен те ырă кăмăллă халăха, чăваш йăли йĕркине мухтаса юрлать, вĕсене хăйĕн поэзийĕн сăпки вырăнне хурса хаклать. Хăйĕн таланчĕ ĕçчен халăх хушшинче ÿссе çитĕннине, ăна халăх шухăш-кăмăлĕ витĕрех çапнине, хăйĕн сăвви-юрри

ĕçри тарпа исленнине палăртса поэт çапла çырать:

3-мĕш сăвă вулакан:  Юратрăм хамăн Силпири тăва,

                                       Ăна чăваш юррин Олимпĕ терĕм,

                                       Куççуль тăварĕ витнĕ хам юрра

                                       Силпин шур чуллă çăлĕнче чÿхерĕм.

2-мĕш ертсе пыракан: Юратнă тăван тавралăх, тăван кĕтес Мускавра вĕренсе, ĕçлесе пурăннă тапхăрта та сăвăç чĕринче упраннă. Общежити пÿлĕмĕнче шухăша кайса ларать-и вăл, юлташĕсемпе тĕл пулать-и, литература тавлашăвĕсене, кирек кама та пăтраштарса яма пултаракан хĕрÿ калаçусене итлет-и, е ялтан пынă çамрăк каччăна шалтах тĕлĕнтерсе яракан искусствăн чаплă керменĕсенче пулать-и – кирек хăçан та поэт килнеллех, хăй çуралса ÿснĕ тăван ял еннелле туртăнать.

4-мĕш сăвă вулакан : Вăрманлă, улăхлă Силпин

                                     Эмеллĕ тăрă шывĕнчен

                                     Писсе тăрсан, чĕрÿн таппи

                                     Чакман-ши санăн шывсенче?

3-мĕш ертсе пыракан:Инçетре выртакан тăван ялтан вĕçсе килнĕ çил кашлавĕ ăна хăй кам иккенне, тус-тăванĕсене, çуралнă çĕр-шыва манасран асăрхаттарнă пек илтĕнет.

5-мĕш сăвă вулакан: - Якку, ачам, - тет çил мана, -

                                      Хăвна юратнă çĕр-шывна

                                       Мĕскершĕн хăвăртрах манан

                                       Кĕртместĕн хăвăн сăввуна!

4-мĕш ертсе пыракан: Я.Ухсай сăввисем кĕвĕллĕн, пĕр чăрмавсăр чăвашла та, вырăсла та çăмăллăн вуланаççĕ. Итлесе пăхар-ха поэт хăй сăввине вуланине.

(Я.Ухсай сăвă вуланине итлеççĕ)

1- мĕш ертсе пыракан: Пирĕн хушăра та Ухсай сăввисене вырăсла та, чăвашла та юратса вулакнсем чылай.

6-мĕш сăвă вулакан:  Мой край! Тобой горшусь, счастливой,

                                     Мне вечно дорог твой простор,

                                     Равнин цветущие разливы

                                     Тревожный сумеречный бор.

                                     Здесь я ломал босым мальчонком

                                      И воду пил у речки звонкой

                                      Шершавой горстью лопуха.

                                      Здесь для меня мощь злаков зрела

                                      И лес для зыбки слал лубок,

                                      В полях и рощах пило тело

                                      Приволжских весен буйный сок

                                      Земля была мне миром, кровом,

                                      И сердцем верен ей Ухсай,

                                      Своих стихов горячим словом

                                      Всегда пою тебе мой край!

7-мĕш сăвă вулакан: Кăвак çеçке, тĕтреллĕ улăх,

                                       Илемлĕ саслă кайăксем.

                                       Шывра сиксе вылянă пулă,

                                       Çăра хăймаллă ĕнесем,

                                      Ту аркинчи таса çăл шывĕ,

                                      Пурте вĕсем епле хитрее,

                                      Пурте пире тытаççĕ сывă,

                                      Кÿреççĕ савăнăç пире.

