Шагаа байырлалы
методическая разработка

Муниципальная автономная дошкольная общеобразовательная организация

Детский сад №4 «Челээш» г. Шагонар

Сценарий

ПРАЗДНИКА ШАГАА

для детей старшей группы

Учитель-логопед: Бадарчы А.А.

Шагонар, 2022

«60 ала чылгылыг Алаадай-Мергеннин аалынга Шагаа байырлалы»

Улуг болуктун уругларынга шагаа байырлалы

Сорулгазы:

1.Тыва улустун хундулээчел, эвилен-ээлдек, эки чанчылдарынга уругларны кижизидер;

2.Национал байырлалды уругларга таныштырып, тыва улустун оюннарынын ангы-ангы хевирлери-биле таныштырып ооредир;

3.Тыва улустун аас-чогаалынга даянмышаан, уругларнын сос-домаанын курлавырын сайзырадыр.

Дерилгези: Залдын дорунде чараш шагаа дугайында бижээн сос, ак шаль пос-биле тейжигештерни коргускен болур, улегер домактар, тыва национал идик-хеп, тыва оюннар база зал иштинде тыва огну херексели-биле дерип каан турар, ширтек кырында кажыктар.

Чорудуу:

1. Организастыг кезээ.

2. Шагаанын кол кезээ.

3. Оюн-тоглаа, ыры-шулук, танцы-сам.

Башкарыкчы: 

Тывынгыр-даа, угаанныг-даа, сагынгыр-даа

Тыва чоннун тоолунун маадыры -

Алдан ала чылгылыг

Алаадай-Мергеннин аалынче

Амыр-менди солушпушаан,

Ойнап-хоглеп шагаалаалынар уруглар!

Ынчангаш шагаа найыр будуузунде хаак аъттарывысты мунупкаш, Алаадай-Мергеннин аалынче халдып чоруулунар че уруглар!

Аът даажы дынналып турар аялга-биле уруглар залче хоглуг кирер.

Уругларнын самы  «Кадактарлыг танцы»

Башкарыкчы: Чолукшуп  шагаалаал

    Чочак чооглап байырлаал!

    Инек чылы моорлап келди

    Холлу чемзиг чалай берди

    Шаг чаагай – шагаа чаагай!

    Шагаа-биле, Амыр-ла, амыр

    Сагыш сеткил арыглазын Курай – курай!

Сайлык: Шулук «Шагаа хуну»

Шагаа хуну уругларга –

Шагнын чаагай байыры-дыр.

Оюн-тоглаа, каткы, чугаа

Ол хун черле узулбес-тир.

Шагаа коруп, ойнап турда,

Шаа безин узулбес-тир.

Чанчыл сагып аъш-чем оргуп,

Чалажып-даа тургулаар-дыр.

Уругларга шага хунну –

Уттундурбас байырлал-дыр.

Улуг улус ону деткип,

Улам солун болдурунар!

          Надежда: Шагаалаал

Шагнын чаазы келди,

Шагаа хунну унду.

Санывысты салыыл,

Чаламавыс чалаалы.

Шагаалаал, шагаалаал.

Чаа чыл-биле шагаалаал!

          Х.Угулза: Чалап тур бис манап тур бис.

Шагаа дурген чедип келем

Чаагай чанчыл – сагылгавыс

Чаларадып оршээп корем.

Чолувусту йорээвишаан,

Чолукшужуп корунерем.

Уруглар залче кирип орда, Алаадай-Мерген оонден унуп келгеш, харап коор. Уруглар ог даштынга кээри билек мендилежирлер.

Башкарыкчы: Амыргын-на бе?

Алаадай-Мерген: Амыргын-на, амыргын!

Башкарыкчы: Мал-маган, ыт-куш сол-ла тур бе?

Алаадай-Мерген Чаагай-ла тур.

Башкарыкчы: Аарыг-аржык, думаа-ханаа оршээлдиг-ле бе?

