Хэшээлдээ хэрэглэхэ материал
учебно-методический материал

Даабари. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые олоод, сэглэлтын тэмдэгүүдые табигты.

1. Юрэдѳѳ эдеэ хоолынь бэлэн гээшэ гү?
2. Магад үглѳѳдэр хүйтэржэ болохо.
3. Хайрата хүбүүмни Эхэ ороншни албанда шамай дууудаба.
4. Татай могой ябанал!
5. Зай минии бригадирнууд би таанарые нэгэ шухала хэрэгээр дуудуулһан байнаб.
6. Шиниихеэр һаа нээрээшье зүб гэнэ Баярма.
7. Гэнтэ атакада ороходомнай яахаб нүхэр командир?
8. Үү баһа яблони һуулгаабты?
9. Бугын эбэрые шанахын орондо тэрэнэй эмтэ шанарынь буурашадаг байгаа мүнѳѳ тэрэниие хатаадаг болоо.
10.  Сэхыень хэлэхэдэ нагаса абынь даабари Дамбада балай һайхашагдаагүй һэн.
11.  Хамаагүй нүхэд бү халаглажа байгты!
12.  Ши Балдама Тугжиевна Москва ошохо болоболши даа.
13.  Хориин дунда һургуули энэ хадаа 1806 ондо анха тогтоһон юм гэдэг аймагайнгаа центртэ юм.
14.  Шинии һанахада би хэн гээшэбиб?
15.  Нүхэд минии һанахада энэ хадамнай булта избёосхо юм байна.
16.  Табтаанайда би тэндэ һураа һэм дунда һургуулиин шулуун гэр баригданхай.
17.  Тэрэтнай үнэхѳѳрѳѳшье халуун температурада тиимэ болоо.
18.  Эй һэ-һэ эндэ ши орбойходожо һууна алтайш.
19.  Хай арай бирахагүй аа гуш даа ашамни?
20.  Тьфу татай ямар муухай юумэн гээшэ бэ-э!

Даабари. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые олоод, сэглэлтын тэмдэгүүдые табигты.

1. Юрэдѳѳ эдеэ хоолынь бэлэн гээшэ гү?
2. Магад үглѳѳдэр хүйтэржэ болохо.
3. Хайрата хүбүүмни Эхэ ороншни албанда шамай дууудаба.
4. Татай могой ябанал!
5. Зай минии бригадирнууд би таанарые нэгэ шухала хэрэгээр дуудуулһан байнаб.
6. Шиниихеэр һаа нээрээшье зүб гэнэ Баярма.
7. Гэнтэ атакада ороходомнай яахаб нүхэр командир?
8. Үү баһа яблони һуулгаабты?
9. Бугын эбэрые шанахын орондо тэрэнэй эмтэ шанарынь буурашадаг байгаа мүнѳѳ тэрэниие хатаадаг болоо.
10. Сэхыень хэлэхэдэ нагаса абынь даабари Дамбада балай һайхашагдаагүй һэн.
11. Хамаагүй нүхэд бү халаглажа байгты!
12. Ши Балдама Тугжиевна Москва ошохо болоболши даа.
13. Хориин дунда һургуули энэ хадаа 1806 ондо анха тогтоһон юм гэдэг аймагайнгаа центртэ юм.
14. Шинии һанахада би хэн гээшэбиб?
15. Нүхэд минии һанахада энэ хадамнай булта избёосхо юм байна.
16. Табтаанайда би тэндэ һураа һэм дунда һургуулиин шулуун гэр баригданхай.
17. Тэрэтнай үнэхѳѳрѳѳшье халуун температурада тиимэ болоо.
18. Эй һэ-һэ эндэ ши орбойходожо һууна алтайш.
19. Хай арай бирахагүй аа гуш даа ашамни?
20. Тьфу татай ямар муухай юумэн гээшэ бэ-э!

Даабари. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые олоод, сэглэлтын тэмдэгүүдые табигты.

1. Эжы хаана ошообта?
2. Нээрээшье Захаамин холо байна даа.
3. Мэндэ амар хүндэтэ нютагаархин!
4. Сэхыень хэлэхэдэ бишни бригадиртаа морииемни шамайе барижа ябашоо гэжэ хэлээгүйб.
5. Магад хэлэхыемни дуулана гүш бишыхан хүбүүхэн?
6. Баатар тэрэ мрамор шулуун ямар һонин бэ!
7. Үнэхѳѳрѳѳ зүб хэлэнэш.
8. Фу ямар халуун гээшэб?
9. Эй нүхэр хаанабши?
10.  Абын хэлэһээр үглѳѳдэр саһан орохо даа.
11.  Хүбүүн хүбүүн шоно хнидтошни орожо ябанал.
12.  Зай баян хайшан гэжэ шонотой тэмсэхэб гэжэ хонишон хүбүүншни мэдэхэ болобо.
13.  Энхэ үбгэн хай бэшэ ха даа моридоо иигэжэ ябуулжа шадахагүй.
14.  Ай хатарша хүрин хаанаһаа ерэбэш?

