Разработка классного часа, посвящённого ко Дню матери
классный час на тему

Разработка  классного  часа, посвящённого  ко Дню матери.

 Темазы: «Ава дээрге – Чер дег, Хɣн дег дың-на чаңгыс…»

Сорулгазы:

1. Ава кижинин, оон ажы-тɵлɣнɣң  хɣлээлгезиниң дугайында чугаалажып, ие кижиниң ёзулуг  овур – хевири-биле таныжары.

2. Ие кижиге кызыгаар чок ынакшылды, хундуткелди кижизидери.

                                                     Класс шагының эпигравы: Авайымның  аа сүдү,

                                                                                                      Аскымайда хөлбең - хөлбең.

                                                                                                      Иемейниң изиг сүдү,

                                                                                                      Иштимейде хөблең-хөлбең.  

Класс шагының чорудуу.

        Башкыга сөс: Бөгүн эң-не эргим, хүндүткелдиг кижи -  ава, ооң ажы-төлүнүң хулээлгезиниң дугайында чугаалажып, ие кижиниң ёзулуг овур-хевири кандыг болур ужурлугул дээрзин сайгарарын оралдажып көрээлиңер, уруглар.

        Бурунгу тывалар ие кижини бурган дижир чораан. Чырык чер кырында кижиниң иези дег хайыралыг чүве чок.

        «Иезиниң сеткилин хомудаткан төл кирер чер тыппас» деп үлегер чугаа база бар. Азарганчыг чаштың-даа, ушпа кырганның-даа  адап-сурап келир сөзу – Авай! Ишти-хөңнүн,  өөрүшкү-муңгаралын үлежир эң чоок кижизи - авазы. АВАЙ! АВАЙ! – кандыг кончуг чараш сөс боор.

                          Адаарымга, бижииримге

                          Адаттынгыр, бижиттингир

                          Артык ынаам синген сөзүм -

                          Авай, авай ынак авай!

Дараазында Саая Бүрбээниң «Авамга» деп ырызын кичээнгейлиг дыңнаңар.

                    Эргим авай, карактарың  чымчак-тырлар

                    Олар  менче  ынаныштыг  көрүп  турлар

                    Эргим авай, карактарың  чайнап турлар

                    Олар чашта көргеним дег  хевээр - дирлер.  

                     Кавайлыымда оглу менче көрүп алгаш,

                   Хандыр бодап,  идегелиң  меңээ сөглеп,

                  Олчей ырын оожум ырлап орган боор сен.

                  Олчей кежиим алгап-йөрээп орган боор сен.

(Бо ырыны  1945 чылда Ленинградка өөренип тургаш бижээн).

1. Бо ырыда автор авазының  овур-хевирин канчаар чураан-дыр?

(Авазының  карактары  чымчак,  оглунуң  чанында  дег  ынаныштыг, хандыр бодаан идегелин, өпей ырын, өлчей кежиин төлүнге ырлап  орган).

2.  Олчей кежик деп чүл? Олчей кежик дээрге аас-кежик дээн. Олчей кежиим авыралы дээрге өлчейлиг (аас кежиктиг) чырык  өртемчейге  ада-иезиниң  чаяап  кааны  аксының кежии, хайыразы.

     Арыг агаар чокта амылыг дириг бойдус чок,

     Авалар чокта чараш чүүл-даа,  ынакшыл-даа чок.

        А бо ийи чокта чуртталга чок. Ынчангаш:  Чер дег, хүн дег дың-на чаңгыс аваларывысты карак огу дег камгалап, кандыг-даа хинчек  чедирбези – ажы-төлүнүң дорт хүлээлгези.

                              Аваңарга хинчек черле халдатпаңар,

                              Арны чырык, хөрээ хостуг, дыштыг чорзун.

                              Ава кижи бежен харлыг оглун безин

                              Азарганчыг хензиг чаш дег чаптаар чуве.

                             Ажылдааштың  кээриңге – аякта шай,

                             Амданныг чем. Аванарның  чылыг караа

                             Эртенги хүн  херели  дег солаңгылай

                             Эргинден-не чайыннанып чырып турар.

