Внеклассное мероприятия "Шагаам сузуглели"
классный час (8 класс) на тему

                                Шагаа байырлалынга  тураскааткан  литературлуг  композиция

Сорулгазы:

1. Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, сонуургак эки чанчылдарынга уругларны кижизидер.

2. Сагынгыр, тывныгыр чорукка база улустун аас чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос курлавырын, аас чугаазын сайзырадыр.

                                                                  Чорудуу:

Аргалыкты:

Тывынгыр-даа, угаангыр-даа, сагынгыр-даа

Тыва чоннун тоолдарынын маадырлары

Аргалыкты, Кужулукту алышкы бис.

Моорлап келген амыр-менди солчуп тур бис.

 (Иелээн мѳгеер)

 Күжулуктү:

Харлыг кыштын сѳѳлгү  айы тѳнүп турда,

хамык чоннун ѳѳрүп –хѳглеп байырлаары,

Шагда манаан Шагаавыс-даа  моорлап

 келди, амыр-мендээ, Чолукшуулу

  Аргалыкты:  

- Шагаа уезинде «Эки-и» деп сѳстү уттувут,ооң орнунга ада-ѳгбеңниң ааска эптиг «Амыр» деп сѳзүн ажыгла. Каяа-даа,  кандыг-даа кижиге «Шагаа-биле, амыр « деп чоруур болзуңза, эвилең-ээлдээңни кѳргүскениң ол. Хүндүткел ёзулалының ол сѳзун тыва кижи барык 2000 ажыг чылдар иштинде ажыглап келген дээрзин утпа.

    -Эр-даа, кыс-даа эштеринге таваржы берзиңзе, чаңгыс холун тутчуп мендилешпе, а ийи холуңнун адыштарын ѳрү алзы сунуп, улуг кижиниң доңгайты туткан адыжының адаанга сал.

    Күжүлүктү:

- 2016 чылды Тывада Тыва Республикавыстын баштынчызы Щолбан Валерьевич Кара-оол Хундуткел чылын чарлаан болгай.

-Тыва улустуң  мендилежирин- чолукшууру дээр. Тывалар Шагаа үезинде мынчаар мендилежир

-Мал ыт- куштан  сол-ла тур бе?

- Сол-ла тур.

-Оът –сиген, тараа  -быдаа чаагай-ла тур бе?

- Чаагай –ла тур.

-Аарыг-аржык,  думаа –ханаа  оршээл – ле  тур бе?

-Оршээл-ле ийин!

Аргалыкты:

-Шагаада кижилернин сѳс-домаа эвилең-ээлдек, чымчак болур,  каржы-хажагай чорук черле турбас.

Шивит Кудерек

Мерген сѳске кагжып, чижип

Мечи чылын уткуп алыыл

Ооржак Айдын-Херел:

 Каткы-хѳглүг адыш часкап

Чылдарывыс алгап-йѳрээл!

                               Танцы  «Декей-оо!»

(12 чылда кирген дириг амыттаннар(чылдар) танцылап  үнүп келир)

Күске чылы

Күске боду хензиг-даа бол

Күчүттенни ажып тиилээш,

Узун чылдар эргилдезин

Ужур ынчаар баштай берген

Инек чылы

Инек чылы идегелдиг

Ижер сүт-даа элбек болур

Саржаг-ааржы, курут, чѳкпек

Сава-саңга долуп келир

Пар чылы

Араатан пар чылы кээрге,

Аваангырлар шыдалдыг-ла:

Ачыр-дачыр сегиржип ап,

Аразында күжүн шенээр.