Даабари. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые олоод, сэглэлтын тэмдэгүүдые табигты.

1. Эжы хаана ошообта?
2. Нээрээшье Захаамин холо байна даа.
3. Мэндэ амар хүндэтэ нютагаархин!
4. Сэхыень хэлэхэдэ бишни бригадиртаа морииемни шамайе барижа ябашоо гэжэ хэлээгүйб.
5. Магад хэлэхыемни дуулана гүш бишыхан хүбүүхэн?
6. Баатар тэрэ мрамор шулуун ямар һонин бэ!
7. Үнэхѳѳрѳѳ зүб хэлэнэш.
8. Фу ямар халуун гээшэб?
9. Эй нүхэр хаанабши?
10. Абын хэлэһээр үглѳѳдэр саһан орохо даа.
11. Хүбүүн хүбүүн шоно хнидтошни орожо ябанал.
12. Зай баян хайшан гэжэ шонотой тэмсэхэб гэжэ хонишон хүбүүншни мэдэхэ болобо.
13. Энхэ үбгэн хай бэшэ ха даа моридоо иигэжэ ябуулжа шадахагүй.
14. Ай хатарша хүрин хаанаһаа ерэбэш?

Даабари. Мэдүүлэлэй гэшүүд болодоггүй үгэнүүдые олоод, сэглэлтын тэмдэгүүдые табигты.

1. Эжы хаана ошообта?
2. Нээрээшье Захаамин холо байна даа.
3. Мэндэ амар хүндэтэ нютагаархин!
4. Сэхыень хэлэхэдэ бишни бригадиртаа морииемни шамайе барижа ябашоо гэжэ хэлээгүйб.
5. Магад хэлэхыемни дуулана гүш бишыхан хүбүүхэн?
6. Баатар тэрэ мрамор шулуун ямар һонин бэ!
7. Үнэхѳѳрѳѳ зүб хэлэнэш.
8. Фу ямар халуун гээшэб?
9. Эй нүхэр хаанабши?
10. Абын хэлэһээр үглѳѳдэр саһан орохо даа.
11. Хүбүүн хүбүүн шоно хнидтошни орожо ябанал.
12. Зай баян хайшан гэжэ шонотой тэмсэхэб гэжэ хонишон хүбүүншни мэдэхэ болобо.
13. Энхэ үбгэн хай бэшэ ха даа моридоо иигэжэ ябуулжа шадахагүй.
14. Ай хатарша хүрин хаанаһаа ерэбэш?

Даши-Рабдан Батожабай /Ага, Догой/
(1921-1977)

“Төөригдэһэн хуби заяан” – трилоги (1966)

“Гансаардалга” I боти (1960)
“Шуурган өөдэ” II боти (1962)
“Уг дамжан далижалга” III боти (1965)

Николай Дамдинов /Хурамхаан, Угнаасай/
(1932-1999)

“Эсэгын нэрэ” – поэмэ (1962)

I. Уран зохёолой жанрнууд:

1. Эпическэ (рассказ, туужа, роман, трилоги).
2. Лирическэ (шүлэг, поэмэ, сонет, басни). Пейзажна, гражданска, политическэ, философско, интимнэ – инаг дуранай)
3. Драматическа (пьесэ, драма, комеди, трагеди г.м.). Сценэ дээрэ зүжэг табихаар бэшэгдэһэн.

II. Уран зохёол бэшэхэ арганууд:

1. Зураглалга: (портрет, байгаали, ажал, дайн г.м.).

• Портрет – хүнэй нюур шарайе, түхэл дүрые зураглалга.
• Пейзаж – байгаалиие үгөөрөө зураглалга.
• Диалог – геройнуудай хоорондоо хөөрэлдөөн.
• Характеристикэ – уран зохёолой геройн зан абари, һанал бодол, маяг түхэл, хэлэнэйнь онсо шэнжэ.

2. Юрэ хөөрэлгэ (хүгжэжэ байһан үйлэ харуулалга).
3. Бодомжолго (хүнэй һанамжа, тобшолол г.м.).

III. Стильнүүд:

1. Уран зохёолой (рассказ, туужа, роман, шүлэг, зүжэг г.м.).

2. Эрдэм һуралсалай (учебнигүүдэй, методическа болон научна зохёолнуудай хэлэн).

3. Ниитэ-толилолгын, публицистическэ (газетэ, журналай болон политическэ хэблэлэй хэлэн).

4. Хөөрэлдөөнэй (диалог, хүн зоной өөһэд хоорондоо хөөрэлдэдэг хэлэн).