Алаадай-Мерген: Оршээлдиг-ле ийин, ынчалза-даа дуун чылгыларымны суггарып чорааш, Чылбыга-Кадайга таварыштым. (мунгарап ыглай бээр)

Башкарыкчы: Чуге мунгарай бердин Алаадай-Мерген?

Алаадай-Мерген: Богун Чылбыга-Кадай мени келгеш чиир мен диген, ынчангаш менээ мунгаранчыг-дыр уруглар.

Башкарыкчы. Шагаа-найыр будуузунде мунгараарга кайыын боор Алаадай-Мерген. Уруглар, 60 ала чылгылыг Алаадай-Мергенни богун Чылбыга-Кадай келгеш чиир болган ышкажыл, ынчангаш кандыг-ла бир аргадан ажыглап тургаш, Алаадай-Мергенге дузалажып коор бис бе?

Уругларнын харыылары.

(Хенертен залче Чылбыга-Кадай кире халып келир, свети кыпсыптарга ырлап эгелээр. Ырлаан соонда кыдыында корукчулерже база ог даштынга даянгыыжын соктап тургаш чугааланыр). Ол ойде Алаадай-Мерген база коргуп девидеп турар.

Алаадай-Мерген: Чылбыга-Кадай ам-на мени чиир дээш келгени ол эвеспе.

Чылбыга-Кадай: 60 ала чылгылыг Алаадай-Мерген дээр барасканнын оонде чедип келдим. Дуун чиир дээримге чивээн чемимни чип алыйн, кетпээн хевим кедип алыйн дээрге салып чорудупкан болгай мен. Ог дээр чувези анаа сарыг-кидистен кылып каан самдар чадыр-ла-дыр бо!

Огже кирип келгеш девидей бээр.

Чылбыга-Кадай: Па, кайда келдим, чуде келдим?! Чуу деп мындыг хой барасканнар аразында келдим? (Арнын чажырып, бажын туттунар)

Башкарыкчы: Олурунар, олурунар кадам! Бистер 60 ала чылгылыг Алаадай –Мергеннин аалында ойнап-хоглеп, шагаалап келдивис. Бо огге кээривиске Алаадай-Мерген дуун силерге таварышкан, мунгарап олурар болду. Ам канчаар, баштай бистин-биле моорейлежир бооп тур сен ийин, сенээ уш катап уттуруп алыр болзувусса удук сээнии болзун, а бистер удуп алзывысса удук бистии болзун! Шагаада черле оюн-тоглаа турар.

Чылбыга-Кадай. Шагаа деп таа чунер чуве , билбес мен.

Башкарыкчы: Шагаа деп чуу дээрзин Чылбыга-кадай билбес ышкажыл уруглар, ынчангаш шагаа деп чул, чугаалап берээлинер!

1. Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы-дыр.

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээр чанчылы-дыр.          Александр

2. Шагаа дээрге бурун шагдан

Чанчылывыс, сузуувус – дур

Шагаа дээрге эрги чылды удээри-дир

Шагаа дээрге чаа чылды уткууру – дур.         Алдар

3. Шагаа дээрге чемзиг чемнин дээжизи

Шагаа дээрге уруг-дарыг ойнап-хоглээр чаагай хуну

Шагаа дээрге улуг-биче чолукшужар найыр-дыр ол.        Угер

Башкарыкчы:

Тываларнын тыны тудуш

Сузуглели чогум чудел?

Тыва кижи чоргааралы

Сулде-кужу, ыдыы чудел?

Шупту:

Сагыызын дег хумагалыг

Чанчылдарда, ужурларда

Буян оргээн шажынында

Бурун шагнын Шагаазында.

Чылбыга-кадай: Оо, ам канчаар, моорейлежир - ле бооп-тур мен, силернин ол Шагаа деп чувенерни билип алдым. Домей-ле менээ уттуруп алыр силер, ынчан шуптунарны чииримде.

Ха-ха-хаа!!! (каттырар).