Пар чыл дээрге үшкү чыл-дыр

Бараанындан улус коргар

Ынчалза-даа ажылгыры

Ырма-сынчыг амытан боор

Тоолай чылы

Тоолай чылда ийистер хѳй

Тодуг-догаа үнер болур

Хонук быдаа, хонак тараа

Ховартавас аш-чут болбас

Улу чылы

Чаа чүүлге чараш ѳңге

Чаштар ышкаш сонуургак мен

Чаагай сеткил кадыкшылдың

Чаяакчызы Улу чыл мен

Чылан чылы

Ужар чалгын менде чок бол

Улу-биле тѳрел чыл мен

Чылбыртып союп чоруур

Чыргал ооштаан амытан мен

Шагның чаагай эргилдези

Шагаа-биле моорлап келди

Аът чылы

Арат кижи чуртталгазы

Аът чокта утка чок дээр

Хей-аът соруу ажыл-ижи

Кезээде-ле аът-биле холбашкан боор

Хой чылы

Хой дег чаагай сеткилдиг мал

Ховар дээрзин бодаңарам

Хѳңнү биче, чаңы кортук

Хѳѳкүй мени кээргеңерем

Мечи чылы

Ажыл-ишке кызымак бол

Аажы-чаңым  турум эвес

Алдарзырак, былдамыш деп

Атка кирген Мечи чыл мен

Дагаа чылы

Даңны баштай уткууру дег

Дагаа чылы эрте келир

Тараа арай хирелиг бол

Тайбың үүле бүдүнгүр чыл

Ыт чылы

Ыттыг кижи эштиг ышкаш

Ынаныштыг дидим чоруур

Эрес, ээрги ыттың чылы

Эгээртинмес эжиң ол-дур

Хаван чылы

Эргилделиг чылдарывыс

Эң-не сѳѳлү хаван чыл мен

Кеми-даа чок, багы-даа чок

Чемгерикчи  амытан мен

Кужулукту:

Ада Хунге, Отка, Сугга

Айдыс кылып, чажыг чажып,

 Авыралдап чудуулунер!

(Улуг кижиге чалбарыг кылыр)

Башкы:

Чап-чаа унген Мечи чылым,

Чаялганар будер болзун!

Ада-ие, ажы-толге,

Ачы-чолдуг башкыларга,

Аарыг-ажык чагдавазын!

Ооредилге ажылынга

Оорушку дойлуп турзун!

Эртем оруу-ажык болзун,

Эрге-шолээ хостуг болзун!

Амыдырал экижизин,аас-кежик доктаазынам!Курай-Курай!

Шупту:  Курай!Курай!

Аргалыкты:

Мерген соске алгап-йорээп,

Мечи чылды уткудувус

Чаа чылдын байырында

Чаа ойнап, хоглээлинер!

Кужулукту:

Дурген-чугаа узун-тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер,

Дургеденер келинерем

Дурген-чугаа, узун-тыныш кымда баарыл?

Аргалыкты:

1-ги моорей  дурген-чугаа, узун-тыныш моорейинче  класстарнын киржикчилерин чалап тур бис.

Кужулукту:

Кандыг-даа адаан-моорей шииткекчилер чокта солун эвес болур, ынчангаш бистин моорейлеривисти туннеп бээри-биле шииткекчилер –биле таныштырыптайн,

1. Санчы З.С.-тоогу болшаш ниитилел эртеминин башкызы
2. Иргит А.Ш.- соцпедагог башкы
3.  Доржу А.А.- тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Моорейни эгелээр

5 «а», «б», 6,7,8,9,10,11 класстар

Аргалыкты:

Ортемчейге торуттунген

Олчей кежиим- тыва дылым,

Эртемнернин делгеминче

Эжиин ажар дузалакчым

Кужулукту:

Тыва дыл- тыва улустун национал дылы. Ада-огбелернин салгалдарынга арттырып каан ортээ турбас эртинези .

Шулук «Ие дылым» (Кууседикчизи 5-ки класстын оореникчизи Кечил-оол Жанна)

Аргалыкты:

-Улустун аас чогаалындан торуттунген уран тывызыктарны Шагаада салышпас болза кандыг Шагаа дээр боор.