8-мĕш сăвă вулакан: Когда черёмуха цветёт

                                       И пробуждаются дубравы

                                       Дождь на дорогах пыль прибьёт,

                                       А на лугу поднимет травы,

                                       Когда широкою волной

                                       Проходит ветер торопливый,

                                       Играя ласково листвой,

                                       Колыша золотые нивы,-

                                       Тогда любуется народ -  

                                       Кто же на простор хлебов не взглянет.

                                       Тогда меня мой друг зовёт

                                       К перу, бумаге руку тянет.

2-мĕш ертсе пыракан: Я. Ухсай çут çанталăкпа çĕр майлашăвĕн вăрттăнлăхне ăнланма пултарнă сайра поэтсенчен пĕри пулнине çирĕплетме пулăшрĕç пире тин кăна янăранă сăвăсем.

3-мĕш ертсе пыракан: Тавлашуллă хĕрÿ самантсенче Ухсай: «Эп – хресчен ывăлĕ , хресченле шухăшлатăп та», - тесе пĕрре маар ĕнетернĕ. Хăй хура çĕр поэчĕ пулни çинчен уçăмлăн пĕлтерме именсе тăман. Акă мĕле кăмăллăн шăрçаланă вăл çак йĕркесене.

9-мĕш сăвă вулакан: Ирхине тухатăп эп хире,

                                    Сарăлса пырать хулен тĕтреÇил вĕрет те уçă манăн ум

                                    Хум иртет те киле çĕнĕ хум

                                    Кÿлнĕ пĕкĕ çÿллĕш тырăсем

                                    Силленсе илеççĕ çил вĕрсен.

                                    Мухтасах килет-çке ун чухне

                                    Тăпрана юратнă çынсене.

4-мĕш ертсе пыракан: Чăвашсем мĕн ĕлĕкрен çĕр ĕçĕпе ĕçлесе пурăннă. Ĕç хресченшĕн пурнăç тыткăчи пулнă. Çакна эпир халăх юррисенче те аван куратпăр.

(«Алран кайми аки-сухи» юрă янăрать»)

1-мĕш ертсе пыракан:Çĕр ĕçченĕсене мухтаса Ухсай Сапла çырнă:

                                      Çĕре савакансем çеç тутă

                                      Тытса тăраççĕ çĕр-шыва,

                                      Вĕсемсĕр рифма та çап-çутă

                                      Килмест те янратмасть сăвва.

                                      Поэт тени çĕре пуç çаптăр,

                                      Хаклатăр ун тĕпренчĕкне!

                                       Вара вăл илĕ пысăк чап та,

                                       Мухтав та ĕмĕрлĕх хăйне.

2-мĕш ертсе пыракан: Тăван тавралăха, тăван çĕре чунтан юратнине Я.Ухсай ĕмĕр тăршшĕпех ĕçпе çирĕплетсе пынă. Вăл çут çанталăка упрас, ăна пулас ăрусем вали сыхласа  хăварас ыйтусемпе халăх умĕнче тухса калаçнă.Ăна пĕр иккĕленмесĕр Чăваш ен çут çанталăк сыхлавçи е экологи инспекторĕ тесе çирĕплетме пулать.

3-мĕш ертсе пыракан: Я.Г.Ухсай сăввисене композиторсем юрра та хывнă. Итлесе пăхар-ха унăн пĕр юррине.

(Хĕр ачасен ушкăнĕ «Кÿршĕ каччă» юрра юрлать)

Кÿршĕре кил урлă                                     Юратать, анчах та

Çамрăк каччă пур                                      Калама хăймасть

Пуринчен хăюсăр                                      Чĕрине уçасчĕ

Пуринчен маттур.                                     Çакă çутă каç.

Çĕрĕпех яр уçă                                           Каччăма темле хĕр

Манăн чÿрече                                             Куç хывассинчен                                

Çĕр хута çÿрет вăл                                     Именсе çÿретĕп

Çуртăм умĕнче.                                          Эпĕ каçсерен.

