Чангыс составтыг домак
методическая разработка (8 класс)

Башкының ажыл чорудулгазының сорулгазы

Өөредиглиг: Бөдүүн домак, домактың чугула кежигүннери болгаш  чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында өөренген темаларын быжыглаары . Ийи чугула кежигүннүг домактардан   чаңгыс чугула кежигүннүг домактарны ылгап билирин чедип алыр.

Сайзырадыр: Домактар чогаадыр болгаш тестирование таварыштыр уругларның аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Кижизидиглиг: Төрээн бойдузунга ынак, ону камгалап , карактап чоруурунга кижизидер.

Кичээлдиң хевири

Өөренип алган темаларны катаптаарының кичээли

Эртем талазы-биле уругларның чедип алыр түңнелдери

1. Эртем талазы-биле ( предметные ) : аас болгаш бижимел чугаага чаңгыс чугула кежигүннүг домактарны шын ажыглап билиринге өөредир.
2. Эртемнер талазы-биле чедип алыр түңнелдер (метопредметные): уругларның дыл домаан, сагынгыр- тывынгыр чоруун сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар.  
3.  Бот-хуузунда чедип алыр түңнелдер( личностные): долгандыр турар бойдуска ынак, аңаа хумагалыг болурунга өөредир.

Ажыглаар методтар болгаш өөредилгениң хевири

1. Хайгаарал методу

2. Беседа

3. Бөлүк болгаш бот-тускайлаң ( индивидуальный метод)ажылдаары.

Дерилгези

1. Тыва дылдың 8 класс ному

2. Интерактивтиг самбыра

3.Төгериктер ( кызыл, көк, сарыг)

4. Тестирование

Кол шиңгээдип алыр билиглери

Орфография, бөдүүн домак, домактың кежигүннери, ийи чугула кежигүннүг домактар,   чаңгыс чугула кежигүннүг домактар болгаш ооң хевирлери.

Кичээл- диң чорудуу

Өөредир болгаш сайзырадыр кезектер,мерге-жилгелер , онаалгалар

Башкының ажыл-чорудулгазының сорулгазы

Өөреникчи ниң ажыл-чорудулгазы

Башкы биле өөреникчи- ниң харылзаа чорудары- ның хевири

Чедип алыр чаңчылдар, билиглер, мергежилдер

Хынаары-ның хевири

1.Өөредилгениң хевиринге туружу (мотиваци-язы)

Иштики сагыш-сеткил талазы-биле өөреникчини кичээлге белеткээри. Азы темаже уругларны хаара тудуп алыры

   Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бөгүнгү кичээливис солун болгаш ажыктыг болурунга идегээр-дир мен, уруглар. (Класстың болгаш өөреникчилерниң кичээлге белеткелин хынаар). Кичээлге белен болзуңарза, бөгүн бис  бөдүүн домак дугайында өөренген ниити билиивисти катаптап, силерниң кайы хире билип алганыңарны  хынаптаалыңар, уруглар.

Айтырыгларга шын харыылаан өөреникчи төгерикти ажылдап алыр. Хөй төгерик чыып алган өөреникчи эки демдекти алыр.

Өөреникчи башкы-биле харылзааны тудар, кичээнгейлиг дыңнаар, аянныг номчулганы чорудар

Айтырыг-харыы

1. Бот-тускайлаң чедип алыр

Өөредилгеге хамаарылгазы эки болуру

2. Медереп билир түңнели

Кандыг-ла бир чаа чүүлдү өөренип алыр деп сорулга тургустунуп кээр.

3. Кылып чорудуп тура чедип алыр түңнелдер.

Боттары улаштыр ажылдаар деп сорулганы уруглар баш удур салып алыр.

Аас-биле харыылаар

2. Херек кырында шенеп өөредири

Ооң мурнунда өөренген чүүлдер-биле холбаары, биеэги билиглерни катаптап ажыглаары. Беседа чорудар, айтырыгларга харыыладыр.

Оон мурнунда өөренип турган чүүлдерни уругларга сагындырар.  Дүрүмнерни презентацияга көргүзүп, уругларга катаптадыр. Ук темаларга хамаарышкан айтырыглар салыр.

1. Бөдүүн домак деп чүл?
2. Домак кежигүннериниң хевирлери.(чугула болгаш ийиги черге   )

3. Домактың чугула кежигүннерин адаңар ?

