Бэс Кюель
материал

Республиканская историко-краеведческая конференция
«VI Лонгиновские чтения», посвященная к
105-летию Героя Советского Союза В.Д.Лонгинова,
80-летию Победы Великой Отечественной Войны
Году защитника Отечества в РФ,Году защитника Родины в РС(Я)

Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуохха!

(Үлэ Геройа В.М.Устинова)

Толордо: Парфенова Н.П.-
Горнай улууһун В.В.Филиппов
аатынан,Бэрдьигэстээх улуустааҕы
гимназиятын саха тылын,
литературатын учуутала

2025 сыл

\Үлэ диэн-олох,
Олох олоруу улуу туоһута,
Ол иһин
Үрүлүйэр үлэ үгэнигэр
Үлэһит дьон
Өлүүнү үөэтэрбэттэр.

Олох,
Дьол эрэ туһунан
Үлэ кэмигэр
Саргылаах санаанан
Үлэһиттэр үлэлииллэр.

Семен Данилов

Хас биирдии киһи тѳрѳѳбүт дойдулаах, сирдээх-уоттаах. Ол дойдутун дьонун-сэргэтин киэн тутта, билэн,  холобур оҥостор гына иитиллэн тахсыахтаах. Хас биирдии төрөппүт, дьиэ кэргэн, иитээччи, учуутал Ийэ дойдуларыгар бэриниилээх буолар, төрөөбүт дойдуларын туһугар үлэлиир-хамныыр, төрөөбүт дойдутун, дьонун-сэргэтин, дьиэтин-уотун, төрөппүттэрин таптыыр буола улаатар оҕолору иитэн таһаарарга  үлэлэһэбит.

         Үлэ проблемата:   Билиҥҥи кэмҥэ  эдэр ыччат аныгы технологияларга аралдьыйан  дойдутун туһугар ыалдьыбат, сүгүрүйбэт, киэҥ туттар дьонун-сэргэтин билбэт буолуута баар суол.

Үлэ сыала:  Биир дойдулаахпыт Варвара Михайловна Устинова, Үлэ Геройун, кэлэр ыччаттарбытыгар киэн тутта , норуотун туһугар  үтүѳтүн, ѳҥѳтүн сыаналааһын, олоҕун, үлэтин киэҥ араҥаҕа сырдатыы, билиһиннэрии.

 Ийэ дойдуга бэриниилээх киһи, кини кимий? Бастатан туран, Ийэ сирин, тѳрѳѳбүт дойдутун таптыыр, ытыктыыр, убаастыыр, тѳрѳѳбүт дойдутун, Сахатын дойдутун туһугар ыалдьар, бэриниилээх, «дойдубар хайдах туһалыахха» диэн санааны иитэр, ону олоххо киллэрэр киһи.  Биһиги Сахабыт сиригэр дойдуга бэриниилээх  дьон, ол курдук улахан государственнай деятеллэр, саха чулуу дьонун туһунан кинигэ суруйар, хоһоон айар, саха сирин туһунан киэҥ эйгэҕэ кэпсиир дьон,  ырыаһыттар, спортсменнар, араас специалистэр о.д.а. тѳрѳѳбут дойдуларын туһугар ыалдьаллар, үлэлииллэр-хамныыллар. Оттон бу биһиги аттыбытыгар улэлии- хамныы сылдьар, биир дойдулаахпыт, норуоттан тахсыбыт геройбут туһунан үгүс ыччат билбэт, аахайбат . Ону биллэрэр, кэпсиир биһиги ытык иэспит буолар.

Оҕо тѳрѳѳбүт дойдутунан киэҥ туттар буоллаҕына, кини ѳйѳ-санаата ыраас, кэрэҕэ тардыһыыта дьулуурдаах, киэҥ туттан кэпсиир дьоҕура сайдар, кѳрүүтэ – билиитэ кэҥиир, бигэ туруктаах, тирэхтээх буолар. Тѳрѳѳбүт дойдутугар истиҥ тапталлаах оҕо бары ѳттүнэн кѳмүскэллээх. Ханна да сырыттар кини элбэх дьон быыһыттан сырдаан, чаҕылыйан кѳстѳр аналланар, дьон – сэргэ биһирэбилин, ытыктабылын ылар кыахтанар, бэйэтин баарын биллэрэр дьоһун киһи буола улаатар.

