"Алдын Шагаам моорлап келди..."
учебно-методический материал (5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 класс)

 «Алдын Шагаам моорлап келди…» деп өөреникчилер аразынга VII дугаар  кожуун чергелиг Шагаа байырлалы

Сорулгазы:

1. Ада-өгбелерниӊ бурун шагдан байырлап келгени улусчу байырлалыныӊ ёзулалдарын, чаӊчылдарын  школа назылыг уругларга билиндирип, өөредир;
2.  Тыва улустуӊ аас чогаалынга , национал оюннарга ынакшылды оттурары болгаш национал бот-чоргааралга кижизидер;
3. Эӊ-не демниг, найыралдыг болгаш күштүг команданы илередир.

Дерилгези: өг ханазы, үлегер домактар бижээн плакаттар , чалама, артыш, тос-карак, аяктар, тоолдарлыг чуруктар.

Арга-методу: мөөрей-көрүлде,  тыва оюннар.

Чыыштыӊ чорудуу:

1.Танцы-сам  «Тыва угулзалар»

Сценага башкарыкчы (холунда аяктыг, чажыг ыяштыг) биле Ак-Сал ирей үнүп кээр.

Башкарыкчы:

Хамык чылдар төнчүзү боор,

Хаван чылы эрте берди.

Үе-шагныӊ база бир чаа

Үжүүр эргии эгеледи.

7 кызыл меӊгилиг

Демир олуттуг ак күске чылы

Эргезин  ап, үнүп келди.

Курай-ку-раай!

(Чажыын чажар. Ак-Сал ирейге):

Ак-Сал ирей аалчывыстыӊ

Айыткалын дыӊнаптаалы.

Чогум кандыг оштуг чылыл,

Соодап көрем, кырган-ачай?!

Ак-Сал (чулазын кыпсып, артыжангаш, номун номчуур)

Күске чылы янзы-бүрү

Ак-даа болур, кара-даа боор.

Аажок өӊгүр көк-даа болур,

Арай кыскыл, сарыг-даа боор.

Эргип келген шак бо чыл

7 кызыл меӊгилиг

Демир олуттуг ак күске чылы-дыр.

Ооӊ ожун мынчаар номнаан:

От халап олуттуг,

Оът-сиген, үнүш-дүжүт

Олча-кежик  элбек болур.

Аныяк  ѳскеннерниӊ ажыл-херээ бүдүнгүр

Ажы-тѳл ѳзүп кѳвүдээр

Ынчалза-даа  аныяк  болгаш ортумак

назынныгларга  кичээнгей  негеттинер.

Ынчангаштыӊ  күске ышкаш,

Шыгжамырлыг болур болза,

Ынчан кижи чүнү-даа

Шыдап эртер оштуг чыл-дыр.

Өршээ-ѳршээ!

Школаның хоочун башкызы,кырган-ава Сарыг-Лама С.Х.

 (йѳрээл чугаалаар, тос-карак-биле сүдүн чашпышаан)

Ɵршээ хайыракан!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур бис.

Чыл бажы келди,

Чылан бажы союлду,

Ажыл-ишчи, шудургу,

Оожум топтуг күске чылы

моорлап келди, курай-курай!

Дайын – чаа турбазын,

Бойдустуӊ айыыл-халавы чок болзун, ѳршээ!

Арат –чонум амыр-тайбыӊ, аас- кежиктиг болзун, ѳршээ!

Аарыг- хамчык турбазын,

Аш – чут турбазын, Өршээ!

Ак-көк дээр кезээде аяс турзун,

Алдын хүнүм улам чырык- чылыг болзун, өршээ!

Амыдырал улам хөгжүп, чечектелзин, ѳршээ!

Оран- чуртум сайзыразын,

Оглу- кызы кѳвей болзун, ѳршээ!

Чыл чаагай, чон кежиктиг болзун, ѳршээ!

Аастыг чүвеге амзатпадым

Эринниг чүвеге дээртпедим,

Ак сүдүм чажып чалбарып тур мен, ѳршээ!

Башкарыкчы: Өршээ-өршээ! Ындыг-ла  болзун!,

Башкарыкчы биле Ак-Сал ирей көрүкчүлерге мөгейгеш, үне бээри билек, сценаныӊ ийи талазындан 12 чылдыӊ 6-6 дириг амытаннары ырлыг-хөглүг, танцы-самныг үнүп кээрлер.

Үнүп ора шупту ырлажыр:

Шагныӊ чаазы келди,

Шагаа хүнү үндү.

Саӊывысты салыылы,

Чаламавыс чалаалы.

Шагаалаал, шагаалаал,

Чаа чыл-биле шагаалаал.

Хаван талазы:

Хамык чоруун чогуткан

Хаван чылын үдээл!

Күске талазы:

Күзеп манаан чылывыс

Күске чылын уткуул!

(Сценанын шала мурнунда алдын ширээ-дужулге  турар. Ийи тала оон артынга доктаагаш:)

 Хаван талазы:

Чорук –херээн чогуткаш,

Чоруп турар чылывыс

Чайыр алдын оваадайын

 Чаа чылга чаларатсын!

(Хаван дужуп белеткенип турар)

 Күске талазы:

Күзунгү дег ширээже

Күске чылды чалаалы!

(Күскени кѳдүрүп алгаш, ширээге олуртуп турар)

Он бир чылдын баштыӊынга

Оваадайын кедирээли!

(Хаван талазын айтып, чалаар

Ынчан Аът биле Ыт хаванныӊ ийи талазындан сѳлеп алгаш, ширээде Күскеге чедирип кээрге, Хаван Күскеге, чонга сѳгүрээш):

Чорук-херээм шаам-биле

Чогуткан мен эргим чонум.

