Хэшээлһээ гадуур худэлмэри
учебно-методический материал

Буряад хэлэ ба литературын декадын түсэб

Гол сэдэб: «Арбан хоёр жэлэй магтаал»

Хэмжээнэй гол зорилгонууд: хүүгэдые түрэл тоонто нютагайнгаа түүхэтэй, буряад арадайнгаа ёhо заншалтай, арадай аман зохёолтой танилсуулха, мэдэсыень үргэдхэхэ, буряад хэлэндээ энхэргэн хандаса хүмүүжүүлхэ,  хэлэлгэ баяжуулха.

Гол хэмжээ ябуулганууд

Хүндэтэ хабаадагшад!

Та бүгэдэниие эдэбхитэйгээр хабаадахыетнай уряалнабди!

Аза талааниие тандаа хүсэе!

СМС-викторина

Хүндэтэ һурагшад! СМС-викторина 3 асуудалһаа бүридэнэ. Асуудалнуудай гол сэдэб (темэ) «Сагаалган» болоно. Харюу мэдэхэ зон 89246531389 гэһэн номерто СМС-ээр эльгээхэ. Харюунуудаа тобшохоноор, запятойнуудаар илгаад бэшэхэ, жэшээнь: морин, хадаг, гал заяашан. Заатагүй нэрэ, обогоо, классаа бэшэхэ.

1 асуудал. Хэды онһоо  Сагаалганай һайндэр гүрэнэй хэмжээндэ хуулита болоод, тэмдэглэгдэжэ эхилээб?

2 асуудал. 60 сантиметрһээ 1 метр хүрэтэр утатай хадаг юун гэжэ нэрэтэйб?

3 асуудал. Сагаалганай һүни ямар бурхан эрьедэг бэ?

«Хоёр хэлэ тэгшэ мэдэе!» гэһэн оршуулгын мүрысөөн

5-7 класс

1. Блиц-наадан

Словарь хэрэглэн үгэнүүдые оршуулха.

2. Шүлэгэй оршуулга
3. Дуунай оршуулга
4. Мультфильмын оршуулга

Нээмэл хэшээл.

8 класс

«Морин эрдэни»

Эпиграф

«Ута газарые гаталха – морин эрдэни»

1. Эмхидхэлэй үе.
2. Багша: Сайн байнат, үхибүүд! Номоо, дэбтэрээ бэлдэгты. Номоо нээгээд, 65 нюурта 143 даабариин текст уншагты. Текст уншаад, юун тухай мүнөөдэр хэшээлдээ хөөрэлдэхэбибди гэжэ таанар ойлгохот.

(Морин тухай текст).

Багша: Зүб. Энэ текст морин тухай байба. Үхибүүд, мүнөөдэрэй хэшээлдэ би иимэ эпиграф абаһан байнаб. Энэ оньһон үгэ уншаад, удхыень юун гэжэ ойлгонобта?

Багша: Зүб. Үшөө тиихэдэ энэ хэшээлнай баһа зорилготой байха ёһотой. Бидэ урда хэшээлнүүдтээ гараһан мэдэсэеэ дабтажа, бэхижүүлхэ ёһотойбди. Ямар темэ дабтаха хэрэгтэйб?

(Мэдүүлэлэй шухала ба юрын гэшүүд).

Багша: Зүб.

3. Дабталга.

Эгээ түрүүн гол дүримүүдээ һаная, дабтая. Дүримүүдые хүсэд дүүрэн болгоё.

1. Мэдүүлэлэй шухала гэшүүд хадаа … ба … болоно.
2. Нэрлүүлэгшэ хэлэгшэ хоёр мэдүүлэлэй … … болоно.
3. Мэдүүлэлэй юрын гэшүүд  …, …, … болоно.
4. Нэмэлтэ … ба …. гэжэ илгардаг.
5. Элирхэйлэгшэ … гэһэн асуудалда харюусадаг.
6. Ушарлагша …, …, …, …, …, …, … гэжэ илгардаг.