4. Домактың ийиги черге кежигүннерин адаңар. (Презентацияда домак кежигүннериниң схемазын көргүзүп каан).

Кыдырааштарга ай, хүннү бижиир. Домакты бижип алыр.

Домак-биле ажыл.

Бойдус камгалалының кежигүннери болганывыста, хүлээлгевис күүседир ужурлуг бис.  (О.Ө.Сувакпит)

- Домакта кайы кежигүн чок-тыр? Кол сөстү салып көрүңерем.

- Домактың сөглекчизи кайызы-дыр? Айтырыы?

-Немелде кайызы-дыр? Айтырыы?

-Байдал? Айтырыы?

Чугула кежигүннериниң аайы-биле  кандыг-домак-тыр? (Харыы: 1 ч.к.) Чүге?

Презентацияны көөр, бөдүүн домак, домактың кежигүннери, ийи чугула кежигүннүг домактар,   чаңгыс чугула кежигүннүг домактар деп темага дүрүмнерни катаптап өөренир, башкының тайылбырын кичээнгейлиг дыңнаар.

Башкы бүдүн класс-биле ажылдаар,а өөреникчи-лер бот-тускайлаң ажылдаар

1.Бот-тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Кичээлге хамаарылгалыг болуру.

2.Медереп билип олургаш чедип алыр түңнелдер. Сөстерни  номчуп, көрүп олургаш оларның дүрүмнерин сактып алыры.

3.Таарыштырар түңнелдер. Онаалгаларны, мергежилгелерни кылыры.

4.Харылзажыр түңнел. Айтырыглар салыр, өскелерниң айтырыгларынга харыылаар, боттарының бодалдарын илередир.

Аас-биле ажыл

3.Бергедээшкиннер-ни илередип, оларның чылдагаанын тодара-дыр.

Кижизиди-лге ажылын чорудар

Мурнунда көрген ажылдарда бергедээшкин нерни илередир.

Сөзүглел-биле ажыл. Классты ийи аңгы бөлүкке чарып алыр.

Бөгүн кандыг домактың дугайында катаптаар-дыр бис? (Харыы:1ч.к.)

- Кандыг домакты чаңгыс чугула кежигүннүг дээрил? (1 ч.к.)

- А ийи чугула кежигүннүг домак дээрге?(2 ч.к.)

-1ч.к.домактарның хевирлери?(Схемазы слайдыда.)

Кым  тайылбырлаптарыл? ( Чангыстап тургаш, 1 ч.к. домактарның хевирлерин тайылбырлаар.

Чижектерин база чугаалаар.)

     Ном-биле ажыл

-Өөредилге номунуң 118 дугаар арында 194 дугаар мергежилгени баштай аянныг номчааш, оон 1 ч.к. домактарны ушта бижээш, хевирин тодарадып бижиир бис.

1-ги бөлүк- АД биле АЧД ушта бижиир.

2-ги бөлүк- ТА биле ТЭАД ушта бижиир.

Ушта бижип алган домактарын бөлүктен бир кижизи  номчуур .

Бир дугаар сайгарган домаавыс -биле бо сөзүглелде домактарның утказында чүнүң дугайында чугаалап турар-дыр.

Харыы:

-Темазы бойдус дугайында.

Айтырыглар:

- Ада – өгбелеривистиң биске арттырып каан каас, чараш бойдузун канчаар-дыр бис?

-Канчаар камгалаар-дыр бис?

Айтырыгларга харыылаар, лингвистиктиг терминнерни сактып алыр.

Башкы өөреникчилериниӊ шуптузу-биле ажылдаар..

1. Бот тускайлаң чедип алыр түңнелдер. Бодунуң билиин медереп билири. Бодунуң ажылынга үнелел бээр.

2.Медереп  билип олургаш үндүрер түңнел. Билии четпейн турар деп чүүлдү медереп билип олурар.

3.Харылзажыр түңнел.Билбейн барган чүүлүн башкыдан айтырар.

Аас-биле ажылдаар

4.Бергедээ-шкиннер

ден үнүп, сорулга-ны чедип алыр.

Тестирование (презентация)

Тестирование

( Ажылды презентацияда көргүзүп каан).

• Чаңгыс чугула кежигүннүг домак каш хевирлигил?

1. 3
2. 5
3. 4    

• Арын чок домакты тывар.

1.Эртен суурже чанар мен.

2.Туманнап тур.

3.Билетти садып тур.

• Тодаргай эвес арынныг домакты тывар.

