Класс шагы "Аът болуру кулунундан - кижи болуру чажындан"
методическая разработка (6 класс) на тему

         Тема:  Аът болуру кулундан, кижи болуру чажындан.

Класс шагының сорулгазы:  Уругларны эвилен-ээлдек эки аажы-чанга болгаш хундулээчел, чѳпшул болурунга кижизидери.

Чараш,чаагай сеткилдиг дузааргак кылдыр уругларны кижизидери.

Класс шагынын чорудуу.

1.Организастыг кезээ.

1. Сценажыткан коргузуг. (Өөреникчилерботтарыкүүседир)

Школада чурум чок оолдарны кѳргүзер.

Кандыг-бир кижиге хамааржыр чүүл оорлапкан оолдар ныкѳргүзер.

Кудумчуда алгыжып турар кижилерни кѳргүзер.

Автобуста кырган-авага олут чайлап бербээн уругларны кѳгүзер.

Кичээлде шимээргеп орар оолдарны кѳргүзер.

- Ам чаа күүсеткениңер чурум чок чоруктардан богунгу класс шагында чунун дугайында чугаалажыры силерге билдинип келди бе, уруглар?

Бо болза амгы үеде силер ышкаш бичи чаштарның кылып турар чазыглары-дыр. Он тос векте Тывага кээп чораан орус эртемденнерниң демдеглелинден алгаш көөрге, тывалар ажы-төлүнге аажок ынак, оларын эргеледип часыдар болган. Оларның уруглары, оолдары база кончуг кижизиг. Улуг улустуң чугаазын дыңнаар, ылбыргай бак аажы, тенек чорук шуут чок болган. Оларны кончуп, эттеп турган чоруктарны шуут көрбээнин бижип турар.

Ооң чылдагааннарын амгы эртемденнер мынчаар үндүрүп турар. Тыва кижи ажы-төлү 13 хар четкиже чаңчылдарга, аас чогаалының хевирлеринге даянып алгаш, чагып, чүнү кылып болур, болбазын айтып бээр чораан-дыр. Ол айтып бээрде албадал, дужаал хөөнү чок, бүзүреп чугаалаарга-ла олар ону чоок хүлээп ап турганын М. Кенин-Лопсан айыткан.

Ынчангаш ам тыва чоннуң ажы-төлүн кижизидерде ажыглап чораан аргаларын көөрү-биле кичээлдиң дараазында кезээнче кирээлиңер.

2. Дараазында улегер домактарны тондур чугаалап корээлинерем.

Шугум чазаарда ……..,(шыгаар)                        Багын соглээрге

Шуугаар бетинде …….(боданыр).                     бачыды …..(арлыр).

Оттунчек ооренир,                                              Сеткилдин …… (бичези) херек

Ожеш ……….(оонделевес).                                 Эртемнин……. (улуу) херек.

Аът  болуру ….(кулунундан),                           Кижи экизи……(найыралда),

Кижм болуру ……(чажындан).                        Аът экизи ……(мунужунда).

                                         Эки кижээ … хой,

                                         Эки аътка ….хой.

Үстүнде чугаалаан үлегер домактарның дузазы-биле чүс-чүс чылдарда кончуг кижизиг, чурумнуг салгалдарны тыва чоннуң өгбелери кижизидип келген-дир, уруглар.

3.Оюн аукцион «Эвилен-ээлдек сѳстерниң» аукционун  чорудуптаалыңар.

Аукционнуң дүрүмү: 1.Соолгу эвилен-ээлдек состу адаан кижини  садып алыкчы деп чарлаар.

                                        2. Мурнунда адаттынган сѳстерни катаптавас.

а) Эртен-эрте оттуп келгеш, чанынарда кижилерге чүнү чугаалаар силер?

б) Кудумчуга эжиңерге таваржы бергеш, чугааны чүден эгелээр силер?

в) Бажыңыңарга келген кижи чоруп турда канчаар силер?

г) Аалчыларны кандыг сѳстер-биле уткуп хүлээп алыр силер?

д) Шимчээшкин дузазы-биле экии деп сѳстү кѳргүзүп кѳрүңерем.

Ѳѳреникчилерниң киржилгезин үнелеп түңнээш, шын алдынарынга хамаарыштыр чугааны чорудар.