1. Слайд дээрэ үгтэһэн текст уншагты. (Тубанова Лера уншана).

Текст үгтэнэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно. Буряад арад гээшэ мориие «морин эрдэни» гэжэ дэмы нэрлээгүй. Морин хадаа малша арадаймнай эгээл ехэ туһалагшань байгаа бшуу. Эгээл тиимэһээ буряад хүн морин хоёр таһаршагүй нягта холбоотой. Урда сагта буряад үхибүүд гээшэ 3-4 наһатайһаа эхилжэ, номгон мориной нюрган дээрэ ябажа һурадаг байгаа бшуу.

Даабари. Мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэри хэхэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно.

2. (Жигжитова Эльнара уншана).

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалхаһаа гадна, холо ойгуур аяншалан ябажа, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн. Морин эрдэни гээшэ сула шамбай бэетэй, харайсатай байгаа. Эгээл тиимэһээ монгол арадууд гээшэ хүлэг мориёо магтан дуу, хурдан түргэн шүлэг зохёодог, үльгэр түүхэдээ түүрээдэг байгаа.

Даабари. Мэдүүлэл соо нэмэлтэнүүдые олоод, доогуурнь зурагты.

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалдаг, холо ойгуур аяншалдаг, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн.

3. (Хандуева Аяна уншана).

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй. Жэшээнь, монгол морид дайн сэрэгэй үедэ нэгэ үдэрэй туршада хэдэн зуугаад модо гаталдаг байгаа. Тиихэдээ нэгэ сэрэгшэ хэдэн моридые һэлгүүлэн, торон тогтонгүй һэтэ гүйлгэдэг һэн.

Даабари. Мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэнүүдые олоод, доогуурнь зураха.

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй.

4. Манай арадта морин тухай олон оньһон үгэнүүд бии, тэдэниие анхарая. Юун гэжэ ойлгонобта?

Тоогой диктант

1. Агта алдабал баригдаха, ама алдабал баригдахагүй.
2. Хулэг морин – хунэй нухэр.
3. Морин дурбэн хултэйшье hаа, будэрдэг. 
4. Һайн хүн нэгэ үгэтэй, һайн морин нэгэ ябадалтай.
5. Уула мори зобоохо, уур хуниие зобоохо.

1. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо нэрлүүлэгшэ үгыб?
2. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэ тоогой нэрээр гаранхайб?
3. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо болзоогой ушарлагша бииб?
4. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо хэлэгшэ юумэнэй нэрээр гаранхайб?
5. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэ тэмдэгэй нэрээр гаранхайб?
6. Хэдыдэхи мэдүүлэл соо ганса сэхэ нэмэлтэнууд бииб?

Харюу:

1. 1
2. 3
3. 1
4. 2
5. 4
6. 1, 5

5. Багша: Мүнөө нэгэ заа амараншаа, наада наадая. Морин гэһэн үгэдэ синонимуудые һаная.
6. Багша: Мори урилдаанда түрүүлжэ ерэһэн хүлэгтэ юу түүрээдэг бэ?

(мориной соло).

Энэ слайд дээрэ мориной солын багахан хэһэг үгтэнэ. Зурлаануудай орондо нэмэлтэнүүдые нэмээд үзэе.

Дурам шэнги нюдэтэй,

Дун сагаан шүдэтэй,

Хомигор бүтүү туруутай,

Хоёр һормон шэхэтэй,

Хүжэ загаһан нюргатай,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта нюдөөрөө

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор шэхээрээ

Холын абяа шагнадаг,

7. Даабари. Тус үгтэһэн шулэг соо юрын гэшүүдые нэмэгты. Танай һанамжаар юрын гэшүүд ямар үүргэ дүүргэнэб? Гэрэй даабари. Мориной соло сээжэлдэхэ.

Һурагшын хуудаһан

1. Даабари. Мэдүүлэлэй синтаксическа шүүлбэри хэхэ.

Табан хушуун малай эгээн түрүүндэ морин ороно.

2. Даабари. Мэдүүлэл соо нэмэлтэнүүдые олоод, доогуурнь зурагты.

