Сүз белән тел ачыла, китап белән күз ачыла.
учебно-методический материал по теме

Тема.  “Сүз белән тел ачыла, китап белән күз ачыла”.

(Сәяхәт дәрес)

Галләмова Мәрьямия Наил кызы,

Әлки районы Базарлы Матак урта мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы

    Максат. Укучыларга  китапның барлыкка килү тарихы турында кыскача мәгълүмат бирү.  Китапның кеше тормышындагы  ролен, әһәмиятен аңлату, китап укуга кызыксыну уяту, тел байлыгын арттыру, фикерләү сәләтен үстерү. Китапка мәхәббәт, сакчыл караш тәрбияләү.

    Җиһазлау. “Китаплар иленең” картасы, китаплпр күргәзмәсе, китапны саклап тоту кагыйдәләре язылган плакат, магнитофон, аудиокассеталар, укучыларның китап турында язган сочинениеләре, Ә.Кәримуллин, Һ.Х.Андерсен, К.Насыйри, Нәби Дәүли, Г.Тукай портретлары һәм аларның китап турында фикерләре язылган плакатлар, әлифба китабы, автобус рәсеме, компьютер, презентация.

Сәяхәт барышы.

    “Туган тел” җыры яңгырый. (Г.Тукай сүзләре, халык көе. И.Шакиров башкаруында).

    Укытучы. Г.Тукай әйткәнчә “Дөньяда күп нәрсәне туган тел аша гына белеп була”.

    Икенчедән, безгә ярдәмгә китаплар килә. Менә бүген без сезнең белән китапның барлыкка килү тарихын өйрәнү, китапны зурлау, хөрмәтләү сәяхәтенә җыелдык.   Сәяхәтебезне тулаем китапка багышларбыз. Сезне ерак тарихны урап кайтырга чакырабыз. Татар китабының тарихы ерак гасырларга барып тоташа. Без дә аның эзләреннән үткәнгә атлыйк.

    1нче укучы. Дөнья белән танышулар

                           Башлана китаплардан.

                           Әти-әниләр тормышка

                           Китап тотып атлаган.

    2нче укучы. Авыр сугыш елларында

                           Солдат катомкасында,

                           Китап атакага барган,

                           Кергән бомба астына. 

    Укытучы. Китап язмышы – халык язмышы ул. Язма, басма сүз – кешелек дөньясы уйлап чыгарган иң бөек могҗизаларның берсе. Менә шушы сорауларга җавап бирүче, татар китабы тарихын өйрәнүче галим - Әбрар Кәримуллин булды (1925 - 2000).

    Сәяхәтебезнең картасына күз салыйк. Китаплар иле зур, тукталышлары да шактый күп икән. (Слайд белән күрсәтелә). Барысы 10 тукталыш. Әйдәгез, балалар, автобуска “җайлап утырыйк” һәм юлга кузгалыйк.

    Менә беренче тукталышка  килеп җиттек.

    I . “Кәгазьләр тукталышы”.

    1 нче укучы. Беренче китаплар кулъязма хәлендә булган. Кәгазьне уйлап тапканчы “кәгазь” хезмәтен бик авыр балчык такта үтәгән. Аларга чокып яза торган булганнар. Балчыктан эшләнгән китапларның авырлыгы йөзләрчә килограммга җиткән.

    2 нче укучы. Төрле илдә төрле материалга язганнар. Борынгы Мисырда – үсемлектән ясалган папируска, греклар терлек тиресеннәнясалган пергамент дип аталган материалга язганнар. Ләкин бер китап әзерләү өчен бер көтү терлек тиресе кирәк булган. 

    1 нче укучы. Беренче кәгазь Кытайда табыла. Ул ефәктән эшләнгән була. Кәгазь эшләүне зур сер итеп саклаганнар. Соңыннан ефәк һәм кәгазьгә яза башлаганнар. Аннары аларны китап итеп теккәннәр.

     2 нче укучы. Ә нәрсә белән язганнар дип уйлыйсыз? Ташка, тактага очлы таяк һәм каз каурые белән язганнар. Кәгазь барлыкка килгәч, кара таш белән язганнар. Хәзерге карандаш сүзе шуннан алынган. 