Башкарыкчы: Адыр, адыр эгелептээлинер уруглар биске чедир каяа ырлап шыдаар бе?  «Хом алгым» деп ырывысты ырлаптар бис бе уруглар!

Чылбыга-Кадай Мен ынчаар ырлап-даа билбес-тир мен, ам канчаар силерниин болзун!

Башкарыкчы Бирги удук бистин болду. (кажык салып алыр)

Башкарыкчы Ийиги удукту база корээлинер.

Дурген чугаа, узун-тыныш чугаалаанда

Дужуп бербес болгай силер.

Дургеденер, келинерем

Дурген чугаа, узун-тыныш кымда барыл?

Дурген чугаадан баштай бистин уругларывыс чугаалапсыннар, кайы хире чугаалаарын дыннап корем.

Уругларнын дурген чугаалары, узун-тыныштары.

Ойназа ойназын                                

Оолдар шупту ойназын!                  

Оолдар шупту ойнааштын              

Ойнаараан ойнатсын!   Валерия     

Ырлаза ырлазын,

Ындыналдыр ырлазын!

Ындыналдыр ырлашштын,

Ынак черин ырлазын!      Цэдэнбил

Салгыназа салгыназын, сарыг чечек сагланназын!  Айната

          Чылбыга-Кадай Дыка-ла чечен-мерген уруглар-дыр силер, мен дурген чугаа деп-даа чуве билбес-тир мен.

Башкарыкчы Ынчаарга ийиги удукту база санап аалынар уруглар. (кажык салып алыр)

Чылбыга-Кадай Ынчаарга ам мээн эн-не ынак оюнум бар, ол оюнумну силер-биле ойнаптайн. Ам черле уттурбас боор мен. Оода-ла силернин бирээнерни албан тудуп чиир мен.

Оюн «Согур аза»

Чылбыга – Кадай Аваангыр-кашпагайынар-биле алдыртпас-даа уруглар-дыр силер. Черле силер-биле ам маргыжып шыдавас-тыр мен, оруумну оруктап чорааным дээре-дир.

Башкарыкчы Бо оюнга база удуп алдывыс, ынчангаш бистерде удук каш болган эвес, санаптаалынар уруглар! (кажыктарын санаар).

Чылбыга: Алаадай-Мерген дээр кулугур силернин ачынарда дириг арты. Мен-даа силерге аштырдым. Эки ойнап-хогленер!

Чылбыга ыяткаш залдан маннап уне бээр

Башкарыкчы Силернин чечен-мергенинерге, угаангыр-сагынгырынарга, аваангыр-кашпагайынарга аштырып алгаш, Чылбыга-Кадай эпчоксунгаш чоруй барган ол-дур уруглар.

Алаадай-Мерген Мээн амы-тынымга дузалашкан уругларга улуу-биле четтиргеним илередип тур мен. Шагаа оюн-тоглаа, моорей чокка эртпес, ынчангаш ойнап-хоглээлинер!

 Танцы «Тевектээли»

Алаадай-мерген Самнаары-даа чараш-ла уруглар-дыр, эр-хейлер, улустун аас-чогаалындан торуттунген улегер домактардан чугаалаптаалынарам уруглар!

Улегер домактар

1.Кижи болуру чажындан                      

Аът болуру кулунундан   С-Л.Сайын-Белек                   

2. Аспас дизе, хая корун, алдавас дизе, айтырып чор. Чимит

3. Ажыл кылып, кижи болур, арт ажып, аът болур.     Санчай

4. Эргее ооренмейн- бергээ оорен. Буян

5. Ээремнин дуву ырак, эртемнернин дозу ырак. Угулза

6. Сагыштын бичези эки, саванын улуу эки.  Карина

7. Сеткилдин бичези херек, эртемнин улуу херек. Ян

8. Ужук билбес кижи, уну чоктан дора. Ай-Хаана

9. Шугум чазаарда шыгаар, Шуугар бертинде боданыр. Мерген-Херел

Алаадай-мерген Дыка-ла чечен-мерген уруглар-дыр силер, эр-хейлер!