Хүлэг моринойнгоо хүсөөр буряад арад үхэр малаа харууһалдаг, холо ойгуур аяншалдаг, хүршэ арадуудтаяа танилсадаг, худалдаа наймаанай холбоо барисаа тогтоодог, ан гүрөөһэ абладаг һэн.

3. Даабари. Мэдүүлэл соо элирхэйлэгшэнүүдые олоод, доогуурнь зураха.

Монгол үүлтэрэй морин гээшэ бэеэр набтаршье һаа, тон сүлхэ шиираг бэетэй, эсэшэ сусашагүй харайсатай бэлэй.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Дурам шэнги _________,

Дун сагаан ___________,

Хомигор бүтүү ________,

Хоёр һормон __________,

Хүжэ загаһан __________,

Хүлэг гэжэ нэрэтэй,

Хоёр галта ____________,

Холые шэртэн харадаг,

Хоёр һонор ___________,

Холын абяа шагнадаг.

Буряад хэлэн болон литератураар неделиин түсэб

Буряад хэлээр мини-олимпиада

9-10 классууд

1.  Лексикологи гэһэн һалбариин гол единицэ?

                                                   а) абяан

                                                   б) морфемэ

                                                   в) үгэ

                                                   г) холбуулал

                                                   д) мэдүүлэл           

2.  Үгын уг гарбал элирүүлдэг эрдэм?

а) морфологи

б) фонетикэ

в) лексикологи

г) синтаксис

3. Буряад хэлэндэ хэды бүдэхи хашалганууд бэ?

                                                            а) 10

                                                            б) 11

                                                            в) 12

4. Буряад хэлэндэ хэды эрэ аялганууд бэ?

а) 2

б) 4

в) 6

5. Шииганана, хиидхэнэ, бүлеэн. Эдэ үгэнүүд ямар ёһо баримталан бэшэгдэнэб?

а) аялганай тааралдал

б) аялганай нугарал

в) аялганай hубарил

6. Үгтэhэн үгэнүүд соо алиниинь үлүүб?

                                                   а) алаг

                                                   б) оймһон

                                                   в) хөөрэлдүүлээ

7. Yгын илган хэблэгдэhэн хуби нэрлэгты.

1. хашалганай           а. үндэhэн

5. хүйтэрбэ              б. суффикс

6. үйлэдэхэ               в. залгалта

7. ябуулха                   г.гараhан hуури

8. Үгтэhэн үгэнүүд ямар хэлэлгын хубинууд болоноб?

                                  1. мянган                   а. юумэнэй нэрэ

                                  2.өөдэ                    б.тоогой нэрэ                                                                   

                                  3. шанга                    в. дахуул үгэ

                                  4. жалга                     г. тэмдэгэй нэрэ

9. Буряад хэлэндэ хэды туһалагша хэлэлгын хубинууд бииб?

                                                  1. 1

                                                  2. 3

                                                  3. 6

10. Нэгэдэхи ганса нюурта хамаадалай залгалта ологты.

                                                   1. –мни

                                                   2. –шни

                                                   3. –тнай

11. Үгын үндэһэндэ залгагдажа, шэнэ үгэ бии болгодог хубиие юун гэдэг бэ?

                                                  1. Суффикс

                                                  2. Залгалта

                                                  3. Частица

 12. Точконуудай орондо таараха дүрим баримталжа, удаадахи үгэнүүдые хүсэлдүүлжэ бэшэгты.

                                                  1. Үдэр ер…                                а) –өө

                                                  2. Нүхэдт… туһалаа                   б) –эй

                                                  3. Гэрт… болоо                           в) –ээ

13. Ямар холбуулал бэ?

                                               1. Сэлмэг үдэр                                  а) сүлөө

                                               2. Машинаар гүйлгэхэ                     б) тогтомол

                                               3. Ухаагаа гүйлгэхэ         

14. Ямар холбуулал бэ?