    II. “Типография тукталышы”.

    Укытучы. Вакытлар үтү белән китапларны күпләп чыгару өчен ниндидер җайланма уйлап табарга кирәк була. Дөньяда иң беренче китап та Кытайда басылып чыга. 1445 нче елда китап бастыру эше бөтен Европага тарала.

     Дөньяда иң беренче типография  Италиядә 1464 нче елда ачыла. Мәскәүдә типография 1553 нче елда ачыла. Беренче китап басучы Иван Федоров була.

    Татар телендә беренче китап гарәп хәрефләре белән 1612 нче елда Лейпциг шәһәрендә нәшер ителә.

    Казанда гарәп шрифты белән баса торган беренче типография 1801 нче елда, рус (кириллица) шрифты белән баса торган  типография 1805 нче елда эшли башлый. Гарәп имлясы киң таралган язу була. Безнең бабаларыбыз гарәп әлифбасын кулланганнар. 

    1 нче укучы. Бездә балалар китабының бишеге – Татарстан китап нәшрияты. Безнең кулыбызга шатлык булып килеп керүче китапларның күбесе шунда туа. Ә без укый торган дәреслекләр “Мәгариф” милли китап нәшриятында басыла.                    Укытучы. Бүгенге көндә безнең якташыбыз шагыйрь Мөдәррис Вәлиев “Мәгариф” милли китап нәшрияты директоры. (Портреты слайд белән күрсәтелә.)    

    2 нче укучы. Хәзер китапларны бик тиз бастыралар. Ләкин китап безнең кулга килеп ирешкәнче бик күп хезмәт куярга кирәк.

    1 нче укучы. Башта кәгазь эшләү өчен

                            Шактый хезмәт сорала.

                            Әдипләр әсәрне язгач

                            Эшләр бераз җайлана.    

    2 нче укучы. Язучының һәрбер сүзе

                            Редактор аша үтә.

                            Китаптагы һәр сүз өчен

                            Ул үзе җавап тота.

    1 нче укучы. Китап басу машинасы

                            Биткә сүзләр төшерә.

                            Битләр әле китап түгел,

                            Елмаймыйлар кешегә.

    2 нче укучы. Балалар елмайсын,

                            Китаплар елмайсын дип,

                            Рәссам абыйлар

                            Матур-матур рәсем төшерә.

    1 нче укучы. Ябыштырып, төпләп куйгач,

                            Тышларга кирәк була.

                            Исемнәрен язгач кына

                            Ул битләр китап була.

    III. “Әлифба тукталышы”.

    1 нче укучы. Җир йөзендә төрле-төрле

                            Никадәрле китап бар,

                            Бик калын да,

                            Бик олы да,

                            Кечкенә дә китаплар.

                            Әмма барлык китапларның

                            Иң беренче баскычы,

                            Күңелләргә иң тәү башлап

                            Белемгә юл ачучы,

                            Тирән серләр сараена

                            Тәүге ачкыч бирүче,

                            Беренче кат шул сарайга

                            Безне алып керүче,

                            Тик бер китап,

                            Аңа тиңдәш

                            Нинди китап бар тагын ?

                            Беләмсең, ул нинди китап ?

                            Бергә: Ул - Әлифба китабы. 

    Укытучы. Без укуга, белем алуга беренче адымыбызны Әлифбадан башлыйбыз. Ә беренче татар әлифбасы кайчан басылып чыккан ? Беренче татар әлифбасы 1778 нче елда китап булып чыккан. Татарча исеме: “Әлифба”. Авторы –СәгыйтьХәлфин.

    Татарстанның Арча шәһәрендә әлифба музее бар. Монда дөньяның төрле төбәкләреннән тупланган 100 дән артык әлифба саклана.  Якташ язучыбыз Нәби Дәүли: “Әлифба” – бөек китап. Аңардан башка галим дә, әдип тә юк. Кеше ул китаптан башка дөм сукыр”, - дип әйткән. (Слайд белән күрсәтелә.)  

    2 нче укучы. Өйрәттең син мине

                            Хәрефләр төзәргә.

                            Тылсымлы хәрефләр

                            Әйләнде сүзләргә.

                            Әлифба - әлифба,

                            Син - минем юл башым.

                            Син – Белем илендә

                            Иң якын кояшым.