4-мĕш ертсе пыракан: Çамрăк поэтсен пултарулăхне поэт асăрхасах тăнă. Уйрăмах вăл пирĕн районти Ыхраçырма ялĕнче çуралса ÿснĕ Анатолий Александрович Тимофеев-Ыхра поэт сăввисене кăмăлланă. Ухсая хисеплесе, ăна сума суса Анатолий Ыхра «Çак аслă вăрманта» ятлă сăвă çырнă.

10-мĕш сăвă вулакан:  

Çак аслă вăрманта                                    Чиркÿ пуль терĕм те –

Эп хам та асланатă.                                   Шур хурăна пуç тайрăм,

Çак ăслă вăрманта                                     Пуçа çĕклерĕм те

Эп хам та ăсланатăп.                                 Куратăп: хамăн арăм.

Куратăп пек кунта пур курăка,                Хунавĕ хунн пек – хамăр ачасем.

Илтетĕп пек чи чĕмсĕр кайăка.                Вĕлтрен те лĕпĕш – пурăннă кунсем.

Юман юмах ярать –                                  Çак ăслă вăрманта ăсланатăп

Вăл манн мăн асаттеçĕм.                          Вăрман пек ăсланатăп

Çăка çыру çырат _                                    Çак аслă вăрманта

Вăл ман мăн асаннеçĕм.                           Эп хам та асланатăп.                    

Тÿпе пекех ларать ав хурама –

Асилтерет кĕреш пек хуньăма.

1-мĕш ертсе пыракан: Çапла вара Ухсай поэзийĕ – тăван  халăхшăн чун уççи. Ытти халăхсем те унăн сăввисемпе поэмисенче чăваш чунне кураççĕ. Хăйсен кăмăлне тивĕçлĕ кĕвĕсем тупса киленеççĕ.

10-мĕш сăвă вулакан: 

Çынсем юрлаччăр, çырччă ода                    Хитре çеçке ÿсмен чухне

Çеçке çинчен те каç çинчен!                        Хитре хура тапра хăвачĕ,

Хавслă эпĕ – тутлă утă                                  Сĕткенлĕ пашкăрса кулачă

Çăра ÿсен çарансенче                                    Пырса ларать сĕтел çине.

Улма чăпар çамкаллă утăн                            Вара унт утла сĕткенне

Чĕвен кашлатăр картиче,                              Мухтатăп эп, тăпра поэчĕ

Сĕлĕ çисе çĕре сÿретĕр,                                 Ăна сĕтел çине хуратăп,

Çăл шывĕ ĕçнĕ чух кĕçетĕр!                         Туссем, сире чĕнсе юрлатăп!

2-мĕш ертсе пыракан:  Ухсай поэзийĕ паянхи кунчченех иксĕлми хĕмленсе тăрать, кăварланса вутланать. Вăл – тăван çĕре , унăн çыннисене, йăли-йĕркине, сăмахлăхне хисеплекен, упракан чăн-чăн çын.

Унăн пултарулăхне пĕтĕмлетме те пулмасть пулĕ. Вăл çĕр çине ĕмĕрлĕхех килнĕ. Унăн хайлавĕсене кашни ăру хăй майлă вулать. Унăн сăваплă ячĕ нихăçан та халăх асĕнчен тухмĕ.

                            Якку Ухсай!

                       Утатăн чĕррĕн

                       Халăхпала куллен-кунах

                       Çĕн ĕмĕре хастаррăн кĕтĕр

                       Мĕншĕн тесен чăвашăн çĕрĕ

                       Чунра упрать ялан сана.

Усă курнă литература

1.Я.Ухсай çырнисен пуххи. 1том. Сăвăсем. Шупашкар, 2001

2. Я.Ухсай çырнисен пуххи. 3том. Поэмăсемпе сăвăсем. Шупашкар, 2002

3. Хлебников Г.Я., Чекушкин В.С. Чăваш литератури 11кл.Учебник. Шупашкар, 1994