Саха киһитэ Ийэ дойдутугар таптала дьиэ кэргэниттэн, тѳрѳѳбүт-улааппыт дьиэтиттэн, тиэргэниттэн, оскуолатыттан, нэһилиэгиттэн, улууһуттан республикаҕа диэри кэҥээн иһиэхтээх.

Мин  саха тылын уонна литературатын учууталынан үлэлээбитим быйыл 40 сыла буолар.  «Ийэ Дойдуга таптал туохтан саҕаланарый?» диэн темалаах  араас быһыылаах үлэлэри уруоктарбар, кылаас таһынааҕы үлэлэрбэр, киллэрэн туттабын .  Ол курдук  нэһилиэкпит, улууспут, республикабыт киэҥ туттар, холобур оҥостор дьонун олоҕун, үлэтин билии, билиһиннэрии, үөрэтии, сырдатыы үлэм биир көрүҥэ буолар. Оҕо бастаан төрөөбүт сирин, тэлгэһэтин, ийэтин, аҕатын, бииргэ төрөөбүттэрин, аттыгар олорор , биитэр олоро сылдьыбыт дьонун, бииргэ оонньообут доҕотторун билэриттэн, кинилэри убаастыырыттан, таптьыырыттан саҕаланар Ийэ дойдуга таптал, убаастабыл дии саныыбын.