                             Ава дээрге – Чер дег, Хун дег дың-на чангыс,

                            Аңаа мөнге йөрээл ырын ырлажыңар! – деп,  А.А.Даржай авазының дугайында бижээн болгай.  «Аваңарга хинчек чер-ле халдатпаңар, арны чырык, хөрээ хостуг,  дыштыг чорзун» -  деп  чүге ынча дээниниң утказын чүү деп тайылбырлаар силер? деп проблемалыг айтырыгны уруглар харыылаар.

        Уруглар боттарының  бодалын  илередип, чугаалаап, тайылбырлап турар.

        Валерий Шаравииниң «Авам ышкаш кижи бар бе?» деп шүлүүн аяанныг чараш номчуулуңар. Ол шүлүкте ие кижиниң овур-хевирин чуруп көргүскенин хайгаараар силер.

             В.Шаравии. «Авам ышкаш кижи бар бе?»

                       Караңгыда  даңны  аксы уйгу-дыш чок

                        Кавайымны аадып, чайгап, өпейлеп кээр

                        Бажым чыттап, баарым чылдып чассыдып кээр

                        Авам ышкаш хайыралыг кижи бар бе?

                      Ажы-төлүн  кижи  кылып  өстүрер дээш,

                     Адыштары хаваргылап дешти берген.

                     Ажыл - ишчи, кежээ чор деп күзеп орар –

                     Авам ышкаш сургап билир кижи бар бе?

                     Эргим  чоннуң  чоон орун  чандыр баспайн

                     Ээлдек, төлеп аажы-чаңныг  кижи  диртип

                     Эртем, номга ынак бол деп күзеп орар –

                     Авам ышкаш сургап билир кижи бар бе?

                    Ырак-узак чоруптарга сагышсырап,

                    Ыглап-сыктап манап орар, эриг баарлыг,

                    Амыдырал дээжизин төлүмге дээр

                   Авам ышкаш авыралдыг кижи бар бе?

                  Анай кара чажындан бээр чөнүгүже

                  Оөрүшкүзүн,  муңгаралын үлежип кээр

                 Ошпес улуг күзел кыпкан, шолбан от дег

                 Авам ышкаш чырык чаагай кижи бар бе?

        Ие кижинин кандыг шынарларын көргүскеи-дир, уруглар? ( уйгу-дыш чок, өпейлээр, чассыдар, хайыралыг, сургап билир, сагышсыраар, манаар, эриг баарлыг, авыралдыг, өөрүшкүзүн, муңгаралын үлежир, шолбан от дег, ажы-төлү дээш сагышсыраар).

        Херээжен кижи дээрге улуг бойдустуң  төлү  база  кижи  төрелгеттенниң  иези. «Хүн чок болза, чечектер чазылбас, ие чок болза маадыр-даа, чогаалчы-даа  чок турар»  - деп, улуг орус чогаалчы М.Горький чугаалаан болгай. Ынчангаш ие кижи кандыг-даа кижилерден онзагай, чараш, чылыг, чымчак, бир янзы, сорунза дег хоюг көрүштүг, буянныг болур ужурлуг.

        Амгы уеде иелер кымнарыл ол? Кандыг мергежилдиң кижилерил? Амгы үениң авалары - олар ниитилел  амыдыралының  кандыг-даа адырын, он-баазын чечектер дег  каастап, чырыдып, диргизип, хүн-бүрүде сагыш-сеткиливисти өөртүп  чоруур  авалар  ол – дур. Анаа  чижектерни  боттарывыстың  аваларывыстан  көөр бис, уруглар.

        Класстың  өөреникчилериниң  аваларының дугайында көргүзер.

        Авалар дугайында эң-не эргим сөстер мөөрейинден кылыптаалыңар, уруглар! (эргим,  хүндүлүг, чараш,  биче -  сеткилдиг, угаанныг, хүндүлээчел, эрес-дидим, шыдамык, к ижизиг, ак сеткилдиг, эриг баарлыг…).

        Орлан Донгактын  «Аялгамга чурттап артсын» деп шүлүүн  номчуулуңар.

                                Чырык черге чаяап төрээш,

                                Азырап каан авам сеңээ

                                Чылдар  өттүр уярадыр

                                Аян-ырым бараалгадыыйн.

                                Оглун-кызын  өстүрген дээш,

                                Орден, медаль шанналдыг сен.

                                Чаңгыс келир чуртталгамны

                                Чаяп берген күжүр авам.

                               Ажы-төлүң көвей болгаш,

                               Мөнге назын чурттаар боор сен.