Оваадайны чалап тур мен,

Алдын докпаам тутсуп тур мен!

(Одагалыг куш чүглүг оваадайын аянныг кедиргеш, алдын докпаан холунга тутсуп бээрге, Күске мѳнгүн чайырлыг озуун Хаванга тыпсып турар)

 Хаван:

Өзеннерден айлап, бестеп,

Кичигене казып чиир мен.

Өйү кээрге, оваадайым

Эгидерин утпас силер!

(Айдыс ап сѳгүрээш, ѳѳрүнүӊ аразынче кире бээр)

Ажыл-ишкир Күске чыл

 Ам-на бисти баштады.

Эргилделиг он ийи

Эптиг-чѳптүг алышкы бис!

Ынчан  12 амытаннар  боттарын таныштырып, шүлүктээр:

                                          Ыры «Алдын Шагаам»

Башкарыкчы:

Амыр-ла, амыр? (Залче)

Шупту:

Амыр,амыр.

Башкарыкчы(Залче)

-Думаа-ханаа. ыт-куштан сол-ла бе, ынар?

-Сол-сол! (Зал)

Башкарыкчы:

Соок кыштан мал- маган хур-ле бе, ыӊар?

Шупту:

Хүр-хүр ийин ынар.(Зал)              

Башкарыкчы:

Шагдан тура өгбелерниӊ  сагылгазы,

Чараш чаагай чаӊчылывыс, эртиневис шагаа ол-дур,

Чаагай сеткил сеткип тургаш чолукшууру,

Чаӊчыл болган, хүндүткелдиг байырлал-дыр.

Башкарыкчы: Байырлалды ажыдары-биле Торгалыг сумузунуӊ ниити билиг ортумак школазыныӊ директору Альберт Николаевич Узун-оолга сөстү берип тур бис.

А.Н. Узун-оол:  -Тыва чуртувустун каас-чараш бойдус  чурумалдыг булуңу болур Торгалыг суурувуста  «Алдын Шагаам моорлап келди…» деп  өөреникчилер аразынга 7 дугаар кожуун чергелиг Шагаа байырлалын эрттирер дээш   Шагаачылар чыглып келди. Бѳгүн бистиӊ хүндүлүг аалчыларывыс болуп келгениӊерге өөрүп, 7 кызыл меӊгилиг демир олуттуг ак күске чылы-биле Силерге  тергиин эки демдектерлиг ѳѳренип доозарыӊарны, үлегерлиг сагылга-чурумнуг болуруӊарны, мѳѳрейлерге чедиишкиннерни,  буян-кежииңер  делгереп,  хей –аъдыңар, сүлде-сүзүүӊер бедик,  аарыг-ажык чок, аас-кежиктиг болуруңарны  күзеп тур мен!

Башкарыкчы:-  Улуг-Хем кожууннуӊ  ѳѳредилге килдизиниӊ удуртукчузу Мерген Базыр-оолович Монгушка сѳс.

Башкарыкчы: – Улуг-Хем кожууннуӊ тыва дыл болгаш чогаал башкыларыныӊ метод каттыжыышкыныныӊ удуртукчузу Мерген Фёдоровичиге сѳс.

Башкарыкчы: Шагаавыс байырлалы ийи кезектен тургустунган:

1. Аас чогаалынче аян- чорук
2. «Чадан адаал, багдан кагаал, адааннажып тевек тевээл…»(национал оюннарга маргылдаалар)

 Башкарыкчы: Ɵгбелеривистен дамчып келген Ак чолдуг Шагаа найырының адаан-мөөрейлиг бир кезээ болур аас –чогаал делегейинче аян-чоруувусту эгелээр мурнуу чарыында, хүндүлүг шииткекчилер-биле силерни таныштырыптаалыӊар:

1. Монгуш Мерген Базыр-оолович – өөредилге эргелелиниӊ  удуртукчузу;
2. Бавуу Мерген Фёдорович – Улуг-Хем кожууннуӊ тыва дыл болгаш чогаал башкыларыныӊ метод каттыжыышкыныныӊ удуртукчузу;
3. Кара-Сал Шораана Сергеевна –  ѳѳредилге килдизиниӊ методизи;
4. Донгак Чодураа Кызылмааевна- ѳѳредилге килдизиниӊ методизи;
5. Узун-оол Альберт Николаевич – Торгалыг сумузунуӊ ниити билиг ортумак школазыныӊ директору;
6. Баир Чечек Уйнук-ооловна – Торгалыг ортумак школазыныӊ директорунуӊ кижизидилге талазы-биле оралакчызы.

(Башкыларны тускай столче чалаар. Ында оларныӊ ажылдаар херекселдерин – саазыннарны, демир-үжүктерни белеткеп каан турар)

Башкарыкчы:

1. Аас чогаалче аян-чорук  деп бирги кезек негелде ёзугаар чоруур.

Сценажыткан кѳргүзүгже командаларныӊ таныштырылгазы, аас чогаалыныӊ жанрларынга мѳѳрейлерни   жеребевка ёзугаар эгелээр-дыр бис.

(Школаларнын командаларының чурум –чыскаалын (жеребьевка)номчуптар)

2.Национал оюннар чергелештир  болур.

3. Дүштеки чем соонда  ниити сам «Декей-оо».

4. Бот киржилге чок  мѳѳрей  презентациялар мѳѳрейи.

5.Түңнелдер.

 Туӊнелдерни үндүрери-биле кол  шииткекчиге сѳс. Кожууннуӊ  ѳѳредилге эргелелиниӊ дужаалын ёзугаар тургустунган шииткекчилер школаларныӊ  алган черлерин туннеп үндүрер.

Башкарыкчы: -Аал-ораныңарга менди-чаагай чедер силер, уруглар!