"Шагаа келди, чолукшуулу!!!"
методическая разработка по теме

Тыва чоннун ыдыктыг байырлалы Шагаага уткуштур

 «Шагаа келди, чолукшуулу!!!»

 деп музыкалыг кичээлдин сценарийи

«Хунчугеш» уруглар садынын

музыка башкызы:

Анай-оол Б. М.

Сорулгазы: Уругларга тыва чоннун ыдыктыг байырлалын билиндирип таныштырар, Шагаа байырлалын канчаар уткуурун коргузуп, Шагаа дугайында ырыларнын дузазы-биле билиндирер.

Башкы: Эргим уруглар!!! Богун болза бис тыва чоннун шагдан тура уткуп келген ыдыктыг байырлалы Шагаа байырлалын таварыштыр тыва улустун езу-чанчылдарын сагып, тыва улустун оюннарын ойнап, Шагаа дугайында чараш ырыларны ырлажыр бис.

Башкы:

Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг черге сандан салып,

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы дожеп, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Хырбачаны, согажаны

Хырый кезип, ууже бузуп,

Улуг паштар чак долдур

Улай-улай улдуртуулу,

Далган, тараа, саржаг, чокпек

Тавак долдур сыгажыылы.

Аарыг-аржык чагдавазын,

Айыыл-халап таварбазын!

Бурган башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун тыва ёзу-биле

Мурнувуска согуржуулу!

Башкы: Бистин кичээливис ады «Шагаа келди, чолукшуулу!!!» болганда, баштай чолукшулга езулалын кылыр бис, уруглар. Чолукшууру дээрге-ле чаа унуп келген чылда чаа-чаа кузээшкиннерни кузеп, бот-боттарынга ак чолду кузеп, мендилежип турары ол. Тыва чон шаг-шаандан тура-ла ол езулалды кылып чораан. Аныяк назылыг кижилер улуг кижилерниң холдарын адаандан дозуп, шенектеринден тудуп чолукшуп, амырлажыр. Хар аайы - биле чаңгыс хүн-даа улуг кижини «улуг» деп хүндүткээр.  Амырлажырының утказы – чаа  чылда бүдүн - бүрүн, менди - чаагай, тодуг - догаа амыдыралды, кадыкшылды, кежик - буянны бот - боттарынга күзежири - дир. Чылдарның эргилдези Шагаада улуг назылыглар-биле чолукшуп, амырлажып, оларны хүндүткээри дээрге, чүден - даа артык күштүг «Үе» деп күчүтенни, кижиниң чылдан чылче немежип турар назы - харын, чурттап эрткен чылдарын онзалап хүндүткээриниң  ёзулалы болур.

Башкы: Эргим уруглар!!! Шупту чолукшулга езулалын кылыылынар!!! (Уруглар шупту чолукшулга езулалын кылыр)

Ыры «Шагаалаал».

Башкы: Ынчангаш «Шайывыс» деп чараш ырывысты шупту ырлажыптаалынар!!! (Шупту баянга «Шайывыс» деп ырыны хоглуг ырлажыр).

Башкы: Чаа унер чылывыс чунун чылы ийик, уругалр?

Уруглар: Чылан!!!

Башкы: Шын-дыр, уруглар!!! Ынчангаш чаа унер чылан чылында бугу-ле чуве эки-ле болзунам деп йорээвишаан, алгыш-йорээлден салыптаалынар!!!

Оршээ хайыракан!

Эрги чылды удеп,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Азаларым, дээрлерим,

Авыралдыг оран тандым!

Чаа унер чылан чылда

Чаа чалбак чагдатпа,

Чаннык-халап дужурбе,

Чаагай кежиктен хайырла,

Чайнын чаъстыындан,

Кыштын чымчаан хайырла!

Аарыгдан астырып тур,

Човуландан дестирип тур,

Оршээ хайыракан!

Хунум эртези

Эрги чылды удеп тур мен,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Бура дег чыл эрти,

Бодаган дег чыл келди.

Чылдын бажы кирди,

Чылан бажы туледи.

Узун кудуруун шывыктап,

Узун аксын аазаткан,

Арны бажы адыйган,

Азыг дижи шаарарган.