Башкы: Бохүннерде бис тыва кижилер хүнде чаңгыс катап экилежир бис. Орус чоннуң культуразында оларлар хүнде каш-даа катап аңгы-аңгы сѳстерниң дузазы-биле мендилежирлер: «Доброе утро!», «Добрый день!», «Добрый вечер!». Шаг шаанда тыва чон узун домактар дузазы-биле мендилежир чораан, чижээлээрге: «Ал-бодуң эки бе? Аал-ораныңдадумаа-ханааыңай-ла бе? Ажы-тѳлүң эки-ле бе?...»

4. Хоруглуг чүүлдер:

Тыва чоннуң чаагай чаңчылдарынга хамааржыр болгаш силер хире 12-13 харлыг оолдар уругларның кылып болбас, хоруглуг чүүлдерин Монгуш Кенин-Лопсан башкы кончуг эки чагыгларны берип турар (номну кѳргүзер). Ам улуг ѳгбевистиң чагыгларынга хамаарыштыр оюнну чорудаалыңар. (Слайдылар-биле ажылдаар).

- Силер ол дугайында чүнү билир силер уруглар?

- От-биле ойнап болбас. От дээрге тыва кижиниң бурганы боор.

- Кижи чок болган черже барбас.Чок болган кижиниң чанынга дааш-шимээн үндүрүп болбас.

- Бичии кижилер өске кижиниң чүвезин оорлап болбас. Акты гкижиниң чүвезин оорлаан кижи хилинчектенип өлүр дижир.

-Эш-өөрүн мегелевес. Оор, мегениң оруу чаңгыс доо оранга баргаш, караңгы тамыже кирер дээр.

- Бичии кижи таакпылап болбас. Бичиизинден таакпылап турган кижиниң чеди өкпези эстип калыр дижир.

- Бичии кижи арага ижип болбас. Ол кырып келгеш, кирер өг тыппас, түреп чорааш чок болур дижир.

- Улуг улус чугаазы дыңнавас.

- Улуг улус чугаазынга киришпес. Шак ындыг чүүл кылыр болза сөөлүнде барып кулаа дүлейлеп болур.

- Бичии кижи улуг улус мурну-биле эртпес.

- Бичии кижи улуг улус адын адавас, ойзу адаар.

-Улуг улус аяк сунарга ийи холдап алыр.

- Сугже чүү-даа чүве октап болбас. (М. Кенин-Лопсан «Тыва чаңчылдар»).

5.Физминутка  «Арын хөөнүн оскертири».

Корга бергенин,

Амырай бергенин,

Бүзүревейнт урарын,

мунгараанын,

кайгап ханмаанын,

хорадай бергенин,

билбээнин,

ажырганы бергенин,

күзелиңер бүде бергенин.

Ам чаа кѳргүскен хѳѳннерни кандыг-даа таварылгада шын ажыглап билир болза эки. Бир эвес шын эвес кылдыр хѳѳнүңерни кѳргузер болзунарза,  ѳске кижиге чүгле арныңарда кѳргүскен хѳѳннер эпчок анчыг, аарышкылыг чүүлдерни сѳс чокка кѳргүзүп болур-дур силер.

8.Туннел

Бо класс шагындан чогум кандыг чаңчылдар билип алдыңар, уруглар. Ону кичээлдиң эгезинде көргүскен сценажыткан көргүзүглериңерден эгелээш, чугаалап көрүңерем, уруглар.

- Школа иштинге чурумнуг боор.

- Оорланып болбас.

- Кудумчуга алгыржып чугаалажып болбас.

- Улуг улуска олудун чайлап бээр.

- Кичээлде шимээргеп болбас.

- От бужартатпас.

- Улуг улус чугаазы дыңнавас.

- Эш-ѳѳрү, таныыр улузу, тѳрелдери, башкылары-биле үргүлчү мендилежип чоруур.

- Арага, таапкыга дээп болбас.

- Кижи чок болган бажыңче барбас.

- Улуг улус чугаазынга киришпес, чугаазын үзе кирбес.

- Улуг улус мурнундан эртпес.

- …

Башкы:  Культурлуг эвилең-ээлдек  кижиниң сѳстерин аажы-чаңын хѳѳнун билип алдывыс. Ону моон-даа соңгаар утпайн чанчыл кылдыр амыдыралга ажыглап чоруурунарны кузедим.