                                                   1. Сэбэр шарай                           а) нэрэ

                                                   2. Алирһа түүхэ                          б) глагол

                                                   3. Амтатай эдеэн

                                                   4. Сай шанаха    

15.  Тогтомол холбуулалнуудые нэгэ үгөөр hэлгэгты.

                                            1. Улхархайгаа бусалгаха              а) мэхэлхэ

                                            2. Саарһан малгай үмдэхүүлхэ      б) сохихо

                                            3. Тооһыень гүбихэ                         в) унтаха 

16. Ямар хабсарал бэ?

                                             1. Дулаан болобо                              а) холбуулал

                                             2.  Үдэшын боро хараан                 б) мэдүүлэл

                                             3. Утаан, манан…

                                             4. Жабартай үдэр

17. Ямар мэдүүлэл бэ?

                                            1. Бороо орожо байна.                  а) нэгэ бүридэлтэ

                                         2. Энэ һарада бороожобо.          б) хоёр бүридэлтэ

                                         3. Айлһаа бэдэрэнхаар, абдараа уудала.     

                                         4. Нүхэрни шамһаа набтаршаг.

18. Үгтэhэн мэдүүлэл соо илгагдаhан үгэнүүд ямар синтаксическа үүргэ дүүргэнэб?

                  Морин хадаа(1) буряад(2) зоной(3) эгээл(4) дуратай амитанай нэгэниинь(5).

                                                                                               а) нэрлүүлэгшэ

                                                                                               б) хэлэгшэ

                                                                                               в) нэмэлтэ

                                                                                               г) ушарлагша

                                                                                               д) элирхэйлэгшэ    

«Жаргалтай гэр бүлэ»

 (хүгшэн эжы аба – аба эжы – хүүгэд (аша зээнэр)

Сайн байнат, үхибүүд! Би энэ хэмжээндээ багахан хайрсаг абаад ерэбэб. Энэ хайрсаг соогоо хэрэ угhаа хойшо манай буряад зоной үе үеhѳѳнь эхэ эсэгэнэрэй үри хүүгэдтээ дамжуулжа байгаа шүтѳѳнүүд хээтэй.

I шата

Хэтэ, хутага.

- Энэ юум бэ, мэдэхэ гүт?

- Хутага, хэтэ.

- Юундэ эсэгэ хүбүүндээ хутага, хэтэ хоёрые дамжуулдаг байгааб? Энэнь ямар удхатай байгааб гэжэ hананабта?

hурагшад харюусана.

Анханhаа хойшо хутага гээшэмнай эрэ хүнэй hүлдые, наhанай эршэ хамгаалдаг зэмсэг болодог. Хэтэ болбол гал аһааха хэрэгсэл гээшэ. Гал гээшэмнай ами наhанай, дулаанай, ариг сэбэрэй, hэргэлгын hүлдэ тэмдэг ха юм даа.

- Зай, самбарта hэеы гэр харанат. Гэр хадаа гэр бүлэ бүхэнэй гуламта болоно. Гэр бүлэ соо эхэ, эсэгэ, үри хүүгэд ѳѳрын үүргэтэй.

Саарhан дээрэ эхэ эсэгын эрдэм, үүргэнүүд бэшээтэй, эсэгын эрдэмүүдые шэлэжэ баруун эрын талада няая.

Уужам ухаан.

Хатуу зориг.

Бата журам.

Гэр бүлын түшэг.

Үри хүүгэдэй һүр һүлдын зэргэ.

Эрхи.

- Анхарагты, энэ юум бэ?

- Эрхи.

- Юундэ эрхиеэ түрэлхид үхибүүдтээ дамжуулдаг байгааб? Бодомжолжо узэгты.

Урданай ёhо заншалаар тарни маанияа уншажа эрхи татахадаа, түрэлхид үри хүүгэдэйнгээ түлѳѳ буян хуряадаг байгаа, харгы замыень арюудхажа, амгалан тайбаниие, элуур энхые үршѳѳдэг hэн. Зүгѳѳр саашадаа үхибүүдынь эрхи татахадаа, түрэлхидэйнгөө хойтын буян бүтээхэ гэhэн удхатай.