Саха сирэ биир бастыҥ киэҥ туттар киһитэ, олоҕун норуотугар анаабыт, Горнай улууһуттан тѳрүттээх, биир дойдулаахпыт, Үлэ геройа Устинова Варвара Михайловна туһунан , кини олоҕун кэрчиктэриттэн киэн туттабыт.
    Устинова Варвара Михайловна, 1959 сыллаахха Алдан оройуонугар төрөөбүтэ. Варвара Михайловна бэйэтэ кэпсииринэн, кини аҕата өлбүтүгэр, ийэтэ дойдутугар Горнайга айаннаан иһэн, суолга ойуурга төрөөбүт эбит. Ол иһин кини бэйэтин күлэ-үөрэ “Ойуур оҕотобун” диэн ааттыыр. Кини ийэтэ дойдутугар, Горнайга кэлэн, кэрэ көстүүлээх Маатта үрэх кытыытыгар дьиэ туттубут, онон Варвара Михайловна оҕо сааһа, оскуолатааҕы сааһа Бэрдьигэстээх кырдалыгар ааспыт.
   Варвара оҕо эрдэҕиттэн сүрдээх сытыы, сүүрбүт- көппүт оҕо эбит. Кини тула куруук кыра саастаах оҕолортон улахан саастаах оҕолоругар тиийэ мустан Бэрдьигэстээх  кырдалын тэлийэ сүүрэн-көтөн араас оонньууну оонньууллар эбит.
Кини айылҕаҕа сылдьарын , айылҕаны сэргии көрөрүн олус сөбүлүүр эбит, ол иһин оскуоланы бүтэрээт биир санаалаах дьүөгэтинээн Лисинскэйдээ5и  тыа хаьаайыстыбатын үөрэҕэр  туттарсан , 1979 сыллаахха ситиһиилээхтик бүтэрэн дойдуларыгар кэлэллэр. Варвара оҕо эрдэҕиттэн абаҕата, Иннокентий Николаевич Осипов, оччотооҕуга леснигынан улэлиирэ, кини  үлэтин олус сэргиирэ, кини кэпсээнин болҕойон истэр буолан , лесник буолар санаатын уларыппатаҕа.
Кини үлэтин Орто Халыма оройуонугар саҕалыыр. Манна кини 3 сыл үлэлиир, онтон Сибиирдээҕи технологическай институтка үөрэнэ барар, 1984 сыллаахха бүтэрэн кэлэн, Таатта улууһугар лесхозка үлэлии сырыттаҕына, Хаҥалас улууһун лесничествотын директора, Кондратий Иннокентьевич Федоров, ыҥыран Буотама учаастагар 17 сыл ситиһиилээхтик үлэлиир.
2003 сылтан Варвара Михайловна Хаҥалас Лесничествотын салайан үлэлиир.
Муус устар 25 кунэ, 2017 сыл, Сахабыт сиригэр үөрүүлээх, умнуллубат күнүнэн буолбута, ол курдук Россия Президена, Владимир Владимирович Путин укааһынан биһиги биир дойдулаахпыт, Варвара Михайловнаҕа Российскай Федерация Үлэ Геройун үрдүк аатын ылбытын Саха сирин олохтоохторо, биир дойдулаахтара олус үөрэ, долгуйа истибиппит.
Варвара Михайловна бу үрдүк наҕараадатын туһунан Москва куоракка тиийэн баран биирдэ билбит уонна олус долгуйбут. Россия президенин , Владимир Владимирович Путины кытта көрсүһүүтүн , Варвара Михайловна бу курдук ахтар:   «Сама церемония – это нечто. Меня предупредили – вы будете говорить ответную речь главе государства в Екатерининском зале. Сначала репетировали – как будем выходить, как просить у президента разрешение на ответное слово. Было очень волнительно, думала, споткнусь где-нибудь на ковре, слова свои забуду. Обошлось. Президент, знаете, он такой же, как в телевизоре – крепкий, подтянутый, без фальши. Говорить что-либо ему совсем не страшно, он в глаза смотрит по-доброму, будто помогает.  Общаться с Владимиром Путиным совсем не страшно, он народный человек”.
Варвара Михайловна билигин Покровкай куоракка олорор, кини Тыа хаһаайыстыбатын Үтүөлээх үлэһитэ, элбэх правительственнай наҕараадалаах, Саха сиринээҕи  тыа хаһаайыстыбатын обществотын чилиэнэ, тапталлаах ийэ, эбээ.
Дьэ ити курдук, биьиги биир дойдулаахпыт, Марк Тимофеев суруйбут “Бэрдьигэстээх кырдала” хоһоонугар маннык тыллар дьиҥ этиттэриилээх буолбуттар диэн сөҕө, үөрэ этэбит.
                                             Үгүс үлэһит дьону
                                             Үүннэрбитэ бу кырдал,
                                             Бар дьон чиэстиэ сотору
                                             Туйгун Үлэ Геройун”...

 Бу туоһутунан , Бэрдьигэстээх кырдалыгар, кэрэ кэстуулээх Маатта үрэх үрдүгэр, Варвара Устинова олорбут дьиэтин аттыгар, Марк Тимофеев тылларыгар, Данил Санников музыкатыгар “Бэрдьигэстээх кырдала “ ырыа тыллара суруллубут монумент-сквер дьон сэргэ кэлэн сынньанар кэрэ сирэ буолан турар.

Монумент-сквер «Бэрдьигэстээх барахсан» (М.Тимофеев, Д.Санников)
проект автордара: Ньургустаана, Николай.Филипповтар дьиэ кэргэнэ.

     Биhиги, олохпут бары өттүттэн уустугуран иhэр кэмигэр үлэ дьонун өрө тутан , кинилэртэн холобур ылар  кэммит кэллэ.  Оҕону үтүө дьоммут холобурдарыгар, ийэ дойдуга бэриниилээх буолары иитиини  билиҥҥи олоҕу кытта сибээстээн араас көрүҥнээх  үлэлэри ыытар табыгастаах суол. Дьэ, онон кэнчээри ыччаппытын, Ийэ дойдуга бэриниилээх, киэҥ туттар дьоннорбутун холобур оҥостон олохторугар туһанан, ыччаттарын иитиэхтэрэ диэн , Ийэ дойдуга тапталлаах, бэриниилээх буолуохтара диэн эрэнэбит.