    “Әлифбам ” җыры яңгырый. (З.Туфайлова сүзләре, Л.Хәйретдинова көе.)

    IY. “Китап – безнең дустыбыз, киңәшчебез, сердәшебез” тукталышы.

    1 нче укучы. Кем күп белергә тели,

                            Китап була кулында.

                            Менә хәзер сүз башлыйбыз

                            Шул якын дус турында.

    2 нче укучы. Укый аны өлкәннәр дә,

                            Укый аны балалар –

                            Шулай гыйлем чишмәсеннән

                            Алар белем алалар

    1 нче укучы. Мәктәпкә килеп керүгә

                            Алабыз кулга китап.

                            Гомер буена укыйбыз,

                            Һич кенә булмый туктап.

    2 нче укучы. Сердәшем дә, киңәшчем дә,

                            Якын дустым да китап.

                            Дөньядагы бар нәрсәне

                            Сыйдырган нурлы китап.

    1 нче укучы. Китап дусты кешеләрнең,

                            Һәм иң якын сердәше.

                            Һәрвакытта кирәк була

                            Безгә китап киңәше.

    2 нче укучы.Укы, дустым, син аны,

                            Китапның син дусты бул.

                            Бик күп сорауларыңа

                            Җавап биреп торыр ул.

    1 нче укучы.  Беркайчан да китапның

                            Үткән юлын онытма.

                            Рәнҗетмә син китапны,

                            Аның битләрен ертма.

    Укытучы. Сез китаплар укый беләсезме? Аны ничек, кайда, кайчан укырга кирәк?

    2 нче укучы. “Алай итмә” (Шәйхи Маннур шигыре)

                            Бик ярата шул Мәрфуга

                            Китапларны күп укырга.

                            Ятса да ул, торса да ул,

                            Суза тизрәк китапка кул.

                            Оныта урын җыярга,

                            Бит юарга, чәч тарарга.

                            Чыкмый урамга уйнарга,

                            Китап булсын гел аңарга.

    1 нче укучы. Ашарга дип утырса да,

                            Өстәлгә ул китап сала.

                            Бер укый да, бер аш каба, 

                            Белмим, нинди тәмен таба ?!

                            Ә, минемчә, бутала ул!

                            Бернм аңламый кала ул!

                            Алай итмә, син, үскәнем,

                            Ашаганда бел аш тәмен,

                            Укыганда – китап тәмен.

                            Җибәрмә син эшнең тәмен! 

    Укытучы. Сезгә Мәрфуга ошадымы? Автор сезгә нинди киңәш бирә?

    2 нче укучы. Миңа әти күп укымаска кушты, күзең авыртыр да, күрми башларсың, ди. 

    Укытучы. Әйе, китапны ял итә-итә укырга кирәк. Китапны күп укысаң, күңел күзе ачыла гына бара. Дөньяны яхшырак күрә, танып-белә башлыйсың. Юкка гына “Сүз белән тел ачыла, китап белән күз ачыла” дип әйтмиләр.

    Әйе,  китап укып, без күп нәрсәләргә өйрәнәбез. Ул яхшыны яманнан аерырга өйрәтә. Бөек акыл ияләренең уй-фикерләре, карашлары белән таныштыра.

    Мәгърифәтче, галим, педагог Р.Фәхретдин: “Китап уку кешенең йөзенә нур,

күңеленә шатлык, зиһененә куәт китерер” дигән. (Слайд белән күрсәтелә.)  

    Күренекле галим, мәгърифәтче, тел белгече, язучы, китаплар, дәреслекләр авторы Каюм Насыйри китап турында: “Китап – бакча, андагы язулар – шул бакчаның гөлләре” дип әйткән. (Слайд белән күрсәтелә.)  

    Татар халкының яраткан шагыйре Габдулла Тукай:

    “Укып барган һәрбер юлым, һәрбер сүзем

      Була минем юл күрсәтүче йолдызым”, дигән.(Слайд белән күрсәтелә.)

    Ял итү. “Балаларга фатиха” җырын тыңлау.

    Y. “Табышмаклар” тукталышы.

    Укытучы. Бу тукталышта хәтерне сынап карыйк.

    1 нче укучы. Күрешергә кулы юк, 

                            Сөйләшергә теле юк.