Хурабша.

- Энэ юум бэ, басагад?

- Хурабша.

- Хэндэ хурабша дамжуулдаг байгааб гэжэ hананабта, ямар удхатайб?

Басагад эхэнэр болоходоо, утаһан һабагша, ульгам зүүн, алтан хайша, мүнгэн хурабшын эзэн болохо ёһотой hэн.

- Зай, мүнѳѳ эхэнэр хүнэй зүүн талада эхэ хүнэй үүргэнүүдые шэлэжэ абаад, hэеы гэрэй эхэнэр талада дээрээ няая.

Үридэ энхэрэлтэй.

Ханидаа түшэгтэй.

Гэр байраяа сэбэр байлгаха

Үнгэдэ сэбэр.

 Үйлэдэ уран.

Шагай.

- Энэ юум бэ, таниба гут?

- Шагай.

- Зуб даа. Энэ ямар удхатайб?

Таанад дуулаагүй байгаа ёhотойт. Шагай дамжуулхадаа, олон үхибүүдтэй боложо, уг гарбалаа үргэлжэлүүлээрэйт гэhэн удхатайгаар эхэ эсэгэнь ухибүүдтээ дамжуулан үгэдэг байгаа.

Шонын hабар.

-Энэ юунэй hабар бэ?

- Шонын.

- Юундэ хэрэглэдэг бэ? Яахаяа дамжуулдаг бэ?

Шонын hабарые нарай нялха үхибүүдэйнгээ хажууда заяашан харууhан болгоод баряад байдаг байгаа, тиигэхэдэ үхибүүд бузартахагүй. Тиихэдээ үри хүүгэдтээ хайшан гэжэ зүбѳѳр нарай хүүгэдээ үргэхэб, аршалхаб гэжэ hургаал болгон дамжуулhан удхатай.

Yхибүүдэй үүргэ hэеы гэртээ абаашаад няая.

Эсэгэ эхэеэ дурлан хүндэлхэ.

Гэрэйнгээ ажалда туһалха.

Уг гарбалаараа омогорхохо.

Эсэгэ эхынгээ зөөриие аршалан арьбадхаха.

Түрэлхидэйнгөө хойтын буян бүтээхэ.

- Зай, энэ hэеы гэрээ дүүргэжэ, бидэ  эхэ эсэгын, үри хүүгэдэй   үүргэнүүдые илгажа гаргабабди. Эдэ эрдэм сахижа ябаа hаа, гэр бүлэ соо амгалан байдал оршожо, түрэлхид үхибүүд хоёрой хоорондо хёмороон, зүрилдөөн гарахагүй.

II шата

- Yхибүүд, мүнѳѳ багахан домог анхаралтайгаар шагнагты. (притча)

Юун гэжэ ойлгобот? Ямар мүнѳѳдэрэй проблемэ энэ домог соо харабат? (Yри хүүгэд эхэ эсэгынгээ ашые бусаанагүй, хожом ѳѳhэдынь үхибүүд баhал адляар хандана).

Хэрбэеэ уг гарбалайнгаа, гэр бүлынгѳѳ бүхы нэрлэгдэhэн ёhо заншал, журам сахижа, бэе бэеэ хүндэлжэ ябаа hаа, минии hанахада, ёhотойл жаргалтай бүлэ болохо хаш. Танай hанамжаар ямар бүлэ жаргалтайб? Эдэ үгтэhэн гүнзэгы удхатай оньhон үгэнүүд сооhоо ѳѳртѳѳ дүтэ харюу шэлэжэ, самбарта няагаад, юундэ энээниие шэлээбта гэжэ хүн бүхэн хѳѳрэжэ үгыт даа.

-Зай, хэмжээмнай түгэсхэлдѳѳ хүрэбэ. Тандаа hайниие хүсэнэб, жаргалтай гэр бүлэтэй боложо, баян тарган ажаhуухыетнай хүсэнэб. Баяртай.