1.Аныяаңдан адыңкамна.

2.Сандайны эде тургузуп кал.

3.Мурнай маңнап келдим.

• Ат домаан тывар.

1.Хемни куду хемелээри амыр-ла.

2.Чаңгыс соңгалыг бичежек өрээл.

Кижи бүрүзү ажылдаар ужурлуг.

• Ийи чугула кежигүннүг домактың дугаарын айтыр.

1.Аалывыс чанында каттап тур бис.

2.Инектиң сүдү дыка чаагай.

3.Садыгда хлеб, сүт, чигир садып тур.

(Тестини башкының берген саазыннарынга  кылыр)

Башкы-биле кады өөредилгелиг сорулга салып аар. Бодунуң бодалын бадыткап тургаш, илередир.

Өөреникчилерниң шуптузу-биле ажылдаар.

1.Бот-тускайлаң (личностные): бодунуң хире шаан медереп билир, бодунуң чедер, четпес чүүлдериниң чылдагаанын медереп билири.

2.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер: башкының тайылбырындан болгаш эштериниң харыыларындан херек медээни шиңгээдип ап системажыдар.

3.Таарыштырар түңнелдер: чугула херек ажылдарны планнап аар, план ёзугаар күүседир.

Аас болгаш бижимел ажыл

5.Практи-ктиг ажыл чорудар

Тестиниң харыыларын түңнээр.

Тестини өөреникчилер харыылап каапкан соонда, харыызын деңге хынаар.

Башкының тайылбыры езугаар тести-биле ажылдаар. Эң-не кол чүүлдерни шиңгээдип алыр, оларның аразында харылзаазын сайгарып көөр.

Кижи-бүрүзү бот-тускайлаң ажылдаар. Оон башкы-биле сайгарып көөрү болур.

1.Бот тускайлаң чедип алыр түңнелдер.

Чаа билиглерни чедип алыр.

2.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер.Дыңнап болгаш бижип ора, херек медээни тодарадыр.

3.Таарыштырар түңнел.Кылган частырыгларын эскерип билири.

4.Харылзажыр түңнел. билдинмейн барган таварылгаларда айтырыглар салып өөренири.

Аас-биле харыыла-дыр болгаш бижимел ажылдар

6.Тайыл-бырлап тургаш быжыг-лаары.

Беседа болгаш айтырыглар.

- Бөгүн чүнү катаптап турдувус, уруглар?

- Бөдүүн домакты ,домактың чугула кежигүннерин, чаңгыс чугула кежигүннүг домакты, ооң хевирлерин.

-Домактың чугула кежигүннерин адаңар ?

Колсөс, сөглекчи.

- Чаңгыс чугула кежигүннүг домактың хевирлерин адаар.

- ТАД, ТЭАД,АРЧ,АД

Бодунуң туружун бадыткап тургаш, тайылбырлап чугаалаары

Бот-тускайлаң ажылдаар

1. Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер.Эштериниң харыызын дыңнап тургаш, бодунуң билииниң чедер четпестерин тодарадыр

Аас-биле ажыл

7. Кичээлди түңнээри.

8.Онаалга

Янзы-бүрү күүсеткен мергежилгелерни, шиңгээдип алган билиглерин түңнеп, системажыда ры

- Бөгүн чаңгыс чугула кежигүннүг домактар дугайында теманы доозар бис. Шупту теманы билип алдыңар бе?

- Бөгүн кичээлде эки харыылааш, тести-биле ажылдап тургаш, кым каш төгерик чыып алганыл? Демдектерни салып үндүрер бис.

- Бистиң кичээливис мооң-биле дооступ турар.

Ынчангаш бажыңнарыңарга бөгүнгү өөренген темавысты база катап каттаптаар. Үстүнде мергежилгелерден тыпкан сөстерни ажыглап тургаш,«Мээң төрээн черим» деп кыска чогаадыгдан бижиир силер. Четтирдим, уруглар! Байырлыг!

Башкының салган айтырыгларын га харыылаар. Онаалганы албан бижип алыр.

Шупту ажылдаар

1.Медереп-билип тургаш чедип алыр түңнелдер. Анализ, синтез болгаш бөлүктээшкин аргалары-биле ажылды чорудары, катаптап, түңнелдер үндүрер.

2.Таарыштырар түңнел. Бергедээшкиннерни тодарадып, частырыгларын эдип, бодунуң ажылынга үнелел бээр.

Аас-биле ажыл