                            Аның белән күрешмәгән,

                            Белешмәгән кеше юк.

                            Ул нәрсә? (Китап.)

    2 нче укучы. Кечкенә генә сандыкка

                            Бөтен дөнья сыйган. (Китап.)

    1 нче укучы. Кулдан-кулга йөри ул,

                            Бөтен телдә сөйли ул,

                            Белмәгәне юк аның,

                            Көзгесе ул дөньяның. (Китап.)

    2 нче укучы. Тавышсыз, кулсыз булса да,

                            Күп сүзле, күп рәсемле.

                            Нинди тылсымлы әйбер ул?

                            Син, дускай, беләсеңме? (Китап.)

    1 нче укучы. Агач түгел – яфраклы,

                            Тун  түгел – тегелгән.

                            Кеше түгел – сөйли,

                            Ул нәрсә? (Китап.)

    2 нче укучы. Кат-кат катлама,

                            Акылың булса ташлама. (Китап.)

    1 нче укучы.  Теле юк, үзе аңлата. (Китап.)

    2 нче укучы. Һичбер кайчан сөйләшми ул,

                            Ләкин һәркем аңлый телен. (Китап.)

      YI. “Китапханә” тукталышы.

    Китапханәче. Күп белүчеләр иленә рәхим итегез.

        Тыштан карасаң, гади өй кебек. Ләкин анда яшәүчеләр юк.  Өй эчендә тыгызлап кызыклы китаплар тезелгән. Бу өй ничек дип атала?

    Балалар. Китапханә. 

    Китапханәче. Авылыбызда китапханә бар. Сез китапханәгә йөрисез, төрле китаплар укыйсыз. Китаплар ни өчен кирәк? Шул турыда үзегез язган сочинениеләрне укыйк әле. (Сочинениеләр укыла.) 

    Китапханәче.  Менә бу китапханә  киштәләрендә безнең районнан чыккан якташ язучы һәм шагыйрьләребезнең дә китаплары бар. Алар кемнәр соң?                       (Күргәзмәдә Нәби Дәүли, Шамил Маннапов, Бикә Рәхимова, Мөдәррис Вәлиев, Илгизәр Солтан, Әсрар Гали, Наил Ислами портретлары һәм китаплары куелган.) Хәзер алар белән танышып үтәрбез. (Якташ язучы һәм шагыйрьләр турында кыскача мәгълүмат бирү, иҗатлары, китаплары белән таныштыру.)

   1 нче укучы. Китап укырга яратам

                            Вакыт булган чакларда.

                            Рәхмәтләрем чиксез минем

                            Китап язучыларга.

    “Әлкием” җырын тыңлау. (Нәби Дәүли сүзләре, З.Гыйбадуллин көе.)

    YII. “Китаплар хастаханәсе” тукталышы.

    1 нче укучы.  Монда балаларны, хайваннарны түгел, ә китапларны дәвалыйлар.

    2 нче укучы. “Китап докторы” (Х.Халиков)

                            Әбиләр дә авырый,

                            Бәбиләр дә авырый.

                            Салкын тисә аз гына,

                            Дару кирәк барсына.

                            Ник көләсең?.. Чынлап та,

                            Бите төшә, ертыла –

                            Ул бит көндә тотыла.

    1 нче укучы.  Тотам шуңа сак кына,

                            Авырдымы чак кына,

                            Чирен шундук күрәм мин,

                            Дәвасын да беләм мин:

                            Төбе төшсә, төплим мин...

                            Әйткәнне һич көтмим мин.

                            Китапларың чирләсә,

                            Үз кулыңнан килмәсә,

                            Миңа китер туп-туры,

                            Мин китапның докторы.

    Укытучы. Әйе, балалар, китаплар да авырый. Алар сиздермичә генә саргая һәм таркалалар. Ә шундый хәл нидән була соң?

    Балалар китапларны куллану кагыйдәләрен үтәп бетермиләр. Әйдәгез, кагыйдәләрне кабатлап алыйк әле.

    2 нче укучы. Китапны караңгы урында укыма: күзләреңне бозарсың. Укыганда яктылык китабыңа төшсен.

    1 нче укучы.  Китап битен ачканда бармагыңны төкерекләмә.