                               Бөдүүн чазык сеткил чүрээң

                               Аяалгамга чурттап артсын!

                              Мөнге Успун.       Шүлүк.

                                      «Авам чагыы».

                            Ажыл-ишке кызымаккай,

                           Арыг-силиг, камныг чор деп,

                           Чажымдан-на авам мени

                           Чагып, сургап орар чуве.

                            Улуг үүле болган черге,

                            Улүг-хууңну киирип чору,    

                            Улус-чоннуң  аразынга,

                              Уян чымчак сөстүг чору.

                              Кадыг-бергээ таварышкаш,

                              Кара сагыш бодавайн чор.

                              Кайгамчыктыг эки үе

                              Катап кээр деп бүзүреп чор.

                              Эки-бакты ылгап билип,

                              Эртем-сургуул, билиглиг бол,

                              Эрес, чараш аңгыр куш дег,

                              Эдеришкен өөрлүг бол.

                              Сагыш-сеткил байы ышкаш,

                              Оон артык эртине чок.

                              Чагып-сургаар авам ышкаш,

                               Оон артык бурганым чок.

Ава дээрге;

Чер дег, Хүн дег дың-на чаңгыс,

Аңаа мөнге йөрээл ырын ырлажыңар!

Алдар – аттыг эртемден-даа, политик-даа,

Анаа бөдүүн  кадарчы-даа, ажылчын-даа

Авазының чылыг холун сактып чоруур.

Аваңарга хинчек черле халдатпаңар,

Анаа мөнге йөрээл ырын ырлажыңар!

        Чаа төрүттүнген чаш уругнуң-даа,  аныяк-даа  кижилерниң амыдыралды шын угаап билиринге, оларның  кижизидилгезинге улуг үлүг-хуузун  киирер, оларга үлегер болур кижилер кырган-авазы болгаш кырган - ачазы болур. Олар чугле боттарының  төрээн ажы-төлү  дээш эвес, а уйнуктарының  салым-чолу  дээш  сагыжы  амыравас, кажан-даа  сеткили  дүвүрээн чоруурлар. Маңаа З.Намзырайның «Кырган-авам» деп шүлүүн номчуулуңар, уруглар.

                                              Зоя Намзырай.   «Кырган-авам».

       Уругларым уруглары

       Улам чараш чаптанчыглар.

       Оларымга хүннүң  саарыын

       Олбук кылып чатсымза дээр.

Авамның-даа,  ачамның-даа

Ааттынган  кавайы  дег,

Олут орбас, чыдын чытпас

Онза кижи кырган-авам.

              Чүзүн-бүрүн чараш хепти

              Чүүлдештир даарап бээр,

              Чемниң-аштың  дээжизин

              Чедирзе дээр кырган-авам.

Хөлбелчиңнээн  көктүг чай дег

Хөрек-чүрээ  хөлзээн чоруур

Ус-ла шевер ус  куш дег

Угум аргыыр, бопуум даараар.

              Авам, ачам аас-кежии,

              Амыдырал улаачызы –

             Эргеленип чассып ханмас

             Эргим кижи кырган-авам.

        Уруглар, клазывыс шагын доозуп тургаш, эгезинде эпигравтың утказын тайылбырлап көрээлиңер,  кым  чүү  деп  бодап орарыл, бодунуң  бодалын чугаалаар-дыр. Уруглар боттарының бодалын чугаалаар.

  Башкы: Ам база катап сагындырып каайн: Ава дээрге Хун дег, Чер дег дың-на чангыс,

                                                                              Аңаа мөнге  йөрээл ырын ырлажыңар!

                                                                               Алдар аттыг эртемден-даа, политик-даа,

                                                                               Анаа бөдүүн ажылчын-даа, кадарчы-даа

                                                                               Авазының  чылыг холун сактып чоруур.

                                                                               Анаа мөнге йөрээл ырдан ырлажыңар!

        Төнчүзүнде Айдын-оол Б.Т. үделгези-биле 9 «Б» класстың өөреникчизи Сат Алсунуң  күүселдезинде «Авамга» деп ырыны күүседир.

 Онаалга:1. Ава  дугайында  шүлүк  чогаадырын шенээр.

                  2. «Авыралдыг мээң, авам» деп темага чогаадыг бижиир.

 Четтирдим , уруглар, байырлыг!