5. Хэрэгэй (мэдүүлгэ, үнэмшэлгэ, тогтоол г.м.).

IV. Уран арганууд:

1. Эпитет

2. Метафора

3. Олицетворени

4. Зэргэсүүлгэ

5. Эхир үгэнүүд

6. Омонимууд, синонимууд, антонимууд

7. Шэнэ ба хуушарһан үгэнүүд, нютаг үгэнүүд г.м.

8. Фразеологизмууд

9. Оньһон хошоо үгэнүүд, таабаринууд, үреэлнүүд, дуунууд

10. Обородууд, оролто үгэ ба мэдүүлэлнүүд

11. Нэгэ түрэл гэшүүд

12. Инверси

Ш. Нимбуевай «Ярууна» шүлэгэй анализ

    Буряад арадай бэлиг ехэтэ түрүүшын уран зохёолшодой нэгэн байһан Шираб Нимбуевич Нимбуев Яруунын аймагай Эгэтэ нютагта 1910 ондо түрэһэн намтартай.

    Гушаад онуудһаа шүлэг бэшэжэ эхилээд, дүшэн жэлэй туршада буряад совет уран зохёолой хүгжэн һалбарха хэрэгтэ горитой хубита оруулһан байха юм. Олонхи зохёолнуудынь 50-60-аад онуудаар бэшэгдэнхэй.

    1968 ондо Шираб Нимбуевай «Шэлэгдэмэл зохёолнууд» гэһэн номынь гараһан байна. Энэ согсолборинь дүрбэн бүлэгһөө бүридэнхэй: «Хуулита омогорхол», «Тархайн хүбүүн Зархай», «Толитой Жэбжэлтэ», «Сэдьхэлэй дуун». Хоёрдохи номынь «Һайхан сагай магтаал» гэжэ нэрэтэй. Эдэ номууд сооһоонь намда «Ярууна» гэжэ шүлэгынь ехэ һайшаагдаа. Тэрэ «Тоонто нютаг» гэһэн шүлэгүүдэй бүлэгтэ эхи табин оруулагданхай байна.

    Хүн бүхэндэ тоонто нютаг гэжэ бии.

    Тоонто нютаг… Ямар һайхан үгэнүүд бэ! Дэлхэйн бүхы һайхан юумэн сооһоо тоонто нютагһаа үнэтэй юумэн олдохогүй ёһотой даа. Хори буряадай хойто хизаар болохо үргэн ехэ газартай, баян нэлэнхы тайгатай, сэнхир тунгалаг нуурнуудтай, залгаа уужам нугануудтай, дэмбэрэл һайхан заяатай Ярууна нютагни.

    Домог түүхэдэ ороһон олон тоото нуурнуудынь, сэнхир номин голнуудынь булаг аршаандал эмтэй домтой уһатай юм. Булаг аршаанһаань ундалжа ябаһан хадаа үглөө бүхэндэ эдеэнэйнгээ дээжээр золгожо, байгаали дэлхэйдээ мүргэжэ, дэлхэйн эзэдтэ зальбаржа, тахил тайлганда, обоо уула тахилганда ябахадаа, һанаан сэдьхэл уужам дэлюун боложо, һургуули һудар, ажал хүдэлмэри абьяастай хүнгэнөөр, бүтээсэ ехэтэйгээр хэгдэдэг ёһотой гэжэ сэдьхэдэгби.

    Шираб Нимбуев «Ярууна» гэһэн шүлэг соогоо 60-70-аад онуудаар Яруунамнай ямар баян байгаа гээшэб гэжэ харуулна. Аажам сэнхир нуурнууднай үнгын хашарһата загаһадаар, тоогүй олон шубуудаар мэлмэржэ байна. Гурбан ехэ Яруунын, гушан гурбан гулбайн нуурнуудые харахадаа, мартахаар бэшэ:

    Баян даа, һайхан даа

    Баранда суутай Яруунамни.

    Үндэр сэгээн тэнгэриин

    Үнгэ буляан мэлмэрһэн,

    Үй түмэн загаһаяа

    Үсхэбэрилэн үймүүлһэн,

    Тоогүй олон шубуудаа

    Ториисотуулан бэлшээһэн

    Үргэн нуурнуудынь хараа һаа,

    Үе наһандааш мартахагүйт!

    Үргэн ехэ шэнэһэн, нарһан хада тайгаарнь ан гүрөөл-хандагай, буга гайхамаар олон:

    Баргажан хүрэтэр хүхэржэ,

    Баггүй гоёор нэмжынхэй,

    Хандагай буга ангуудтай

    Хада тайгаарнь зайгаа һаа,

    Хабархан гайхажа ханахагүйт.