    2 нче укучы. Туктап калган урында карандаш яки бармак белән эз ясама, кыстыргыч куй.  

    1 нче укучы.  Китапны кояшка куйма: тышы кубар, битләре саргаер.

    2 нче укучы. Рәсемнәрен буяма, ертылган битләрен ябыштыр.

    1 нче укучы. Өстәлгә куйганчы өстәл өстен кара: юеш түгелме, икмәк валчыклары юкмы?

    2 нче укучы. “Китап” (Х.Гарданов)

                            Китап- киңәшчең синең,

                            Дустың, ярдәмчең синең.

                            Ул хөрмәткә бик хаклы,

                            Кадерлә син китапны.

    1 нче укучы. Почмакларын бөйләмә, 

                            Битләрен дә ертма син.

                            Керле кул белән аны

                            Беркайчан да тотма син.

    2 нче укучы. Ул яратмый пычракны,

                            Керне, тузанны, тапны.

                            Саф, керсез күңел белән

                            Бик чиста тот китапны.

    1 нче укучы. Көндә укы син аны:

                            Китап – якын дустың ул.

                            Синең сорауларыңа

                            Җавап биреп торсын ул!

    YIII. “Китап көне” тукталышы.

    1 нче укучы.  2 нче апрельдә Халыкара балалар китабы көне итеп бәйрәм ителүе дә тикмәгә түгел. Ул – бөек әкиятче, Дания иле язучысы Һанс Христиан Андерсенның туган көне.

    2 нче укучы. Андерсен әкиятләрен укып үсмәгән малайлар һәм кызлар бармы икән? Әгәр булса, алар инде дөньядагы иң зур могҗизаларның ни икәнен дә, иң саф йөрәкле геройларның кайда яшәгәнлекләрен дә белмиләр. Алар китап укуның нинди рәхәт мизгелләр алып килүен дә аңламый калалар.

     Укытучы.  1976 нчы елда Испаниянең Ла-Корунья шәһәрендә китапка   дөньяда беренче һәйкәл куелган: ике өлкән кеше укый, ә бала китапны югары күтәреп тора. Һәйкәлнең скульпторы  шул рәвешчә, китапның киләчәктә тагын да зуррак әһәмияткә ия булачагын әйтергә теләгән.

    IX. “Мәкальләр, әйтемнәр” тукталышы.

    Укытучы. Укучылар, бу тукталышта үзебезнең тапкырлыкны, зирәклекне   күрсәтик. Мин мәкальнең башын әйтәм, сез аның икенче яртысын, дәвамын әйтергә тиеш.

      Кем эшләми ... (шул ашамый).

      Ачтан үлсәң дә ... (ата-анаңны ташлама).

      Бер тиенлек куян, ... (ун тиенлек зыян).

      Китап – белем ... (чишмәсе).

      Китап – тормышның  ... (көзгесе).

      Белмәү гаеп түгел, ... (белергә тырышмау гаеп).

      Беләге юан берне егар, белеме юан ... (меңне егар).

      Бала чакта алган белем ташка язган ... (сүз белән бер).

    X. Йомгаклау тукталышы.

    Укучы. Менә безнең сәяхәтебез ахырына якынлашты. Халыкта “Китап – белем чишмәсе”, “Китап – кешенең киңәшчесе” дигән  мәкаль-әйтемнәр бар. Китап кешедә күркәм сыйфатлар тәрбияләргә, дөньяны танып-белергә булыша.

    Укытучы. Балалар! Барыбыз да китап белән дус булыйк.

                            Үтәр еллар, алда юллар ...

                            Синең тормыш юлларың.

                            Телим кулыңда һәркөнне

                            Яхшы китап булганын.

                            Китап белән дус икәнсең,

                            Бер шатлык, бер ямь бит ул.

                            Айлык-көнлек кенә мени,

                            Гомерлек бәйрәм бит ул.

Сәяхәт “Өйрәтәләр мәктәпләрдә” җыры белән тәмамлана.

           Файдаланылган әдәбият:

1. “Тәрбия” газетасы , №.11 (117), ноябрь, 2006 ел.

2. “Тәрбия” газетасы , № 5 (123), май, 2007 ел.

3  “Ачык дәрес” газетасы , № 6 июнь, 2008ел