Башкарыкчы: Тевектээрге тергиин онза,

Шынганнарны сайзырадыр.

Далгыыр, чиннээр аргаларлыг

Маргылдаалыг чараш оюн.

Ыры «Тевектээли»

Музыка-биле залче эртип турар куске чылы кирип келир.

Куске Амыр-ла бе? Шагаа-биле!!!

Шупту Амыр-ла амыр! Амыр-ла амыр!

Куске тыва тоолдун маадыры Алаадай –Мергеннин аалында уруглар, оолдар чыглып алган шагаалап турар боорга, олар-биле ойнап-хоглеп алгаш аъттаныр дээш, орук ара доктаай дужуп мында келдим.

Башкарыкчы Эртип турар куске чылы бистин-биле ойнап-хоглеп алгаш чоруур дээн ышкажыл уруглар. Ынчангаш куске чылы-биле солчур чылывыстын дугайында дыннап корээлинер!!!
Алаадай-мерген Тыва улустун аас-чогаалындан торуттунген уран-тывызыктарны шагаада салышпас болза кандыг Шагаа дээр боор.

Куске (уругларны мактааш) Тывалар-даа бурун шагдан

Тыппазы чок уран чон боор

Тывынгырлар кайда силер

Тывызыктан ыда кааптайн, тывынарам?

1. Дорт алышкы дорт чузун (кажык)
2. Дорт булун донгур аас. (аптара)
3. Ишти курттуг, тейи дежик (ог)
4. Дорт оол чангыс борттуг (Стол)
5. Мени итпе, кузуптар мен (хонек)
6. Мээн оолдарым беш, бежелдирзи атташ (хол)
7. Баткаш тонмес, маннааш турбас (суг)
8. Боду борбак, мойну шойбек (сыный)

Башкарыкчы Куске чылы болза хулээлгезин куусеткеш чоруур дээн ышкажыл уруглар.

Куске: будун чылдын дургузунда

Бугудеге бараан болдум

Ажыл-иш-даа, арат-чон-даа

Амыр-тайбын эрткен чуве.

Эрттиргеним куске чылда

Экини хой байырладым.

Ынчангаштын соомдан келир

Инек чылга бараан болуп

Эргемни мен дамчыдып бээйн

Эргилдемде ээп кээр мен.

Оожум аялга –биле Инек чылы залче танцылап кирип келгеш, ак кадакты солушкаш, куске залдан унуп чоруй баар.

Фонда музыка-биле чугаалаар

Б:  Эрги чыл-даа аъттаныпты             Чаа чылым, инек чылым

Чаа чыл-даа унуп келди!                       Сагыш ышкаш моорлап келдин!

Буура дег эрги чыл эрти                         Чаа чыл, амыр-менди!

Бодаган дег чаа чыл унду!                      Чаа чыл, моорла, моорла!!!

          Ужур ындыг, чанчыл ындыг

Улуг-биче чолукшуулунар!!!

Шупту аразында чолукшуур.

Алаадай-мерген Ада-огбе бурун шагдан

Айнын чаазын уткуп аарда,

Оран-тандаа чалбаргылап

Ак сут оргуп, йорээл салыр.

          Алаадай-Мерген артыш кыпсыр, башкарыкчы йорээл чугаалаар

Фонунда «Ом-ма-ни падме хум» ырлап турда чугаалаар.

Башкы: Тыва улустун чемнерин адап корунерем уруглар. Чуу деп чемнер бар чоор.

Дарима: Ак чолдуг Шагаам

Шагнын чаагай эргилдези –

Шагаа хуну байырлалда

Сузуглээнин чуу-даа чуве

Чуму-биле арыг ак боор.

        Аяс дээр-даа ак-кок оннуг,

        Аал-чурт-даа ак хар хептиг,

        Амырлажып чолукшуурда

          Ак кадаан солчуп сунчур.