Чалым хаяны чара дайнап

Чарт соокту чара хемирип,

Барган чери тывылбас

Баскан изи козулбес

Чылан чылы моорлап келди…

Оршээ, оршээ!

(Башкы артыш биле долгандыр айдызаар)

Башкы: Артыш-биле айдызанып алдывыс, уруглар. Ам «Артыш» деп ырывысты ырлажыптар бис бе? (Шупту ырыны баян-биле ырлажыр).

Ыры «Артыш»

Арыг агаар ораны боор

Арга-эзим аяннарын

Ава бойдус арыг кылдыр

Артыжап каан, айдызап каан.

Шагдан тура чонувустун

Сагып келген чанчылы-дыр –

Аарыг-аржык, аза-буктан

Артыш-биле арыгланыр.

      Авыралдыг унуш

      Айдыс чыттыг артыш

      Аарыг-аржык, хирден

      Арыглаптар куштуг.

Бачыт хайны ырадырда,

Багай душту чайладырда

Артыжывыс кыпсып алгаш,

Артыжанып чалбарыыр бис.

Чаагай чытка шаптаттыргаш,

Сагыш сеткил улам сергээр,

Сузуглелин оскунмаза,

Сулде кезээ бедик болур.

Башкы: Тыва улустун езу-чанчылдарын сагып, тывызыктажыптар бис бе?

1. Тывызыым дытта, тоолум дошта.(диин, балык)
2. Тии чок торгум, дизии чок чинчим. (дээр, сылдыстар)
3. Ог иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди.(от)
4. Ак ширтек хову шыпты. (Хар).

Башкы: Кожамыкка кончуг-ла мен, кожа тыртып салыр-ла мен…» Кожамыктажыптар бис бе, уруглар!!!

(Уруглар шупту кожамыктажып ырлажыр)

Башкы:

Шагаа хуну моорейлиг,

Адыг-чарыш маргылдаалыг,

Чадан адан адаал, багдан кагаал,

Адааннажып тевек тевээл!

Тенек болбас, оолдар

Тевектен теп ойнаалынар.

Бирээ, ийи, уш че-ве!

Бир-даа катап дужурбээли.

Алдан ажыр тепкеш,

Ам-даа тууруп могавас.

Тевек теп турувуста.

Денди демниг толдер бис.

(Оолдар шупту тевектеп ойнаар)

Башкы: Тыва улустун оюнузун тынышты» ойнаптаалынар, уруглар!!!

(Шупту узун-тыныштап ойнаар)

Башкы: Улегер состен соглеп корээлинер, уруглар!!!

1. Ада созун ажырып болбас,

Ие созун ижип болбас.

2. Иелиг кыс шевер,

Адалыг оол чоргаар.

3. Эртинени черден казар,

Эртемнерни номдан тывар

4. Булут аразында хун кара чылыг,

Улус аразында ие кара чымчак.

5. Кижи болуру чажындан,

Аът болуру кулунундан.

Башкы: Ам чаа ооренгенивис «Шагаа ыры» деп ырывысты кончуг чараш кылдыр ырлажып корэлинер, уруглар!!!

(Уруглар шупту «Шагаа ыры» деп ырыны ырлаар)

Башкы:

Шагнын чаагай эргилдези

Шагаа хуну унуп келди.

Чанчыл ындыг: артыш-саннын

Чаагай чыдын айдызанар.

Хырбачанар дооранар,

Ужа, тоштен чоогланар,

Кырган, чалы, улуг-биче,

Ужур ындыг, чолукшунар.

Энелерим, огбелерим

Эдек тутчуп, чунгуланар.

Ажы-толдун омаан коруп,

Амыр-дыш ап, чалыытканар.

Шагаа хуну моорейлиг,

Адыг-чарыш маргылдаалыг,

Чадан адаал, багдан кагаал,

Адааннажып тевек тевээл.

Кажык ойнап даалылаал,

Кагжып оруп, шыдыраалаал.

Шуру шуутчуп, чинчи тыпчып,

Шупту хоглеп, ойнаалынар.

Чарлып болбас ыдыктыг

Чанчылывыс кагбаал,

Сагыызын дег камнаал,

Салгалдарга дамчыдаал!