«Тывызыым дытта, тоолум дошта.» Тывынгырлар моорейи тывызыкка кандыг силер?

(Класс бурузу 1 тывызык белеткеп алганнар, бот-боттарынга удур чижир)

Шииткекчилер шиидер

Кужулукту:

Кожамыкка кончуг-ла бис

Кожа тыртып соглээр  бис бе?

- Шагаа-найыр х=гл\г болзун,

  Чараш ырдан ырлажыылы

Аргалыкты:

Че-ве,  киржикчилер! Белен силер бе?

(Моорейже класстарны чалаар)

Шулук  «Тыва дылым» А. А. Даржай. Кууседикчизи 5- класстын оореникчизи  Ооржак А-С.

Кужулукту :

Ада-хунге, ие-черге,

Ак-кок дээрге, аржаан сугга,

Айдыс салып, чажыг чажып,

Авыралдап чудуп тур бис.

Моорей «Алгыш, йорээлдер»

(Класстарны чалаар)

Шулук «» Кууседикчизи Чамыян Шораан  6-гы класстын оореникчизи

Шулук «» Кууседикчизи Шортан0оол Айран 7-ги класстын оореникчизи

Презентациалар моорейи (класс бурузунун)

Аргалыкты:

-Адап-сурап аалдап келген

 Алдар-аттыг мечи чылы,

 Ада-чуртум ак-кок дээри

 Аяс турзун, бургетпейн кор!

 Ажы-толум, арат-чонум

 Аразында найыралдыг

 Ажыл-херээ уламчылап,

 Амырап-ла чурттазыннар.

 Чажыым чажып чалбарыыйн. (чажыын чажар)

 Оршээ, Хайыракан! Курай-курай!

Тыва дылымга йорээл  Кууседикчизи Долаан Юля 5-ки класстын оореникчизи

Күжүлүктү:

Хүннүг тыва черивистин

Алдар-аттыг мѳгелеринин

Атчыр-дачыр сегиришкен

Хүрежирин кѳрээлинер

Туннел:

Чарлып болбас ыдыктыг

Чаңчылывыс кагбаал!

Сагыызын дег камнаал,

Салгалдарга дамчыдаал!

деп одуруглар-биле оюн –тоглаавысты доозар-дыр бис уруглар

Мѳгелер хүрежин кѳрүп турар аравыста шииткекчилер мѳѳрейниң түңнелин үндүрүптер боор. Шуптунарны тыва чоннун Шагаада база бир мѳѳрейи хүрешче чалап тур бис.

Шииткекчилерге сѳс.

Шагаа йөрээли

Эрги чыл,  сен эки чолду

Эктивисти ажыр шаңнадың

Эргин ажып байырлажып,

Эстеңнедип чорувут че

Оранны эргий

Оруун шуудазын!

Чедер чериңге

Челдирип чет!

Баар чериңге барынгыр бар!

Байырлыг чылым, байырлыг!

Чаа чылым Дагаа чылым,

Сагыш ышкаш чедип келдиң.

Чаа чаагай аас –кежиин

Шагаа - дойлуг сунуп  келдиң

Чаа чыл амыр-менди!

Чаа чыл өрү моорла!

Чаш ажы-төлге, сая-түме чонга

Аас –кежииң шаңна!

Ажы-төлдүн  бүгү чоннуң

Ажыл-ижи бүдүп турзун!

Оран –чуртту тайбыңчыдып,

Оолду, кысты ойнадып тур!

Ажыл-ишти бүдүржүрде

Аваангыр-кашпагай болдурт!

Азыраан мал менди турзун!

Ажы-толу мандып турзун!

Аас –кежии курай, курай!

Амыр-менди курай, курай!

Харлыг кыштын сѳѳлгү  айы тѳнүп турда,

хамык чоннун ѳѳрүп –хѳглеп байырлаары,

Шагда манаан Шагаавыс-даа  моорлап

келди, амыр-мендээ, Чолукшуулу!!!