Кыргыс: Чаламага агын баглаар,

Чажыг чажып, ак-сут оргуур,

Чалбарыглар, йорээлдерге

Чаагай кежик курайлап аар.

        Адыг-чарыш моорейлерлиг,

          Амданыг чем найыр-дойлуг,

          Ада-огбем ыдыкшылы –

          Ак чолдуг бурун Шагаам.

Башкы: Тыва чемнерден адап корунерем уруглар, кандыг-кандыг тыва чемнер билир силер?

Аялга: Чодураалыг чокпек.

Ойу кээрге, бышкан каты

Ойлеп тургаш чыып алгаш,

Калбак дашка чуура соктааш,

Каан хунге кургадып аар.

          Чыып алган оремезин

          Чылча тудуп, суун ундур

        Аяктар дег борбактапкаш,

        Ам-на пашка хайындырар.

Ай-Хаана: Сарыг оннуг, арыг, кылан

Саржаг дораан ылгалы бээр.

Чокпээн шуурээш хырын орта

Чодурааны холуп кудар.

        Шагаавыстын хуну-даа кээр,

        Шак ол чокпек делгеттинер.

          Ажы-тол-даа, уруглар-даа

        Амданнанып чип-даа ханмас.

          Доржу: Суттуг шай.

Амыр-менди солушкаш,

Аалчымны хундулеп,

Аяк шайым баштады

Аъжы-чемим салыр мен.

        Суруг малды чажымдан

        Суржуп, ай деп оскен мен.

        Сутке покпес анай дег,

        Суттуг шайга ынак мен.

Александр: Далган.

Арбай азы кызыл-тасты

Алгый пашка хоорган соонда,

Согаашка ургаш, бала-биле

Соктап-соктап, челбип алыр.

Чыды чаагай далганымны

Чыглып келген доргул-торел

Саржаг каггаш, суттуг шайга

Сагыш хандыр былгап чиир бис.

Цеденбил: Хойтпак.

Шымыраарып унген коктен

Шынап ынчан сут-саан элбээр.

Холу чемгир авайларнын

Хойтпаан ишпээн тыва ховар.

        Кежээ болгаш малчын борга,

          Кежик чол-даа чурек  сынмас.

          Суруг малы ковудээрге,

          Суду-хойтпаа савазыраар.

Айната: Курут

Ааржы курут суузунун

Амгы салгал уттуп бар чор

Тыва чемнер догерезин

Тыва оол кыс кылып чорзун

Д.Сайын-Белек: Ааржы.

Адам-огбем дамчып келген,

Ак-ла чемим дээжизи –

хоон кагбас ааржымга

Холчок ынак оглун-дыр мен.

        Чайнын изиг хуннеринде

        Чаткан поске кургадып аар,

        Чинге тара, далган холааш,

        Чип-даа ханмас ааржымны.

Акы-дунма – аалчыларым

Хавын дуптеп аъткарарда,

Ак-ла чемим – ааржымны

Харам чокка соннеп чор мен.

Валерия: Чинге-тараа.

Чинге тара, хамык чем дег,

Чиксенчиг-даа, амданыг-даа,

Кылан сугга соолдургаш,

Кызыл-тас дег хооруп алыр.

Башкарыкчы: Эр-хейлер уруглар! Тыва чемивис дугайында ырывыс ырлаптар бис бе?

Ыры « Тыва чемни чоогланар»

Башкарыкчы: Чаа унуп келген чылывыска Шагаа самындан самнап берээлинер уруглар!

          Инек чылы Шагаа-найыр уезинде

Чолукшуп-даа ойнап-хоглеп кириштинер!

Инек чылы силерге

Чигирзиг белекчигештерни соннээр-дир мен уруглар!

Башкарыкчы Чаа унген Инек чыдла

Чаа уе келир болзун!

Инек чылы беримчелиг

Хайыразы элбек болзун!