    Яруунын газар дорохи үнэтэ ашагта малтамалнууд гансашье Буряадаа бэшэ, харин бүхы Росси гүрэниие баяжуулхаар байгаа:

    Хүнэй гараар хүрэгдөөгүй,

    Зүүнэй үзүүрээр һэндэгдээгүй,

    Дэлбэрхэ шахан шандайһан

    Дэлэнтэй үнеэ һануулан,

    Шэмэ шүүһэ бушхаһан

    Шэнэ газарынь хэмжүүргүйл!

    Тоогүй олон адуу малаар, үргэн ехэ тала дайдаар баян нютаг гэжэ харуулна:

    Эдинсэтэй бэлшээриин

    Элбэг гээшэнь эндэл даа,

    «Аятайхан газарта

    Адуунай байра тэндэл лэ…

    Хорхинсогтойхон газарта

    Хониной байра тэндэл лэ…»

    Минии һанахада, поэт Шираб Нимбуев нютагайнгаа үзэсхэлэнтэ баян бардамые, гоё һайханииень оролдосотойгоор зураглахын хажуугаар     ямар зон амидаржа һуудагыень харуулаа:

    Аргагүй бэрхэ, ажалша,

    Ангууша, малша, загаһаша,

    Хөөрүү, налгай, зугааша,

    Хүхюу, дууша, хүндэшэ

    Ямаршье яһатанай, ямаршье нютагай хүн Яруунын зонтой золгон танилсабал, заабол нүхэсэхэ:

    Зонойнь дунда ороо һаа,

    Золгон, нүхэсэн, танилсаа һаа,

    Эрхим нүхэдөө олохолта,

    Эльгэ зүрхөө ханахалта.

    Шүлэгэй байгуулга хараад үзэхэдэ, табан бадагһаа бүридэнэ (харин удхынь талаар гурбан бадагта хубаамаар). Бадаг бүхэниинь ондо ондоо тоотой мүрнүүдтэй (10, 5, 12, 4, 8). Бүхы дээрэнь шүлэгынь хараад үзэхэдэ, автор паарна толгой холбуулга хэрэглэжэ шадаа (ББ, ҮҮ, ҮҮ, ТТ, ҮҮ, ББ, ХХХ, ДД, ШШ, ШШ, ЭЭ, АА, ХХ, ЯЯ, АА, ХХ, ЗЗ, ЭЭ). Харин бадагай мүр бүхэнэй үенүүдэйнь тоо харахада, шүлэгшэн ехэнхидээ 7, 8, 9 тоотой үенүүдые хэрэглэнэ. Шүлэг соо паарнашье, һольболдуулһаншье рифмэнүүд дайралдана (жэшээнь: мэлмэрһэн-загаһаяа- үймүүлһэн-шубуудаа- бэлшээһэн-хараа һаа — эндэ һольболдуулһан рифмэнүүд; хүрэгдөөгүй-һэндэгдээгүй, нэбшэһэн-бушхаһан, хэмжүүргүйл- хүлеэнхэйл г. м. — эндэ паарна рифмэнүүд).

    Уран аргануудай талаар хаража үзэхэдэ, автор эпитедүүдые хэрэглээ: баян, суутай Яруунамни, үндэр тэнгэриин. Метафорашье дайралдана: шэнэ эзэдээ. Олицетворени хэрэглэхэдээ, Ярууна нюгагай баян бардамыень тэмдэглэхэеэ һанаа: үнгэ буляан мэлмэрһэн, загаһаяа үсхэбэрилэн үймүүлһэн, шубуудаа ториисотуулан бэлшээһэн. Энэ шүлэг соо хэмжүүргүй шэнэ газар «дэлбэрхэ шахан шандайһан дэлэнтэй үнеэнтэй» зэргэсүүлэгдэн харуулагдаа. Энэ шүлэг соогоо арадай аман зохёолой һайхан дуунай үгэнүүдые оруулхадаа, үргэн ехэ «эдинсэтэй бэлшээриин элбэг гээшэнь» гэжэ харуулаа.

    Поэт Шираб Нимбуев иигэжэ буряад хэлэнэйнгээ үгын баялигые үргэнөөр хэрэглэжэ, үндэһэн шүлэг зохёолойнгоо ёһо гуримые сэбэрээр сахижа, поэзиин арга боломжонуудые шадамараар нэбтэрүүлжэ, мүнөө үеын уншагшадта һайшаагдамаар «Ярууна» гэжэ шүлэг бэшэһэн байна.

    Шүлэгэйнь анализ хээд байхадаа, тоонто нютаг тухайм иимэхэн дүрбэн мүрнүүд сээжым оёорһоо гарана:

    Түрэһэн Ярууна нютагни

    Хододоол минии зүрхэндэ.

    Тэнюун һайхан тоонтомни

    Холоһоо намдаа дүтэл даа…

Сэлмэг ДОНДОКОВА,

Нарһата